Rys. 1. Ceny zbóż w Polsce w zł/t (wg IERiGŻ)

Transkrypt

1 Jerzy Grabiński Produkcja zbóż w Polsce-stan obecny i perspektywy Według szacunków GUS produkcja zbóż w Polsce w 29 roku wyniosła 29,8 mln ton i była o 7,8% wyższa niż w roku poprzednim. Taka produkcja została uzyskana przy plonach 43,8 dt/ha. Dobre - drugi rok z rzędu- zbiory, w połączeniu z sytuacją na rynkach światowych zbóż sprawiły, że ceny ziarna pszenicy jakościowej po żniwach osiągnęły pułap 45 zł za tonę, jęczmienia 38 zł/t a żyta tylko 28 zł/t (rys. 1). Tymczasem jak wykazują kalkulacje, dla zrównoważenia kosztów całkowitych produkcji cena ta powinna się kształtować przy plonie 6 t/ha na poziomie blisko 6 zł za tonę. Tak więc tak niskie ceny postawiły większość gospodarstw produkujących ziarno na rynek w trudnej sytuacji finansowej. Należy dodać, że to są dane uśrednione tak więc w praktyce nie brakowało sytuacji, w których na przykład proponowano kupno ziarna żyta po 2 zł za tonę. Pod koniec minionego roku zaobserwowano wprawdzie tendencje do wzrostu cen ale były one niewielkie (rys. 1).. Według IERiGŻ zużycie krajowe zbóż wyniesie w sezonie 29/21 26,8 mln ton. Z czego 16,7 mln na paszę a na cele konsumpcyjne 5,2 mln ton. Przewiduje się też wzrost wykorzystania ziarna na cele przemysłowe do poziomu 1,9 mln ton. W efekcie zapasy końcowe zbóż przekroczą 5 mln ton! Rys. 1. Ceny zbóż w Polsce w zł/t (wg IERiGŻ) pszenica żyto jęczmień VII 28 IX 28 XI 29 I 29 III 29 V 29 VII 29 IX 29 XI Taka sytuacja związana z jednej strony z bardzo niskimi cenami a z drugiej dużymi zapasami zmusza do głębokiego zastanowienia się nad przyszłością produkcji zbóż w Polsce. Należy zauważyć areał uprawy zbóż utrzymuje się od wielu lat na poziomie przekraczającym 8 mln ha. Tylko przez krótki okres (lata ) (GUS) areał ten zmniejszył się nieco poniżej wymienionego poziomu ale powody nie miały charakteru rynkowego lecz wynikały z decyzji politycznych. Tak duża stabilność areału uprawy zbóż- niezależnie od koniunktury- określa ich wyjątkowość jako płodów

