Raport z Ogólnopolskiego Dnia Bezpłatnych Konsultacji z zakresu (SI) 1 Marta Wiśniewska, dr n. hum. w zakresie pedagogiki prezes PSTIS W dniu 8 grudnia 2012 roku odbył się Ogólnopolski Dzień Bezpłatnych Konsultacji (ODBK SI) w zakresie. Celem projektu było wykonanie przesiewowej oceny procesów przetwarzania sensorycznego (integracji sensorycznej) u dzieci w wieku niemowlęcym, poniemowlęcym, przedszkolnym i szkolnym. ODBK SI służył także propagowaniu wiedzy o dysfunkcjach integracji sensorycznej wśród rodziców, lekarzy oraz innych specjalistów. W projekcie ODBK SI wzięli udział terapeuci integracji sensorycznej zrzeszeni w Polskim Stowarzyszeniu Terapeutów SI. Do projektu ODBK SI zgłosiło się łącznie 522 dzieci z całego terenu Polski z wyłączeniem województw opolskiego i podkarpackiego 2. Zestawienie zgłoszonych dzieci z poszczególnych województw przedstawia Tabela 1. województwa dolnośląskie 17 kujawsko-pomorskie 5 lubelskie 21 lubuskie 10 łódzkie 33 małopolskie 6 mazowieckie 315 opolskie 0 podkarpackie 0 podlaskie 17 pomorskie 11 śląskie 15 świętokrzyskie 9 warmińsko-mazurskie 11 wielkopolskie 27 ilość zgłoszonych dzieci zachodniopomorskie 25 Tabela 1. Liczba dzieci zgłoszona z poszczególnych województw Polski 1 Badania przeprowadzone w ramach ODBK SI miały charakter orientacyjny 2 Z tych województw nie zgłosił się żadne gabinety terapeutyczne
Do ODBK SI zgłosiło się 161 dziewczynek oraz 361 chłopców w wieku od 6 miesięcy do 18 roku życia (Tabela 2). płeć N % dziewczynki 161 30,8% chłopcy 361 69,2% Tabela 2. Podział zgłoszonych dzieci wg płci Najwięcej dzieci zostało zgłoszonych na badania w przedziale wiekowym 4,0 do 4,11 miesięcy. Było to 97 dzieci, co stanowi 18,6 % badanej populacji (Tabela 3). wiek N % 0-11 m-cy 9 1,7% 1-1,11 m-cy 8 1,5% 2-2,11 m-cy 37 7,1% 3-3,11 m-cy 61 11,7% 4-4,11 m-cy 97 18,6% 5-5,11 m-cy 80 15,3% 6-6,11 m-cy 72 13,8% 7-7,11 m-cy 48 9,2% 8-8,11 m-cy 41 7,9% 9-9,11 m-cy 27 5,2% 10-10,11 m-cy 21 4,0% 11-11,11 m-cy 8 1,5% 12-12,11 m-cy 8 1,5% 13-13,11 m-cy 0 0,0% 14-14,11 m-cy 1 0,2% 15-15,11 m-cy 3 0,6% 16-16,11 m-cy 0 0,0% 17-17,11 m-cy 0 0,0% 18-18,11 m-cy 1 0,2% Tabela 3. Podział zgłoszonych dzieci wg wieku Z analizy formularzy wynika, że w przedziale wiekowym 4,0-4,11 dziewczynek było N=29, a chłopców N=68. Szczegółowe zestawienie uczestników ODBK SI w przedziałach wiekowych z uwzględnieniem płci przedstawiają kolejno Tabela 4 i Tabela 5. dziewczynki wiek N % 0-11 m-cy 6 3,7% 1-1,11 m-cy 1 0,6% 2-2,11 m-cy 12 7,5% 3-3,11 m-cy 24 14,9%
