Opinie dyrektorów szkół ponadgimnazjalnych o jakości profilaktycznej opieki zdrowotnej nad uczniami i współpracy z pielęgniarkami szkolnymi

Radiukiewicz Probl Hig Epidemiol K i wsp. 2008, Opinie 89(2): dyrektorów 251-257szkół ponadgimnazjalnych o jakości profilaktycznej opieki zdrowotnej... 251 Opinie dyrektorów szkół ponadgimnazjalnych o jakości profilaktycznej opieki zdrowotnej nad uczniami i współpracy z pielęgniarkami szkolnymi Opinion of upper secondary schools headmasters about quality of preventive health care for pupils and cooperation with school nurses KATARZYNA RADIUKIEWICZ, WISŁAWA OSTRĘGA, MARIA JODKOWSKA Zakład Ochrony i Promocji Zdrowia Dzieci i Młodzieży, Instytut Matki i Dziecka w Warszawie Cel pracy. Zbadanie opinii dyrektorów szkół ponadgimnazjalnych o jakości profilaktycznej opieki zdrowotnej oraz współpracy pielęgniarek szkolnych z pracownikami szkoły. Materiał i metody. Badanie przeprowadzono w 2005 r. wśród 102 dyrektorów szkół i 105 pielęgniarek szkolnych na terenie 8 województw w Polsce. Narzędziem badawczym były kwestionariusze ankiet dla dyrektorów szkół i pielęgniarek lub higienistek szkolnych, opracowane dla potrzeb audytu zewnętrznego dokonywanego przez osoby sprawujące nadzór merytoryczny nad profilaktyczną opieką zdrowotną nad uczniami, na poziomie wojewódzkim. Wyniki. Prawie wszyscy dyrektorzy szkół ocenili współpracę z pielęgniarką szkolną jako bardzo dobrą i dobrą. W opinii dyrektorów, pielęgniarki włączały się w programy promocji zdrowia i aktywnie uczestniczyły w realizacji programów profilaktycznych prowadzonych przez szkoły. Dyrektorzy szkół podali, że zapewniali wyposażenie gabinetów profilaktyki i pomocy przedlekarskiej w podstawowe meble; potwierdziły to również pielęgniarki szkolne. Współpraca pielęgniarek z nauczycielami i wychowawcami klas w ocenie dyrektorów szkół, układała się na ogół dobrze. Większość nauczycieli respektowała ustalone przez pielęgniarkę terminy szczepień uczniów w szkołach, w których były one przeprowadzone oraz zasięgała opinii pielęgniarek w kwestii problemów zdrowotnych uczniów. W 40% szkół pielęgniarka codziennie zapewniała profilaktyczną opiekę zdrowotną, a w 59% szkół uczniowie mogli korzystać ze świadczeń pielęgniarki jedynie w określonych dniach tygodnia. Wnioski. Dyrektorzy szkół ponadgimnazjalnych pozytywnie oceniali jakość profilaktycznej opieki zdrowotnej nad uczniami oraz współpracę pielęgniarek szkolnych z pracownikami szkoły. Niepokój budzi jednak fakt, że co dziesiąty nauczyciel, w opinii dyrektorów szkół, nie wypełniał kart badania profilaktycznego (części dla wychowawców klas) i nie respektował zaleceń pielęgniarki szkolnej co do uczniów z problemami zdrowotnymi. Aim. To asses opinions of upper secondary schools headmaster's about quality of preventive health care for pupils and school nurse's cooperation with teaching staff. Material and methods. The study was carry out in 2005 on a representative group of 102 headmaster's and 105 school nurse's in eight provinces in Poland. A questionnaire for headmasters and school nurses prepared for external audit supervising preventive health care quality for pupils on province level was used. Results. Almost all headmasters assessed cooperation with school nurses as very good or good. In headmaster's opinions school nurses were involved in health promotion programmes and took an active part in preventive programmes which were conducted in schools. Headmasters said that they provided equipment to nurse's offices in basic furniture, school nurses also confirmed that information. School nurse's cooperation with teachers in headmaster's opinion was good. Majority of teachers have respected school nurse's decision about date for immunization for pupils in schools in which immunization has been conducted and consulted with them about pupil's health problems. In 40% of schools, nurses have been on duty every day a week and in 59% of schools only