2 rolnych. Można powiedzieć, że dla szeroko wykorzystywanego na cele paszowe, żywieniowe oraz przemysłowe ziarna zbóż, charakteryzującego się możliwością stosunkowo łatwego przechowywania i transportu nie ma alternatywy. Dlatego można przypuszczać, że nadchodzące lata także nie przyniosą większych zmian w tym względzie, a niewielki spadek areału uprawy zbóż wynikał będzie z jednej strony z faktu ciągłego zwiększania wykorzystania gruntów na cele nie rolnicze a z drugiej z działaniami związanymi z odchodzeniem od uprawy zbóż (podobnie jak innych roślin) na glebach najsłabszych. Można zatem z dużą dozą prawdopodobieństwa stwierdzić, że areał uprawy zbóż nie powinien w najbliższym dziesięcioleciu zmniejszyć się poniżej 8 mln ha. Natomiast niewątpliwie można oczekiwać zmian w zakresie areału zasiewów poszczególnych gatunków. Zresztą zmiany te były bardzo duże w ostatnich kilkunastu latach. W szczególności duże zmiany dotyczyły żyta, którego areał zmniejszał się systematycznie, ale powoli od połowy lat 9 minionego wieku do początku bieżącego wieku, aby w roku 22 gwałtownie zmniejszyć się o,5 mln ha. W efekcie tego od 6 lat areał uprawy żyta w Polsce nie przekracza 1,5 mln ha. Gatunkiem, którego areał podlegał dużym zmianom była też kukurydza Jeszcze w latach 9 minionego wieku uprawiana była na niewielkim obszarze około,5 mln ha, ale już na początku 21 wieku doszło do wyraźnego wzrostu zainteresowania tym gatunkiem i obecnie powierzchnia jej uprawy sięga,3 mln ha. Duże zmiany areału zasiewów zbóż w ostatnich latach dotyczyły także pszenżyta. Wprawdzie do roku 2 utrzymywał się on na prawie niezmiennym poziomie - około 6-7 tys. ha, ale od roku 21 zaczął gwałtownie zwiększać aby w roku 29 przekroczyć poziom 1,2 mln ha. Co ciekawe od początku przemian ustrojowych wzrasta w Polsce areał uprawy mieszanek zbożowych. W roku 199 zasiewy mieszane zbóż zajmowały 1,2 mln a obecnie ponad 1,5 mln ha. W przypadku pszenicy zmiany areału też były znaczne. Największe zainteresowanie uprawą tym gatunkiem miało miejsce na przełomie 2 i 21 wieku (lata ). Od tamtego czasu powierzchnia uprawy pszenicy zmniejszyła się o,5 mln ha (tj. około 2%). Zmiany powierzchni uprawy owsa w ostatnich kilkunastu latach były mniejsze niż w przypadku wcześniej omówionych gatunków. Tym nie mniej należy zwrócić uwagę, że systematyczne zmniejszanie powierzchni uprawy tego gatunku, trwające nieprzerwanie, od początku przemian ustrojowych w Polsce doprowadziło do zmniejszenia jego areału z,6 mln ha w roku 199 do,45 mln ha. Powierzchnia uprawy jęczmienia podlegała dość dużym zmianom. Jednak nie miały one charakteru ukierunkowanego trendu ale okresowych wahań. Wyżej opisane trendy zmian zostały szerzej opisane w publikacji, która ukazała się w książce Studia i Raporty IUNG-PIB nr 14 (str. 55-7), której autor niniejszego artykułu jest współautorem. Przedstawione w tej pracy prognozy zmian areału uprawy poszczególnych gatunków do roku 22 przedstawiono w tabeli 1.

3 Według tych szacunków areał uprawy poszczególnych gatunków zbóż może wyglądać tak jak przedstawiono to w tabeli 1. Tak więc w roku 22 zboża będą produkowane w roku 22 na powierzchni 8,2 mln ha, w tym 2,15 mln ha pszenicy, 1,1 mln ha jęczmienia, 1,7 mln ha pszenżyta, 1,1 mln ha żyta,,9 mln ha mieszanek zbożowych,,8 mln ha kukurydzy i,45 mln ha owsa. Tabela 1 Prognozy dotyczące areału uprawy zbóż w Polsce w roku 22 (w mln ha)(studia i Raporty IUNG PIB nr 14). Gatunek zboża Prognoza według autorów pracy (w mln ha) Pszenica 2,15 Żyto 1,1 Jęczmień 1,1 Pszenżyto 1,7 Owies,45 Kukurydza,8 Mieszanki zbożowe,9 W rozważaniach o przyszłości produkcji zbóż w Polsce nie może zabraknąć prognoz dotyczących plonów ziarna. Jak można zauważyć na rysunku 2 jest dość wyraźny trend wzrostowy w tym zakresie. t/ha 4 3,5 3 2,5 2 1,5 1, y =,243x + 2,7243 R 2 =, Rys. 2. Plony ziarna zbóż w Polsce z wyznaczoną linią trendu ( ) Jeśliby trend ten utrzymał się to średnie plony w naszym kraju osiągnęłyby w 22 roku poziom 3,4 t/ha. Ta prognoza wydaje się jednak trochę zaniżona. Należy raczej zakładać, że wzrost plonu będzie większy,

4 czemu niewątpliwie będą sprzyjać przemiany związane ze zwiększaniem gospodarstw. Wydaje się zatem słuszne by zakładać wzrost plonu jak w cytowanej już publikacji do poziomu 3,75 t ha -1. Takie plony, przy założonym wcześniej areale 8,2 mln ha, dawałyby zbiory roczne przekraczające 3 mln ton ziarna. Można zatem powiedzieć, że nadwyżki ponad zapotrzebowanie wewnętrzne w produkcji ziarna zbóż jakie mamy w bieżącym roku będą coraz częstsze i większe. Zatem jak te nadwyżki wykorzystać? Czy można zwiększyć ilość wykorzystanego ziarna na paszę? Raczej w niewielkim stopniu. Bo wielkość produkcji zwierzęcej w Polsce będzie głównie wyznaczana przez zapotrzebowanie rynku wewnętrznego. W zakresie spożycia, również nie można spodziewać się większych zmian a jeśli już to raczej pewnego zmniejszenia w związku ze spadkiem liczby ludności. Otóż jak wynika z prognoz GUS w roku 22 liczba mieszkańców naszego kraju zmniejszy się o około,5 mln, a to jak wynika z obliczeń będzie czynnikiem ograniczającym zapotrzebowanie na ziarno jakościowe o około 1,3 %. Zatem dla stabilności polskiego rynku zbóż należy już teraz szukać alternatyw do wykorzystania ziarna. Czy będzie można osiągać tę stabilność poprzez eksport ziarna. Jeśli już to zapewne w niezbyt dużym stopniu. Obecnie konkurencję dla nas stanowi ziarno z Europy Zachodniej, które może być wysyłane na eksport po niższej cenie ze względu na niższe koszty transportu. Ponadto poważnym konkurentem staje się Ukraina i Rosja. O tym, że tak jest wystarczy spojrzeć na potencjał produkcyjny wymienionych krajów (rys. 3-5). Suma nadwyżek w produkcji ziarna zbóż w tych krajach jest porównywalna do rocznego zapotrzebowania Polski. A trzeba jeszcze zauważyć, że ze względu na niższe koszty produkcji Rosja i Ukraina mogą oferować bardzo konkurencyjne, niskie ceny mln ton Ukraina Rosja Rys. 3. Produkcja zbóż w Rosji i na Ukrainie w mln ton (lata )

5 6 5 mln ha Ukraina Rosja Rys. 4. Powierzchnia uprawy zbóż w Rosji i na Ukrainie w mln ha (lata ) dt ha 2 15 Ukraina Rosja Rys 5. Plony ziarna zbóż w Rosji i na Ukrainie w dt/ha (lata ) Wydaje się zatem bardzo rozsądne by już teraz zastanawiać się na alternatywnym wykorzystywaniem ziarna zbóż. Taką alternatywą może być wykorzystanie na cele przemysłowe,

6 y = 61,224x + 661,38 R 2 =, tys. ton / / / / 2/1 21/2 22/3 23/4 24/5 25/6 26/7 27/8 sezon bilansowy Rys. 6. Zużycie przemysłowe ziarna zbóż w Polsce w latach które od roku 1997 nieprzerwanie (choć powoli rośnie) (rys. 6). W szczególności chodzi o wykorzystanie ziarna na cele energetyczne. Wprawdzie rok 27, w którym panowały bardzo wysokie ceny zbóż przyniósł bardzo intensywną krytykę tego kierunku wykorzystania ziarna ale już stosunkowo wysokie zbiory w roku 28 i związany z tym bardzo duży spadek cen skupu spowodowały, że rozważania na temat możliwości wykorzystywania w Polsce ziarna zbóż do produkcji biopaliw stały się znowu realne. Nie ma wątpliwości, że słuszne jest ustalenie jako priorytetu w produkcji zbóż zabezpieczenie potrzeb żywnościowych i paszowych kraju. Jednak, jak zauważono wcześniej, produkcja ziarna zbóż w Polsce będzie dość szybko wzrastać, podczas gdy produkcja zwierzęca i wykorzystanie na cele konsumpcyjne będzie utrzymywać się na podobnym jak obecnie poziomie a nawet w niewielkim stopniu zmniejszy się. Reasumując należy stwierdzić, że w ciągu najbliższych kilkunastu lat na rynku zbóż zajdą duże zmiany. Przewiduje się że istotnemu zwiększeniu ulegnie areał uprawy pszenżyta i kukurydzy, zaś powierzchnia uprawy mieszanek zbożowych, pszenicy, żyta i owsa wyraźnie zmniejszy się. Natomiast popularność jęczmienia (w naszym kraju dominuje forma jara) pozostanie na niezmienionym poziomie. Jednocześnie ze zmianami popularności poszczególnych gatunków zbóż postępować będą zmiany w ich plenności, co w efekcie doprowadzi do zwiększenia krajowych zbiorów o około 1 %. W związku z brakiem możliwości rozwoju

7 produkcji zwierzęcej, powstające nadwyżki produkcji ziarna można będzie wykorzystywać do produkcji bioenergii. Na zakończenie należy jeszcze raz zwrócić uwagę na bardzo duży potencjał produkcyjny w zakresie ziarna zbóż Ukrainy i Rosji. Aby ten potencjał nie odgrywał roli destabilizującej rynek zbożowy w Polsce niezbędne są bardzo ścisłe regulacje w zakresie wymiany towarowej z tymi krajami.