4-4,11 m-cy 29 18,0% 5-5,11 m-cy 28 17,4% 6-6,11 m-cy 18 11,2% 7-7,11 m-cy 13 8,1% 8-8,11 m-cy 10 6,2% 9-9,11 m-cy 6 3,7% 10-10,11 m-cy 8 5,0% 11-11,11 m-cy 0 0,0% 12-12,11 m-cy 4 2,5% 13-13,11 m-cy 0 0,0% 14-14,11 m-cy 0 0,0% 15-15,11 m-cy 1 0,6% 16-16,11 m-cy 0 0,0% 17-17,11 m-cy 0 0,0% 18-18,11 m-cy 1 0,6% Tabela 4. Podział dziewczynek wg wieku chłopcy wiek N % 0-11 m-cy 3 0,8% 1-1,11 m-cy 7 1,9% 2-2,11 m-cy 25 6,9% 3-3,11 m-cy 37 10,2% 4-4,11 m-cy 68 18,8% 5-5,11 m-cy 52 14,4% 6-6,11 m-cy 54 15,0% 7-7,11 m-cy 35 9,7% 8-8,11 m-cy 31 8,6% 9-9,11 m-cy 21 5,8% 10-10,11 m-cy 13 3,6% 11-11,11 m-cy 8 2,2% 12-12,11 m-cy 4 1,1% 13-13,11 m-cy 0 0,0% 14-14,11 m-cy 1 0,3% 15-15,11 m-cy 2 0,6% 16-16,11 m-cy 0 0,0% 17-17,11 m-cy 0 0,0% 18-18,11 m-cy 0 0,0% Tabela 5. Podział chłopców wg wieki
Analiza danych uzyskanych w ODBK SI Polskie Stowarzyszenie Terapeutów W analizie danych uzyskanych w wyniku przeprowadzonego ODBK SI dokonano podziału wiekowego. Pierwszą grupę stanowią dzieci w wieku od 6 miesięcy do 3 lat i 11 miesięcy. Druga grupa to dzieci od 4 do 18 roku życia. Analiza danych dotycząca pierwszej grupy badawczej W badaniach ODBK SI wzięło udział 115 dzieci w wieku od 6 miesięcy do 3 lat i 11 miesięcy (Tabela 6), w tym N=43 dziewczynki i N=72 chłopców (Tabela 7). wiek N % 0-11 m-cy 9 1,70% 1-1,11 m-cy 8 1,50% 2-2,11 m-cy 37 7,10% 3-3,11 m-cy 61 11,70% Tabela 6. Podział dzieci z pierwszej grupy badawczej wg wieku wiek dziewczynki chłopcy N % N % 0-11 m-cy 6 3,70% 3 0,80% 1-1,11 m-cy 1 0,60% 7 1,90% 2-2,11 m-cy 12 7,50% 25 6,90% 3-3,11 m-cy 24 14,90% 37 10,20% Tabela 7. Podział dzieci z pierwszej grupy badawczej wg płci W tej grupie dzieci, diagności zauważyli niepokojące objawy w zakresie komunikacji (N=44), procesów modulacji (nadwrażliwość lub obniżona wrażliwość) (N=46), opóźnionego rozwoju psychoruchowego (N=26), nadruchliwości (N=19). Zgłoszone na badanie dzieci miały także trudności z mechanizmami równoważnymi, relacjami z otoczeniem, napięciem mięśniowym, koordynacją, wzorcem snu oraz spożywaniem zróżnicowanych posiłków. Szczegółowe zestawienie zaobserwowanych trudności rozwojowych znajduje się w Tabeli nr 8 oraz Tabeli nr 9 (wg płci). trudności rozwojowe N Obniżony poziom komunikacji (rozumienie, nadawanie, gesty, wady 44 artykulacji) Nadwrażliwość na bodźce 36 Opóźniony rozwój psychoruchowy (motoryka duża, motoryka mała, 26 czynności poznawcze) Nadruchliwość, poszukiwanie wrażeń sensorycznych, obniżona 18 koncentracja uwagi