a few days a week. Conclusions. Headmasters of upper secondary schools assess positively quality of preventive health care for pupils and school nurse's cooperation with teaching staff. Key words: preventive health care, pupils, quality, standard, headmasters, school nurses Słowa kluczowe: profilaktyczna opieka zdrowotna, uczniowie, jakość, standard, dyrektor szkoły, pielęgniarka szkolna Probl Hig Epidemiol 2008, 89(2): 251-257 www.phie.pl Nadesłano: 11.03.2008 Zakwalifikowano do druku: 27.05.2008 Adres do korespondencji / Address for correspondence Mgr Katarzyna Radiukiewicz Zakład Ochrony i Promocji Zdrowia Dzieci i Młodzieży, Instytut Matki i Dziecka w Warszawie, 01-211 Warszawa, ul. Kasprzaka 17a tel. (0-22) 327-73-19, (0-22) 32-77-410 e-mail: medszkol@imid.med.pl

252 Probl Hig Epidemiol 2008, 89(2): 251-257 Wstęp Jakość życia staje się jednym z najważniejszych celów we współczesnym świecie, dlatego też zapewnienie jak najwyższego poziomu jakości opieki zdrowotnej, w tym także opieki profilaktycznej, stało się głównym zadaniem systemu opieki zdrowotnej. Można oczekiwać, że profilaktyczna opieka zdrowotna nad uczniami wpłynie na poprawę zdrowia uczniów teraz i w przyszłości; nie mniej jednak pomiar efektywności tej opieki jest zagadnieniem bardzo złożonym ze względu na mnogość czynników determinujących zdrowie. Mierzenie jakości pracy w placówkach sprawujących opiekę profilaktyczną nad uczniami polega na zorganizowanym i systematycznym analizowaniu i ocenianiu stopnia spełnienia przez placówki sprawujące tę opiekę standardów: wyposażenia, kwalifikacji personelu, postępowania, a także monitorowanie wskaźników jakości. Zgodnie z dokumentami Światowej Organizacji Zdrowia, jakość w opiece zdrowotnej jest jednym z najważniejszych celów. W swoim dokumencie Zdrowie 21, w celu 16 zapisano, że do 2010 roku należy zapewnić zarządzanie w opiece zdrowotnej w kierunku przejścia na programy zorientowane na populacje oraz na opiekę medyczną ukierunkowaną na wynik zdrowotny. Oznacza to, że placówki opieki zdrowotnej powinny dążyć do zadowolenia pacjenta, uwzględniając i stale poprawiając jakość świadczonych usług [1]. Profilaktyczna opieka zdrowotna nad uczniami powinna być powiązana z programami profilaktyki i promocji zdrowia w szkole oraz realizowana w ścisłej współpracy z pracownikami szkoły i rodzicami uczniów [2]. Dyrektor szkoły jest osobą odpowiedzialną za zapewnienie uczniom bezpiecznych i higienicznych warunków nauki, jest osobą sprawującą opiekę nad uczniami w imieniu rodziców podczas pobytu ich dzieci w szkole, a także odpowiada za organizację pracy w podległej sobie placówce [3]. Z tego też powodu, opinia dyrektora szkoły jest istotna w badaniach nad jakością profilaktycznej opieki zdrowotnej nad uczniami. Od ponad 40 lat Instytut Matki i Dziecka (a w nim Zespół Medycyny Szkolnej) uczestniczy w kształtowaniu profilaktycznej opieki zdrowotnej nad uczniami w Polsce. W latach 2002-2003 realizowany był program polityki zdrowotnej, w ramach którego zastały opracowane standardy w profilaktycznej opiece zdrowotnej nad uczniami oraz materiały metodyczne dla lekarzy podstawowej opieki zdrowotnej, pielęgniarek i higienistek szkolnych, a także poradnik dla dyrektorów szkół [3-7]. Szansą na skuteczniejsze rozwiązywanie problemów zdrowotnych uczniów jest podjęcie dialogu między pracownikami resortu zdrowia i edukacji. Cel pracy Zbadanie opinii dyrektorów szkół ponadgimnazjalnych o jakości profilaktycznej opieki zdrowotnej nad uczniami oraz współpracy pielęgniarek szkolnych z kadrą szkolną. Materiał i metody Badanie przeprowadzono w pierwszym kwartale 2005 r. w 102 szkołach ponadgimnazjalnych wszystkich typów, wśród 102 dyrektorów szkół i 105 pielęgniarek szkolnych, w połowie województw w Polsce: kujawsko-pomorskim, lubelskim, łódzkim, małopolskim, opolskim, podlaskim, śląskim i zachodniopomorskim. Losowania próby do badania podstawowego dokonano ze stratyfikacją na typ szkoły i wielkość województwa, a operatem losowania była lista szkół ponadgimnazjalnych wszystkich typów w wybranych województwach. Wśród wylosowanych szkół około połowę stanowiły licea ogólnokształcące, jedną piątą technika, a licea profilowane i zasadnicze szkoły zawodowe odpowiednio po 14%. Narzędziem badawczym był opracowany w Zakładzie Medycyny Szkolnej Instytutu Matki i Dziecka Zestaw kwestionariuszy do oceny jakości profilaktycznej opieki zdrowotnej nad uczniami [5], umożliwiający dokonanie okresowej oceny funkcjonowania profilaktycznej opieki zdrowotnej nad uczniami na danym terenie (wybrana szkoła, gmina, powiat, województwo). Dla potrzeb niniejszego badania wykorzystano kwestionariusz ankiety dla dyrektorów szkół, obejmujący następujące obszary: dostępność profilaktycznej opieki zdrowotnej dla uczniów na terenie szkoły; udział szkoły w pokryciu kosztów wyposażenia gabinetu profilaktyki i pomocy przedlekarskiej; zakres świadczonej profilaktycznej opieki zdrowotnej na terenie szkoły; wiedzę dyrektorów szkół na temat działań podejmowanych przez pielęgniarki szkolne; ocenę współpracy dyrektorów szkół z pielęgniarką szkolną. W analizie uzyskanych danych zastosowano metody statystyki opisowej. Wyniki badań przedstawiono w postaci opisu tabelarycznego oraz graficznego. Wyniki badań 1. Dostępność do profilaktycznej opieki zdrowotnej nad uczniami realizowanej na terenie szkoły, w ocenie dyrektorów szkół W 40% badanych szkół, zdaniem ich dyrektorów, uczniowie mieli codziennie zapewnioną opiekę zdrowotną pielęgniarki szkolnej, natomiast w 59% szkół mogli oni korzystać z niej tylko w określonych dniach

Radiukiewicz K i wsp. Opinie dyrektorów szkół ponadgimnazjalnych o jakości profilaktycznej opieki zdrowotnej... 253 tygodnia. Regularną opiekę lekarską posiadali uczniowie co 15 szkoły (7,5%). Zwraca uwagę fakt, że w co piątej szkole uczniowie mieli zapewnioną regularnie, w tym codziennie opiekę stomatologiczną (tab. I). 2. Wyposażenie gabinetu profilaktyki i pomocy przedlekarskiej Ankietowani dyrektorzy szkół najczęściej zapewniali, ze środków organów prowadzących szkoły, wyposażenie gabinetów profilaktyki i pomocy przedlekarskiej w podstawowe meble (91%). Standard wyposażenia gabinetów budził jednak zastrzeżenia, bowiem 4% pomieszczeń nie było zaopatrzonych w ciepłą wodę, a aż 32% gabinetów nie posiadało telefonu (ryc. 1). Podstawowe meble Ciepła woda Apteczka pierwszej pomocy Telefon 51 92 99 Ryc. 1. Stan wyposażenia gabinetów profilaktycznych w badanych szkołach, w opinii dyrektorów szkół i pielęgniarek szkolnych (% badanych) Fig.1. Equipment in school prophylactic offices in opinions of school headmasters and nurses (%): dark: headmasters, light: nurses. Downward from top: principal furniture, hot water, first-aid kit, telephone 68 91 99 96 96 0 20 40 60 80 100 Dyrektorzy Pielęgniarki Opinie pielęgniarek szkolnych dotyczące wyposażenia gabinetów w badanych szkołach były zbieżne z opinią dyrektorów, z wyjątkiem informacji o dostępie do telefonu (ryc. 1). 3. Zakres profilaktycznej opieki zdrowotnej realizowanej przez pielęgniarki na terenie szkoły W tabeli II przedstawiono wiedzę dyrektorów dotyczącą zakresu profilaktycznej opieki zdrowotnej realizowanej przez pielęgniarki szkolne na terenie szkoły. Analiza tych danych wskazuje, że ok. 10% ankietowanych dyrektorów podało, że w ich opinii pielęgniarki nie przeprowadzały testów przesiewowych i nie przygotowywały profilaktycznych badań lekarskich lub nie wiedziało o tych działaniach. W opinii pielęgniarek zadania te były realizowane we wszystkich badanych szkołach [8] (tab. II). 