Jak pracować z uczniami uzdolnionymi? Piotr Tomczak Wydział Fizyki UAM tomczak@man.poznan.pl
Plan 1. Rola myślenia w procesie twórczym 2. Myślenie twórcze a inteligencja 3. Czy szkoła negatywnie wpływa na myślenie twórcze uczniów? 4. Jak można wspomagać myślenie twórcze uczniów? 5. Podsumowanie
1. Rola myślenia w procesie twórczym Obecnie odchodzi się od poglądu, że najważniejszym składnikiem procesu twórczego jest myślenie. Co najmniej tak samo ważne są uwaga postrzeganie wyobraźnia i wyobrażenia kategoryzowanie i wiedza pojęciowa pamięć metapoznanie myślenie Uwaga stereotyp roztargnionego twórcy, jego uwaga nie jest skupiona na rzeczach nieistotnych. Stwierdzono, że twórczość jest związana z osłabionym filtrem uwagi i osłabioną selektywnością uwagi
1. Rola myślenia w procesie twórczym Postrzeganie osoby twórcze postrzegają rzeczywistość w sposób całościowy, uporządkowany i subiektywny. Wybierają raczej bodźce złożone i nieregularne (prawdopodobnie po to, aby nadać im interpretację i wprowadzając własny porządek uniknąć porządku wprowadzonego przez kogo innego) Wyobraźnia zdolność do tworzenia wyobrażeń i posługiwania się nimi. Wyobrażenie quasi spostrzeżenie bez obecności bodźca. Działanie to dprowadza się do tworzenia obrazów manipulowania nimi i ocena skutków tego bez działania na realnie istniejących przedmiotach
1. Rola myślenia w procesie twórczym Kategoryzowanie i wiedza pojęciowa rodzaje twórczych operacji pojęciowych otwarcie kategorii poszerzenie znaczenia zmiana definicji synteza pojciowa zmiana kontekstu zmiana zakresu pojęć i ich relacji Pamięć 3 fazy procesu pamięciowego: zapamiętanie, przechowanie, odtworzenie. W fazie zapamiętania -> proces kodowania (nietypowe, alternatywne i selektywne) W fazie przechowania -> selektywne zapominanie i reminescencje W fazie przywołania -> globalne przeszukanie Metapoznanie - wiedza o własnych procesach poznawczych
1. Rola myślenia w procesie twórczym Myślenie twórcze raczej nie jest oparte na heurystykach Myślenie odtwórcze raczej nie jest oparte na algorytmach myślenie dywergencyjne -> wytwarzanie wielu rozwiązań otwartego problemu (za: Nęcka, 2001) Ważne cechy: przeformułowanie problemu użycie analogii wyjście poza nawyki i sztywne reakcje przykładowe zadanie: wymienienie jak największej liczby konsekwencji hipotetycznego stanu
1. Rola myślenia w procesie twórczym Myślenie twórcze raczej nie jest oparte na heurystykach Myślenie odtwórcze raczej nie jest oparte na algorytmach Myślenie konwergencyjne -> szukanie jednego, poprawnego rozwiązania zamkniętego problemu przykładowe zdanie: rozwiązanie układu równań Konieczne do opanowania wiedzy, najczęściej sprawdzane w szkole może prowadzić do wytworzenia sztywnych nawyków
1. Rola myślenia w procesie twórczym Myślenie konwergencyjne -> szukanie jednego, poprawnego rozwiązania zamkniętego problemu przykładowe zdanie: rozwiązanie układu równań Konieczne do opanowania wiedzy, najczęściej sprawdzane w szkole może prowadzić do wytworzenia sztywnych nawyków Myślenie twórcze podstawowe cechy aktywne podejście do problemu użycie analogii myślenie metaforyczne przezwyciężenie nawyków i nastawień
2. Myślenie twórcze a inteligencja Zdolności wrodzone albo nabyte umiejętności w określonej dziedzinie, przejawiająca się większym lub mniejszym stopniem biegłości. Inteligencja wrodzona albo nabyta sprawność umysłowa, która może zostać zmierzona w sposób obiektywny (psychometria, IQ, testy, analiza czynnikowa). Obejmuje rozumowanie, planowanie, rozwiązywanie problemów, abstrakcyjne myślenie, rozumienie złożonych myśli, szybkie uczenie się i wyciąganie wniosków z doświadczeń (psychometria, IQ, testy, analiza czynnikowa).