Obniżone mechanizmy równoważne 15 Nieprawidłowe relacje z otoczeniem (kontakt wzrokowy, więź, 15 zachowanie, reakcje na nowości, naśladowanie, współdziałanie, wspólne pole uwagi) Nieprawidłowe napięcie mięśniowe 14 Obniżona wrażliwość na bodźce 10 Obniżony poziom koordynacji 9 Problemy ze snem 7 Ograniczony repertuar żywieniowy 3 Tabela 8. Zestawienie zaobserwowanych objawów u dzieci z pierwszej grupy badawczej trudności rozwojowe chłopcy N= 72 dziewczynki N= 43 Nadwrażliwość na bodźce 21 15 Obniżona wrażliwość na bodźce 3 7 Opóźniony rozwój psychoruchowy (motoryka duża, motoryka mała, czynności poznawcze) 20 6 Nieprawidłowe napięcie mięśniowe 5 9 Obniżony poziom koordynacji 6 3 Obniżone mechanizmy równoważne 9 6 Obniżony poziom komunikacji (rozumienie, nadawanie, gesty, 37 13 wady artykulacji) Nadruchliwość, poszukiwanie wrażeń sensorycznych, obniżona koncentracja uwagi 13 5 Nieprawidłowe relacje z otoczeniem (kontakt wzrokowy, więź, 7 8 zachowanie, reakcje na nowości, naśladowanie, współdziałanie, wspólne pole uwagi) Ograniczony repertuar żywieniowy 2 1 Problemy ze snem 1 6 Tabela 9. Zestawienie zaobserwowanych objawów u dzieci z pierwszej grupy badawczej z podziałem na płeć Analiza danych dotycząca drugiej grupy badawczej W badaniach ODBK SI wzięło udział N=407 dzieci w wieku od 4 do 18 roku życia, w tym N=118 dziewczynek oraz N=289 chłopców. W grupie tej znalazły się także dzieci (N= 142) manifestujące różnego rodzaju nieprawidłowości rozwojowe. Było N=33 dziewczynek oraz N=109 chłopców. Nieprawidłowości te dotyczyły następujących zaburzeń/niepełnosprawności: niedosłuch, zespół Downa, zaburzenia obsesyjnokompulsywne (OCD), autyzm, epilepsja, dysleksja, ADHD, opóźnienie rozwoju ruchowego, opóźnienie rozwoju mowy, zespół Aspergera, mutyzm, mózgowe porażenie dziecięce oraz trudności emocjonalne (Tabela 10, Tabela 11).
nieprawidłowości niedosłuch 1 zespół Downa 3 zaburzenia obsesyjno-kompulsywne (OCD) 1 autyzm 1 epilepsja 2 dysleksja 6 wzmożona ruchliwość (ADHD) 5 opóźnienia ruchowe 5 rozwój mowy 4 dziewczynki problemy emocjonalne 5 Tabela 10. Zestawienie zaburzeń rozwojowych/niepełnosprawności u dziewczynek nieprawidłowości opóźniony rozwój mowy 46 opóźniony rozwój psychoruchowy 4 problemy emocjonalne 14 zespół Aspergera 1 autyzm 4 zespół Downa 2 nadruchliwość (ADHD) 31 dysleksja 5 mutyzm 1 chłopcy mpd 1 Tabela 11. Zestawienie zaburzeń rozwojowych/niepełnosprawności u chłopców Zadaniem terapeutów SI było wykonanie prób klinicznych zawartych w obowiązkowym formularzu diagnostycznym. Formularz zawierał następujące próby kliniczne: badanie tonicznego odruchu błędnikowego w pozycji zgięciowej i wyprostnej (TOB), badanie asymetrycznego odruchu tonicznego szyjnego (ATOS), badanie okulomotoryki (ruchy podstawowe, ruchy konwergencyjne, szybka lokalizacja bodźca wzrokowego), badanie ATOS.