4. Realizacja programów profilaktycznych i promocji zdrowia w szkole W ocenie prawie wszystkich dyrektorów (91%), pielęgniarki włączały się w realizację programów promocji zdrowia i aktywnie uczestniczyły w programach profilaktycznych prowadzonych przez szkoły (tab. III). Wymienione zostały m.in. programy zalecane przez powiatowe stacje sanitarno-epidemiolo- Tabela I. Rodzaj i dostępność profilaktycznej opieki zdrowotnej zapewnianej uczniom szkół ponadgimnazjalnych Table I. Type and accessibility of prophylactic health care in upper secondary schools stopień zapewnienia opieki/level of care Rodzaj opieki profilaktycznej codziennie care regularnie, ale nie codziennie sporadycznie nie jest dostępna /type of prophylactic care /daily /regular but not daily /sporadic /inaccessible n % n % n % n % Pielęgniarska/Nurses 40 40,0 59 59,0 - - 1 1,0 Lekarska/Physicians - - 7 7,5 33 35,5 53 57,0 Stomatologiczna/Dentists 15 16,3 4 4,3 2 2,2 71 77,2 Pedagog szkolny/school specialist in pedagogy 85 85,0 8 8,0 3 3,0 4 4,0 Psycholog/psychologist 9 10,2 5 5,7 24 27,3 50 56,8 Tabela II. Wiedza dyrektorów szkół o zadaniach z zakresu profilaktycznej opieki zdrowotnej pielęgniarek szkolnych (% badanych dyrektorów) Table II. Opinions of headmasters on the range of prophylactic care provided by school nurses (% headmasters) Rodzaj zadania pielęgniarka wykonuje pielęgniarka nie wykonuje nie wiem na terenie szkoły na terenie szkoły /type of activity /a nurse performs /a nurse does /i do not know in the school not perform in the school n % n % n % Przeprowadzanie testów przesiewowych/screening tests 89 90,8 2 2,0 7 7,1 Przygotowywanie profilaktycznych badań lekarskich /Preparation of prophylactic medical examinations 86 87,8 11 11,2 1 1,0 Prowadzenie szczepień ochronnych */Preventive vaccinations 55 54,5 45 44,6 1 1,0 Prowadzenie poradnictwa czynnego/ Active councelling 92 92,0 5 5,0 3 3,0 Udzielanie pierwszej pomocy medycznej/first aid 100 99,0 1 1,0 - - *Zgodnie z Rozporządzeniem Ministra Zdrowia z dnia 21 marca 2007 r. zmieniającym rozporządzenie w sprawie zakresu i organizacji profilaktycznej opieki zdrowotnej nad dziećmi i młodzieżą (Dz. U. 2007, Nr 56, poz. 379), od dnia 1 kwietnia 2007 szczepienia uczniów prowadzone są w placówkach POZ

254 Probl Hig Epidemiol 2008, 89(2): 251-257 giczne. Ponadto, według dyrektorów, prawie 2/3 pielęgniarek uczestniczyło w innych niż podane w tabeli III programch promocji zdrowia o bardzo różnorodnej tematyce (w tabeli III przedstawione jako inne ): Dzieci osób niepełnosprawnych, Maraton uśmiechu śmiech to zdrowie, Spotkanie z dermatologiem trądzik, Asertywność, Zapobieganie chorobom układu krążenia, W poszukiwaniu samego siebie, Edukacja psychoseksualna, itp. 5. Wiedza dyrektorów szkół na temat zakresu współpracy pielęgniarki szkolnej z personelem szkoły Zdaniem prawie wszystkich dyrektorów pielęgniarki wspierały działania szkoły w utrzymaniu odpowiedniego stanu sanitarnego poprzez: dokonywanie przeglądów szkół (95,1%), dbanie o wyposażenie apteczek pierwszej pomocy w pracowniach i blokach sportowych (97,1%), branie udziału w opraco- Tabela III. Współpraca pielęgniarek szkolnych i dyrektorów szkół w zakresie programów edukacji zdrowotnej i promocji zdrowia Table III. Collaboration of school nurses with headmasters in programmes of health education and health promotion Rodzaj działań/type of activity szkoły realizujące program /schools implementing the programme n % Programy promocji zdrowia (ogółem)/health promotion programme (total) 94 91,3 Profilaktyka nowotworów piersi ( Różowa wstążeczka")/prophylaxis against breast cancer ( Pink ribbon") 66 64,1 Stres pod kontrolą/stress under control 58 56,3 Uzależnienia/Addictions 54 52,4 Styl życia/life style 47 45,6 Pierwotna profilaktyka wad cewy nerwowej/primary prophylaxis against neural tube defects 43 41,7 Profilaktyka HIV/AIDS/Prophylaxis against HIV/AIDS 26 25,2 Pierwsza pomoc/first aid 13 12,6 Profilaktyka próchnicy zębów/caries prophylaxis 7 6,8 Choroby zakaźne i szczepienia/infectious diseases and vaccinations 4 3,9 Inne programy/other programmes 65 63,1 Tabela IV. Zakres współpracy pielęgniarek i personelu szkoły w realizacji zadań na rzecz uczniów w szkole w opinii dyrektorów szkół (% badanych dyrektorów) Table IV. Scope of collaboration