2. Myślenie twórcze a inteligencja Skala Bineta (Stanford) IQ=wiek umysłowy/wiek * 100 Skala Wekslera testy werbalne informacje, rozumienie, arytmetyka, podobieństwo, powtarzanie cyfr, słownik testy wykonaniowe symbole, uzupełnianie, posządkowanie i układanie obrazków, klocki. Czy iloraz inteligencji jest jej miarą?
Gerrig, Zimbardo 2. Myślenie twórcze a inteligencja
2. Myślenie twórcze a inteligencja Sternberg - trójstopniowa teoria inteligencji (1988) Inteligencja jest kombinacją liniową myślenia 1. analitycznego 2. syntetycznego (twórczego) 3. praktycznego (kontekstowe) (możliwe jest jej kształtowanie) Cechy charakterystyczne uczniów, u których przeważa myślenie (Sternberg) analityczne syntetyczne praktyczne 1. stopnie wysokie średnie (niskie) średnie (niskie) 2. wyniki testów wysokie średnie średnie (niskie) 3. stosunek do lubi czuje się ograniczany nudzi go szkoły pasuje niezbyt pasuje niezbyt pasuje 4. stosunek wypełnia nie lubi wypełniać pyta dlaczego do poleceń 5. krytyk marzyciel pragmatyk 6. stosunek lubi sam się kontroluje kontroluje się
2. Myślenie twórcze a inteligencja Uczniowie o zdolnościach analitycznych umieją je stosować do problemów już rozwiązanych (wiadomo z grubsza, jakiej odpowiedzi oczekiwać). Uczniowie o zdolnościach syntetycznych radzą sobie. z nowymi problemami. Uczniowie o zdolnościach praktycznych wykorzystują swoje umiejętności przy rozwiązywaniu codziennych problemów. Szkoła wzmacnia szczególnie zdolności analityczne, nadużywa systemu ocen i przywiązuje nadmierną wagę do wyników testów i statystyk!!! ( zasada najmniejszego działania )
2. Myślenie twórcze a inteligencja U podstaw każdego z typów myślenia leżą następujące procesy elementarne (Sternberg) 1. Rozpoznanie problemu 2. Wybór sposobu rozwiązania (czy jesteś w stanie szybko odkryć zasadę, której nie znasz - to mierzą testy) 3. Sformułowanie posiadanych informacji (na papierze, w głowie...) 4. Wybór strategii 5. Ocena posiadanych zasobów (czas, umiejętności, dostęp do niezbędnych informacji, których użycie pozwoli na rozwiązanie zadania) 6. Kontrola przebiegu rozwiązania 7. Ocena wyniku (czy jest zgodny z oczekiwaniami)
3. Myślenie twórcze a inteligencja Hipoteza progu Twórczość jest w dużym stopniu odrębna od wiedzy i inteligencji! Zdolności twórcze korelują z inteligencją, ale powyżej IQ 120 ten związek zanika (Nęcka, 2001 s. 121) Duża wiedza jest konieczna do dojrzałej twórczości naukowej, ale w momencie gdy nauczyciel ma możliwość oddziaływania na ucznia zależność twórczości od wiedzy jest mała
3. Czy szkoła negatywnie wpływa na myślenie twórcze uczniów? Różnica pomiędzy twórczością a inteligencją w szkole badania Wallacha i Kogana (1965, za Nęcka, 2001, s.123) Dzieci twórcze i inteligentne (T+, I+) wysoka samoocena swoboda ekspresji niski poziom lęku pomysłowość, entuzjazm popularność wśród rówieśników chęć do działąnia T-, I+ sumienność perfekcjonizm brak pomysłowości niski poziom lęku dążenie do uniknięcia błędu dążenie do zachowań poprawnych T+, I-!!!największe koszty emocjonalne powściągliwość, wycofanie niska samoocena brak popularności zachowania przyciągające uwagę brak koncentracji lęk przed oceną T-, I- słabe wyniki wzmożona aktywność społeczna ekstrawersja dość wysoka samoocena