Diagności mogli skorzystać także z innych prób i narzędzi, których wykaz został przygotowany przez koordynatora projektu oraz przesłany drogą elektroniczną wszystkim zainteresowanym (Tabela 12). Testy Południowokalifornijskie (SCSIT), Obserwacja Kliniczna, Kwestionariusz Rozwoju Sensomotorycznego Z. Przyrowskiego, Arkusz obserwacji procesów sensorycznych u dzieci z mpd Z. Przyrowskiego, Etapy rozwoju samokontroli jedzenia w tł. Z. Przyrowskiego, Kwestionariusz Wrażliwości Czuciowej Dzieci w wieku szkolnych Ch. Royen, Kwestionariusz wrażliwości dotykowej dzieci 2-5 lat Z. Przyrowskiego, Próby uzupełniające obserwację kliniczną w oprac. E. Grzybowskiej, Lista reakcji i zachowań niemowląt i małych dzieci C. Sears, Test praksji na komendę werbalną tł. E. Grzybowska, Testy do badania lateralizacji (np. R. Zazzo), Test integracji sensorycznej niemowląt Z. Przyrowskiego, Kwestionariusz do oceny procesów samoregulacji u małych dzieci i starszych z niepełnosprawnością intelektualną M. Wiśniewskiej, Karty obserwacyjne (integracja sensoryczna) J. Kruk-Lasockiej Test Denver Karta do badania poziomu sprawności manualnej i percepcji wzrokowej H. Spionek, Narzędzia diagnostyczne związane z metodą I. Johansena, Narzędzia diagnostyczne związane z metodą A. Tomatisa, Monachijska Funkcjonalna Diagnostyka Rozwojowa (MFDR), Kwestionariusz sensoryczny dziecka z autyzmem na podst. C. Delacato w oprac. M. Kamienik, Skala do badania małego dziecka J. Kruk-Lasockiej. Tabela 12. Wykaz dodatkowych narzędzi badawczych Nieprawidłową pozycję wyprostną (antytob) manifestowało N=192 badanych dzieci, w tym N=52 dziewczynki i N=140 chłopców. Trudności z przyjęciem i utrzymaniem pozycji zgięciowej (antytob) miało N=207 dzieci, z czego N=48 dziewczynek oraz N=159 chłopców. Problemy z integracją asymetrycznego odruchu tonicznego szyjnego (ATOS) miało łącznie N=216 dzieci, z czego N=60 dziewczynek i N=156 chłopców. Nieprawidłowe ruchy gałek ocznych prezentowało łącznie N=265 dzieci, w tym N=66 dziewczynek i N=199 chłopców. Szczegółowe zestawienie wyników badań z uwzględnieniem wieku i płci przedstawiają Tabela 13 (dziewczynki) i Tabela 14 (chłopcy).
Pozycja Pozycja zgięciowa Integracja ATOS Ruchy gałek ocznych wyprostna wiek p 3 n p n p n p n 4-4,11 m-cy 17 12 16 13 12 17 8 21 5-5,11 m-cy 14 14 15 13 9 19 11 17 6-6,11 m-cy 9 9 9 9 8 10 7 11 7-7,11 m-cy 8 5 8 5 7 6 8 6 8-8,11 m-cy 5 5 7 3 7 3 6 4 9-9,11 m-cy 5 1 5 1 5 1 5 1 10-10,11 m-cy 4 4 5 3 6 2 5 3 11-11,11 m-cy 0 0 0 0 0 0 0 0 12-12,11 m-cy 3 1 3 1 2 1 2 2 13-13,11 m-cy 0 0 0 0 0 0 0 0 14-14,11 m-cy 0 0 0 0 0 0 0 0 15-15,11 m-cy 1 0 1 0 1 0 1 0 16-16,11 m-cy 0 0 0 0 0 0 0 0 17-17,11 m-cy 0 0 0 0 0 0 0 0 18-18,11 m-cy 0 1 1 0 1 1 0 1 Tabela 13. Zestawienie wyników wykonanych prób klinicznych u dziewczynek z podziałem wiekowym Pozycja Pozycja zgięciowa Integracja ATOS Ruchy gałek ocznych wyprostna wiek p n p n p n p n 4-4,11 m-cy 36 32 32 36 22 46 15 53 5-5,11 m-cy 30 22 23 29 15 37 16 36 6-6,11 m-cy 27 27 21 33 27 27 13 41 7-7,11 m-cy 15 20 17 18 16 19 9 26 8-8,11 m-cy 12 19 13 18 24 7 16 15 9-9,11 m-cy 14 7 10 11 15 6 9 12 10-10,11 m-cy 8 5 7 6 8 5 7 6 11-11,11 m-cy 3 5 3 5 4 4 2 6 12-12,11 m-cy 2 2 2 2 1 3 1 3 13-13,11 m-cy 0 0 0 0 0 0 0 0 14-14,11 m-cy 0 1 0 1 0 1 1 0 15-15,11 m-cy 2 0 2 0 1 1 1 1 Tabela 14. Zestawienie wyników wykonanych prób klinicznych u chłopców z podziałem wiekowym 3 Legenda: p-prawidłowo, n-nieprawidłowo