between nurses and school staff in implementation pupil-targeted goals in opinions of school headmasters (% headmasters) Rodzaj współpracy/type of collaboration systematycznie/czasem wcale/trudno powiedzieć /systematic/occasional /none/hard to tell n % n % 1. Przekazywanie dyrekcji informacji na temat ogólnej sytuacji zdrowotnej uczniów w szkole 98 96,1 4 3,9 /Transmission to headmasters of information on pupils' general health condition 2. Przekazywanie wychowawcom klas niezbędnych informacji o problemach zdrowotnych uczniów 99 98,0 2 2,0 /Transmission to class teachers of indispensable data on pupils health problems 3. Uczestnictwo w posiedzeniu rady pedagogicznej/participation in meetings of pedagogical council 77 76,3 24 23,8 4. Uczestnictwo w zebraniach rodziców/participation in parental meetings 74 72,8 28 27,2 5. Informacje o kwalifikacji uczniów do zajęć wf/data on quqalification of pupils to physical exercises 92 89,3 11 10,6 6. Współpraca w rozwiązywaniu problemów uczniów/collaboration in resolving problems of pupils 95 92,2 8 7,8 7. Udział w planowaniu i realizacji edukacji zdrowotnej 97 94,2 6 5,8 /Participation in planning and implementing health education 8. Udział w planowaniu i realizacji szkolnych programów profilaktycznych 94 91,2 9 8,7 /Participation in planning and implementing school prophylactic programmes 9. Okresowe przeglądy sanitarne/periodic sanitary reviews 96 95,1 5 5,0 10.Dobór mebli do wzrostu uczniów/adaptation of furniture to pupil's body size 47 49,0 49 51,0 11.Współdziałanie w organizowaniu posiłków na terenie szkoły 28 30,8 63 69,2 /Collaboration in provision of food in the school 12.Wnioski dotyczące urazów na terenie szkoły/conclusions following in-school traumas 92 89,3 11 10,6 13.Wnioski dotyczące promocji zdrowia psychicznego/conclusions related to promotion of mental health 80 80,0 20 20,0 14.Wyposażenie apteczek na terenie szkoły/contents of first-aid kits in the school 100 97,1 3 2,9 15.Postępowanie z uczniami przewlekle chorymi i niepełnosprawnymi 92 89,3 11 10,7 /Procedures helping chronically ill and disabled pupils 16. Instruktaż dotyczący pierwszej pomocy/first-aid councelling 81 79,4 21 20,6

Radiukiewicz K i wsp. Opinie dyrektorów szkół ponadgimnazjalnych o jakości profilaktycznej opieki zdrowotnej... 255 wywaniu planów promocji zdrowia i edukacji zdrowotnej oraz uczestniczenie w ich realizacji (94,2%), a także przekazywanie niezbędnych informacji o potrzebach zdrowotnych uczniów, zarówno wychowawcom klas jak i dyrekcji szkół (96%) (tab. IV). 6. Ocena współpracy pielęgniarek szkolnych z nauczycielami i wychowawcami klas w opinii dyrektorów szkół Współpraca nauczycieli i wychowawców klas z pielęgniarkami szkolnymi w ocenie dyrektorów szkół, układała się na ogół dobrze. Wątpliwości budzi jedynie fakt, iż 9,3% wychowawców wcale nie wypełniało kart badania profilaktycznego, a 11,3% jedynie czasem (ryc. 2). Informacje zawarte w tych dokumentach są podstawą do oceny prawidłowego funkcjonowania ucznia w pierwszych dwóch miesiącach po rozpoczęciu nauki w nowej szkole i określenia wstępnie obszarów w których należy ucznia wspierać. Jest to konieczne do prawidłowego zaplanowania działań profilaktycznych i promocji zdrowia. Również dość znaczna część nauczycieli, w opinii dyrektorów szkół, tylko "czasem" respektowała zalecenia pielęgniarki szkolnej w odniesieniu do uczniów z problemami zdrowotnymi, np.: przydzielenie miejsca uczniowi z wadą wzroku blisko tablicy, czy zapewnienie prawidłowej opieki uczniom z alergią podczas wyjazdów na "zielone szkoły". Decyzje takie utrudniały pielęgniarce realizację czynnej opieki nad uczniami, która jest jednym z podstawowych standardów w pracy pielęgniarki i higienistki szkolnej. Przeważająca większość nauczycieli respektowała ustalone przez pielęgniarkę terminy szczepień ochronnych uczniów (konieczność zwolnienia klasy z lekcji) w szkołach, w których prowadzone były 100 80 60 40 