3. Czy szkoła negatywnie wpływa na myślenie twórcze? Raczej tak! Dotyczy to także uniwersytetu (w mniejszym stopniu) szkoła wpaja konformizm w myśleniu i zachowaniu z reguły to nauczyciel zadaje pytania kwestionowanie czegokolwiek kończy się zazwyczaj źle nauczyciel występuje z pozycji autorytetu, wie wszystko nonkonformistyczne zachowania są eliminowane Udowodniono istnienie korelacji pomiędzy kreatywnością ucznia a częstością rozmów z dyrektorem (Kaltsounis i Higdon, 1977, za: Nęcka 2001, s. 165)
3. Czy szkoła negatywnie wpływa na myślenie twórcze? celem jest przekazanie jak największej liczby wiadomości sprawdza się tylko zakres wiedzy; w większości wypadków liczy się pamięć, a nie sposób myślenia wiedza przekazywana w pakietach, bez nowych pytań, próby syntezy zdolności twórcze wiążą się ze słabszym filtrem uwagi i niekonformistycznym nastawieniem; w szkole twórczy uczniowie mogą być piętnowani (nie znaczy to oczywiście, że każdy sprawiający problemy uczeń jest twórczy).
3. Czy szkoła negatywnie wpływa na myślenie twórcze? Podstawowy sposób nauczania - wykład mała interakcja uczeń nauczyciel mała interakcja między uczniami najlepiej odbierana jest przez uczniów z przewagą myślenia analitycznego.
4. Jak można wspomagać myślenie twórcze uczniów? w tym wypadku wspierać=nie przeskadzać pionierskie badania Paula Torrence a (1962, 1965, za: Nęcka, 2001) rady dla nauczycieli: szacunek dla niezwykłych pytań szacunek dla niezwykłych pomysłów pokazanie dzieciom, że ich pomysły mają wartość możliwość działania bez oceny związanie oceny z jej przyczynami i konsekwencjami
4. Jak można wspomagać myślenie twórcze uczniów? 7 (siedem) poziomów odpowiedzi na postawione pytanie a. odrzucenie pytania b. zamiana pytania na odpowiedź c. przyznanie się do niewiedzy d. wskazanie na autorytety e. zaproponowanie kilku możliwych odpowiedzi f. zaproponowanie kilku możliwych odpowiedzi z dodaniem oceny g. zaproponowanie kilku możliwych odpowiedzi z dodaniem sposobu sprawdzenia
4. Jak można wspomagać myślenie twórcze uczniów? Czy za twórczość należy nagradzać? twórczość w dzieciństiwe i adolescencji to forma zabawy, nawet u dorosłych bardzo przypomina zabawę jeżeli bezpośrednio nagradzamy za zabawę, możemy zaobserwować spadek motywacji Efekt nadmiernego uzasadnienia: zewnętrzna motywacja może osłabić wewnętrzną - ciekawość dobrym rozwiązaniem wydaje się tworzenie klimatu sprzyjającego twórczości, zamiast włączenia twórczości do szkolnej polityki kar i nagród
5. Podsumowanie Podsumowanie 1. Najlepszym sposobem nauki jest taka sytuacja, w której uczeń prowadząc dialog z nauczycielem i innymi uczniami w kilkuosobowej grupie myśli o postawionych mu zadaniach i rozwiązuje je. (Konieczna jest dobra gradacja trudności). Po pewnym czasie uczeń sam umie postawić problem. 2. Dobre nauczanie wymaga (prawie) indywidualnej opieki (tutor)..
5. Podsumowanie Literatura Gerrig, Zimbardo, Psychologia i życie, PWN 2007. Sternberg, Swerling, Teaching for Thinking, American Phychological Association 1996. Nęcka Psychologia twórczości, GWP 2001. Nęcka, Orzechowski, Słabosz, Szymura, Trening twórczości, GWP, 2005.