Zalecenia dla pierwszej grupy badawczej (przedział wiekowy 0,6 3,11) Terapeuci integracji sensorycznej w przypadku pierwszej grupy badawczej zalecali aktywności domowe uwzględniające prawidłowości rozwoju procesów przetwarzania sensorycznego. Dotyczyły one przede wszystkim diety sensorycznej (szczotkowanie P. Wilbarger, dostosowania otoczenia do potrzeb sensorycznych dzieci, zabawy relaksacyjne, masaże). Rodzice otrzymali informację na temat nadreaktywności i podreaktywności układu nerwowego w kontakcie z bodźcami oraz związanych z tym reakcji emocjonalnych. Rodzicom zwrócono także uwagę na konieczność prowadzenia ćwiczeń z zakresu samoobsługi oraz wprowadzania odpowiedniego treningu karmienia (kontrolowanie czynności fizjologicznych: ssanie, żucie, odgryzanie, gryzienie, używanie specjalistycznego sprzętu) i zabaw manipulacyjnych. Niektórzy rodzice otrzymali zalecenia dotyczące niezbędnej konsultacji logopedycznej, fizjoterapeutycznej oraz audiologicznej. Zalecenia dla drugiej grupy badawczej (przedział wiekowy 4,0 18,0) Diagności biorący udział w ODBK SI udzielili wsparcia 342 zgłoszonym dzieciom. Zaledwie 65 dzieci nie potrzebowało żadnych dodatkowych zaleceń. Najczęściej zalecaną formą pomocy dzieciom była terapia integracji sensorycznej (N= 228), pełna diagnoza procesów przetwarzania sensorycznego (N=168) oraz realizacja programu domowego (N=220). Diagności zalecali także konsultację psychologiczną, konsultację logopedyczną, konsultacje ortooptyczną, trening słuchowy, konsultację neurologiczną, rehabilitację i badanie słuchu, konsultację psychiatryczną i gimnastykę korekcyjną, zajęcia korekcyjno-kompensacyjne, konsultację genetyczną (Tabela 15). zalecenia liczba terapia SI 228 diagnoza SI 168 zalecenia domowe 220 psycholog 10 logopeda 9 ortoptyczna 8 badanie i trening słuchowy 8 neurolog 6 rehabilitacja/fizjoterapia 4 badanie słuchu 4 psychiatra 3
gimnastyka korekcyjna 3 terapia ręki 3 zajęcia korekcyjno-kompensacyjne 2 badania profilaktyczne 2 obserwacja rozwoju 2 badania kontrolne 1 badanie uwagi słuchu 1 trening samoobsługi 1 okulista 1 EEG 1 Tabela 15. Zestawienie zalecanych konsultacji dla dzieci z drugiej grupy badawczej Wnioski z ODBK SI Przeprowadzone badania wskazują na obecność problemów w zakresie procesów przetwarzania sensorycznego w badanej populacji dzieci w wieku od 6 miesięcy do 18 lat. Ze szczególną uwagą należy odnieść się do wyników badań uzyskanych w przypadku grupy pierwszej (od 6 miesiąca do 3 roku życia i 11 miesięcy). Wskazują one, że w przypadku niemowląt i małych dzieci niezbędna jest ocena rozwoju dokonana także z perspektywy terapeuty integracji sensorycznej. Zalecenia płynące z naszego obszaru mogą w znaczącym stopniu ułatwić rodzicom dostosowanie się oraz dostosowanie środowiska do indywidulanych preferencji sensorycznych dzieci. To