20 0 67 81 11 14 9 Nauczyciele wypełniali Nauczyciele respektowali cz. pt. Informacje zalecenia pielęgniarki wychowawcy klasy w "Kartach profilaktycznego badania lekarskiego" systematycznie czas em wcale 61 36 1 1 Nauczyciele konsultowali problemy zdrowotne uczniów Ryc. 2. Ocena współpracy pielęgniarek szkolnych z nauczycielami i wychowawcami klas w wybranych obszarach działań (% badanych dyrektorów; n=102) Fig. 2. Evaluation of school nurses collaboration with teachers and form masters in selected activities (% headmasters; n=102): dark: systematically, gray: occasionally, white: never; left to right: teachers filled cards of prophylactic medical examination, teachers respected recommendations of a nurse, teachers consulted pupils' health problems szczepienia oraz zasięgała opinii pielęgniarek w kwestii problemów zdrowotnych uczniów. 7. Ocena współpracy dyrektorów szkół z pielęgniarkami szkolnymi Zdaniem 72% dyrektorów szkół współpraca z pielęgniarkami była bardzo dobra, a 24% uważało ją za dobrą. Tylko 3% oceniło współpracę zaledwie jako zadowalającą, przy czym 1 dyrektor (z pośród 102 ankietowanych) był z tej współpracy zdecydowanie niezadowolony (ryc. 3). 24% Ryc. 3. Ocena współpracy z pielęgniarką szkolną w opinii dyrektorów szkół (% badanych dyrektorów; n=102) Fig. 3. Evaluation of a school nurse cooperation in opinions of school headmasters (% headmasters, n=102). From top downwards: very good, good, satisfactory, unsatisfactory Omówienie 3%1% 72% bardzo dobra dobra zadowalająca niezadowalająca Opinia dyrektora szkoły o profilaktycznej opiece zdrowotnej w kierowanej przez niego placówce jest istotnym głosem w ocenie organizacji i jakości tej opieki. Dyrektor jako osoba odpowiedzialna za stworzenie właściwych warunków bezpieczeństwa i higieny w środowisku szkolnym [9] oraz warunków do harmonijnego rozwoju psychofizycznego uczniów, przede wszystkim poprzez aktywne działania prozdrowotne, jest jednocześnie współrealizatorem profilaktycznej opieki zdrowotnej nad uczniami [10]. Dyrektor, zgodnie z obowiązującym prawem [11], wskazuje świadczeniodawcę posiadającego umowę z Narodowym Funduszem Zdrowia (NFZ), który będzie realizował usługi zdrowotne dla uczniów danej szkoły. W dalszej kolejności rodzice uczniów wypełniają deklarację dla NFZ (wpisują swoje dzieci na tzw. listę aktywną pielęgniarki szkolnej). Na dyrektorze szkoły spoczywa również obowiązek zapewnienia odpowiednich warunków pracy pielęgniarce szkolnej m.in. poprzez udostępnienie pomieszczenia na gabinet profilaktyki zdrowotnej i pomocy przedlekarskiej oraz jego wyposażenie i funkcjonowanie, czyli zaopatrzenie w bieżącą wodę, odpowiednie ogrzewanie i oświetlenie, zapewnienie łączności telefonicznej, wyposażenie w meble niezbędne do jego funkcjonowania oraz sprzątanie.

256 Probl Hig Epidemiol 2008, 89(2): 251-257 Przeprowadzone badania ankietowe wykazały, że dyrektorzy szkół generalnie wywiązywali się z powyższego zadania, ponieważ wśród badanych szkół zaledwie jedna nie posiadała wydzielonego pomieszczenia na gabinet. Gorzej natomiast przedstawiała się realizacja standardu wyposażenia gabinetu. W co 10 szkole nie zapewniono właściwego umeblowania, a w co 25 brak było ciepłej wody, co właściwie uniemożliwia realizację większości zadań pielęgniarki. Co trzecia szkoła nie zapewniała także telefonu w gabinecie profilaktyki i pomocy przedlekarskiej. Takie warunki w szkołach świadczą o nie spełnianiu podstawowych standardów struktury. Uczeń przebywający w szkole musi mieć możliwość skorzystania z pomocy pielęgniarki, ale musi mieć również możliwość korzystania z gabinetu do celów pielęgnacyjnych. W dobie, gdy coraz więcej uczniów niepełnosprawnych ma szansę uczęszczać do szkół ogólnodostępnych i integracyjnych, należy im zapewnić możliwość wykonania podstawowych czynności pielęgnacyjnych w godnych warunkach lub możliwość chociażby wykonania iniekcji insuliny, czy inhalacji. Brak telefonu w gabinecie pielęgniarki uniemożliwia wezwanie pomocy, pogotowia, rodziców, itd. Porównanie tych danych z wynikami badania pielęgniarek w tych samych szkołach [8] wskazuje na dużą rozbieżność wyników. Zdaniem połowy pielęgniarek wyposażenie gabinetów było niewystarczające, natomiast dyrektorzy wyrażający podobną opinię byli nieliczni, co być może wynika z braku ich świadomości o istniejących w tym zakresie potrzebach. W działaniach dyrektora na rzecz zdrowia naturalnym jego sprzymierzeńcem jest pielęgniarka szkolna. Zgodnie z obecnymi przepisami [12] jest ona jedynym fachowym, profesjonalnie przygotowanym pracownikiem ochrony zdrowia na terenie szkoły. Wynika z tego, że dyrektor i pielęgniarka szkolna stają się głównymi koordynatorami i menedżerami zdrowia w szkole. Ustalają kierunki, programy, strategię oraz metody działań w tym zakresie. Od ich potencjału, wiedzy, przedsiębiorczości, aktywności i współpracy zależy w efekcie jakość profilaktycznej opieki zdrowotnej na terenie szkoły. Wyniki naszych badań wykazały, że w ocenie dyrektorów szkół współpraca z pielęgniarkami szkolnymi układała się prawidłowo. Niemniej zastanawiający jest fakt, że o zadaniach pielęgniarki szkolnej, aż w 93,5% przypadków dyrektorzy byli informowani przez nie same. Nie wiemy, czy było to jedyne źródło wiedzy dyrektorów na temat zasad i zakresu opieki zdrowotnej w szkołach. Na podstawie podobnych badań K. Radiukiewicz w woj. warmińsko-mazurskim [13] można sądzić, że wiedza dyrektorów o organizacji i zakresie profilaktycznej opieki zdrowotnej była niedostateczna. W badaniach tych ponad połowa dyrektorów szkół różnych typów (51,2%) przyznała, że nie zna aktualnych aktów prawnych dotyczących zakresu i organizacji profilaktycznej opieki zdrowotnej nad dziećmi i młodzieżą. Jest to wynik zaledwie mierny, mogący zakładać, że ogółowi dyrektorów nie zawsze jest znany standard profilaktycznej opieki zdrowotnej w szkole i dopiero informacje pielęgniarki przybliżają mu wiedzę na ten temat. Największym polem współpracy dyrektora szkoły i nauczycieli z pielęgniarką szkolną jest promocja zdrowia i edukacja zdrowotna, która jest jednym z programowych zadań szkoły w zakresie kształcenia i wychowania dzieci i młodzieży. Oparta jest ona na podstawie programowej, zakładającej, że wychowanie zdrowotne jest integralną częścią wychowania w ogóle, a kształcenie w zakresie wiedzy o zdrowiu i umiejętności w jego utrzymaniu i potęgowaniu jednym z celów nauczania szkolnego. Istnieje założenie, że programy te powinny się uzupełniać i stanowić jedność programową. Według opinii ankietowanych dyrektorów szkół ponadgimnazjalnych prawie wszystkie pielęgniarki włączały się do planowania i realizacji edukacji zdrowotnej uczniów. Dyrektorzy podkreślali, że prawie wszystkie pielęgniarki systematycznie przekazywały im, jako zarządzającym szkołą, informacje na temat ogólnej sytuacji zdrowotnej uczniów, co ma podstawowe znaczenie dla programowania opieki w szkole, a także sytuacji epidemiologicznej. Niewątpliwie miejscem tego przekazu nie są wyłącznie posiedzenia rady pedagogicznej, bowiem uczestniczyło w nich zaledwie 3/4 pielęgniarek. Dyrektorzy wysoko oceniali działalność pielęgniarek w zakresie okresowych przeglądów sanitarnych budynku szkolnego, wyposażeniu apteczek szkolnych, zapobiegania wypadkom i urazom, zaś nisko współdziałanie w organizowaniu posiłków na terenie szkoły i doborze mebli do rozwoju fizycznego uczniów. Zdaniem badanych dyrektorów szkół współpraca nauczycieli i pielęgniarek nie we wszystkich dziedzinach układała się prawidłowo. W obszarze wspólnego rozwiązywania problemów zdrowotnych uczniów, aż w 97% szkół nauczyciele wg dyrektorów konsultowali z pielęgniarkami indywidualne sprawy zdrowia uczniów i tyle samo nauczycieli respektowało ich zalecenia. Z badań wynika, że nie wszyscy wychowawcy współuczestniczyli w przygotowaniu uczniów swoich klas do profilaktycznych badań lekarskich. Zadania nauczycieli dotyczą wypełnienia kart profilaktycznego badania lekarskiego uczniów, a mianowicie