z kolei będzie powodowało wzrost reakcji adaptacyjnych u dzieci i zmniejszanie się trudności z zakresu samoregulacji. Drugą grupą były dzieci od 4 do 18 roku życia. W tej grupie możemy wyróżnić dwie podgrupy. Pierwszą podgrupą są dzieci od 4 roku życia do momentu rozpoczęcia nauki szkolnej. Drugą podgrupę stanowią dzieci, które już uczęszczają do szkoły, ale w swoim funkcjonowaniu sensoryczno-motorycznym napotykają różne trudności. Pierwszą podgrupę cechuje wysoka neuroplastyczność i nieutrwalone nieprawidłowe nawyki. Ta grupa wymaga szczególnej troski z uwagi na możliwość zoptymalizowania rozwoju przed rozpoczęciem nauki szkolnej i związanych z nią ewentualnych trudności. Terapia SI w tej podgrupie stanowi swego rodzaju dobry start przed nauką szkolną. W drugiej podgrupie możemy mówić o dalszym doskonaleniu różnych sprawności i procesów, ale także rozwijaniu świadomości specyfiki swojego funkcjonowania sensorycznego. Jak podkreśla prof. W. Dunn, istotnym w rozwoju każdego człowieka jest znajomość swojego profilu sensorycznego. Umożliwia ona modyfikację środowiska oraz modyfikację zadań, które stawiamy przed dzieckiem. Stwarza możliwość zwiększania reakcji adaptacyjnych przez aktywności sensoryczno-motoryczne wplecione w codzienne
aktywności. Wsparcie udzielone przez terapeutów SI dla tej grupy wiekowej uwzględniało, poza terapią integracji sensorycznej oraz rozszerzeniem diagnozy o konsultacje specjalistyczne (Tabela 15), zalecenia domowe związane z aktywnościami, które miały w sposób celowy i systematyczny dostarczać kontrolowanej ilości bodźców proprioceptywnodotykowych oraz przedsionkowych. Podsumowanie Na zakończenie chciałbym serdecznie podziękować wszystkim Terapeutom SI za udział w projekcie ODBK SI. Pierwsza w historii PSTIS idea bezpłatnych konsultacji terapeutycznych z zakresu integracji sensorycznej spotkała się z szerokim odzewem ze strony Państwa, naszych Terapeutów, jak i rodziców. W projekcie ODBK SI wzięło udział prawie 200 Terapeutów, reprezentujących szkoły i przedszkola masowe, integracyjne oraz specjalne, poradnie psychologiczno-pedagogiczne w tym poradnie specjalistyczne, ośrodki terapeutyczne oraz gabinety prywatne. Informacja na temat ODBK SI ukazała się w mediach radiowych, gazetach lokalnych, portalach internetowych, serwisie Pomoc Dziecku, na stronie Biura Edukacji m.st. Warszawy, na stronach Kuratorium oraz na wielu stronach, zaprzyjaźnionych ze Stowarzyszeniem, osób, gabinetów i instytucji. Dzięki Państwa bezpłatnej pracy 522 dzieci z terenu całej Polski mogło uzyskać fachową pomocą i wskazówki do dalszej pracy terapeutyczno-wychowawczo-edukacyjnej. Państwa zaangażowanie w tą akcję oraz nadsyłane raporty potwierdziły, że Terapeuci SI z PSTIS dysponują szeroką wiedzą na temat rozwoju dziecka i z powodzeniem wiedzę to wykorzystują w niesieniu pomocy małym i nieco starszym pacjentom. Jeszcze raz serdecznie dziękuję i zapraszam do udziału w Ogólnopolskim Tygodniu Bezpłatnych Konsultacji SI (OTBK SI), który przewidziany jest na 7-12 października 2013 roku. Pozdrawiam Państwa! Koordynator projektu, dr Marta Wiśniewska, prezes PSTIS