Radiukiewicz K i wsp. Opinie dyrektorów szkół ponadgimnazjalnych o jakości profilaktycznej opieki zdrowotnej... 257 części zatytułowanej Informacje wychowawcy klasy i podania przez nauczyciela występowania u ucznia zauważonych odchyleń od prawidłowości w stanie rozwoju i zdrowia, jego zachowania i postępów w nauce. Według dyrektorów robiło to zaledwie 3/4 wychowawców, co przy obowiązkowej dokumentacji ucznia jest poważnym niedociągnięciem, mogącym mieć wpływ na ocenę bilansu zdrowia ucznia. Trzeba dodać, że wypełnianie karty profilaktycznego badania lekarskiego ucznia ma miejsce w szkole ponadgimnazjalnej wyłącznie w klasie I (w klasie ostatniej uczeń jest już pełnoletni), co nie powinno być więc dużym obciążeniem dla wychowawcy, a pośrednio świadczy o stosunku nauczyciela do zdrowia swoich wychowanków, którzy powoli wkraczają w dorosłe życie. Wnioski 1. W opinii dyrektorów szkół ponadgimnazjalnych zakres profilaktycznej opieki zdrowotnej realizowany przez pielęgniarki i higienistki szkolne jest zadowalający. 2. Dyrektorzy szkół bardzo dobrze i dobrze oceniają działalność pielęgniarek szkolnych. 3. Większość dyrektorów zapewnia gabinetom profilaktycznym w ich szkołach niezbędne wyposażenie. 4. Źródłem informacji dla dyrektora szkoły o zadaniach pielęgniarki szkolnej jest najczęściej sama pielęgniarka. Poza tym wiedza dyrektorów na ten temat, według ich własnej opinii, jest niezadowalająca. 5. Punktem wyjścia do dobrej współpracy dyrekcji, nauczycieli i pielęgniarki szkolnej jest obustronne poznanie swych zadań i kompetencji oraz określenie wzajemnych oczekiwań. Piśmiennictwo / References 1. ***Światowa Organizacja Zdrowia: Zdrowie 21 zdrowie dla wszystkich w XXI wieku. Centrum Systemów Informacyjnych Ochrony Zdrowia, Wyd. Medyczne Vesaluis. Warszawa 2001. 2. ***Word Health Organization: Promoting Health Through Schools. WHO Technical Report Series 870. WHO, Geneva 1997. 3. Woynarowska B, Małkowska A, Pułtorak M, Sokołowska M. Współdziałanie pracowników szkoły i pielęgniarki lub higienistki szkolnej. Instytut Matki i Dziecka, Warszawa 2003. 4. Oblacińska A, Woynarowska B. Profilaktyczne badania lekarskie i inne zadania lekarza w opiece zdrowotnej nad uczniami. Instytut Matki i Dziecka, Warszawa 2002. 5. Jodkowska M, Ostręga W, Oblacińska A. Zasady i metodyka nadzoru w profilaktycznej opiece zdrowotnej nad uczniami. Instytut Matki i Dziecka, Warszawa 2003. 6. Oblacińska A, Ostręga W (red.). Standardy i metodyka pracy pielęgniarki i higienistki szkolnej. Instytut Matki i Dziecka, Warszawa 2003. 7. Jodkowska M, Woynarowska B (red.). Testy przesiewowe u dzieci i młodzieży w wieku szkolnym. Instytut Matki i Dziecka, Warszawa 2002. 8. Oblacińska A, Jodkowska M, Tabak I, Ostręga W. Jakość profilaktycznej opieki zdrowotnej nad uczniami w szkołach ponadgimnazjalnych w Polsce w opinii pielęgniarek i higienistek szkolnych. Probl Hig i Epidemiol 2005; 86 (2): 87-92. 9. ***Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej i Sportu z dnia 31 grudnia 2002 r. w sprawie bezpieczeństwa i higieny w publicznych i niepublicznych szkołach i placówkach (Dz. U. 2003, Nr 6, poz. 69). 10. ***Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej i Sportu z dnia 26 lutego 2002 r. w sprawie podstawy programowej wychowania przedszkolnego oraz kształcenia ogólnego w poszczególnych typach szkół (Dz. U. 2002, Nr 51, poz. 458). 11. ***Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej i Sportu z dnia 31 stycznia 2002 r. zmieniające rozporządzenie w sprawie ramowych statutów przedszkola i szkoły (Dz. U. 2002, Nr 10. poz. 90). 12. ***Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 22 grudnia 2004 r. w sprawie zakresu i organizacji profilaktycznej opieki zdrowotnej nad dziećmi i młodzieżą (Dz. U. Nr 282, poz. 2814). 13. Radiukiewicz K. Opieka zdrowotna w szkołach. Niepublikowana praca magisterska, UWM, Olsztyn 2006.