Ośrodek Doskonalenia Nauczycieli w Łomży Wymagania dotyczące działań profilaktycznych w szkołach i placówkach oświatowych 1
Czym jest profilaktyka? Kryteria doboru oddziaływań profilaktycznych. Standardy jakości pierwszorzędowych programów profilaktycznych realizowanych w szkołach i placówkach oświatowych. 2
Profilaktyka Ośrodek Doskonalenia Nauczycieli w Łomży Proces, który wspiera rozwój pełnego zdrowia poprzez pomoc w przeciwstawieniu się trudnościom życiowym oraz osiągnięciu subiektywnie satysfakcjonującego, społecznie konstruktywnego i bogatego życia. Źródło: Piotrowski P., Zajączkowski K., Profilaktyka w gimnazjum Projektowanie, realizacja i ewaluacja programów,oficyna Wyd. IMPULS, Kraków 2003r. 3
Profilaktyka Ośrodek Doskonalenia Nauczycieli w Łomży Profilaktyka używania substancji psychoaktywnych to zmniejszanie ryzyka ich używania oraz związanych z tym problemów, poprzez opóźnienie lub przeciwdziałanie inicjacji, niedopuszczenie do poszerzania się kręgu osób szczególnie ludzi młodych, eksperymentujących z legalnymi i nielegalnymi substancjami. Źródło: Macander D. ( opr.), Profilaktyki uzależnień w szkole, e- poradnik, CM PPP W- wa 2009r. 4
PROFILAKYTYKA UNIWERSALNA Jest adresowana do wszystkich uczniów w określonym wieku, bez względu na stopień ryzyka wystąpienia zachowań problemowych lub zaburzeń psychicznych i dotyczy znanych, w znacznym stopniu rozpowszechnionych zagrożeń, np. przemocy, używania substancji psychoaktywnych. Na tym poziomie wykorzystywana jest ogólna wiedza na temat zachowań ryzykownych, czynników ryzyka i chroniących, danych epidemiologicznych [ są to głównie wyniki badań naukowych, dotyczące m. in. palenia papierosów, picia alkoholu, informacje o wieku inicjacji ]. Źródło: Macander D. ( opr.), Profilaktyki uzależnień w szkole, e- poradnik, CM PPP W- wa 2009r. 5
PROFILAKYTYKA UNIWERSALNA Celem działań profilaktycznych ma być opóźnianie inicjacji, przeciwdziałanie pierwszym próbom podejmowania zachowań ryzykownych. Skupiają się na tworzeniu wspierającego, przyjaznego klimatu szkoły, który pozytywnie wpływa na zdrowie psychiczne i poczucie wartości, motywację osiągnięć uczniów i nauczycieli, pozwalają na czynny udział rodziców. Źródło: Macander D. ( opr.), Profilaktyki uzależnień w szkole, e- poradnik, CM PPP W- wa 2009r. 6
PROFILAKYTYKA SELEKTYWNA Działania adresowane do jednostek lub grup osób, które są w stopniu wyższym niż przeciętny narażeni na rozwój problemów związanych z używaniem środków psychoaktywnych. Działania kierowane są do grup zwiększonego ryzyka [ osób narażonych na działanie poważnych czynników ryzyka], tj. dzieci alkoholików, dzieci przysposobione, uczniowie z problemami szkolnymi, miłośnicy szalonych imprez, itp. Główne działania polegają na dostarczeniu informacji i uczeniu najważniejszych umiejętności życiowych, uwzględniając specyfikę problemów jednostki lub grupy, np. terapia pedagogiczna, socjoterapia, treningi umiejętności społecznych. Źródło: Macander D. ( opr.), Profilaktyki uzależnień w szkole, e- poradnik, CM PPP Warszawa 2009r. 7
PROFILAKYTYKA WSKAZUJĄCA Działania ukierunkowane na jednostki szczególnie zagrożone rozwojem problemów związanych z używaniem substancji psychoaktywnych z powodu uwarunkowań biologicznych, psychologicznych czy społecznych lub u których rozpoznano już pierwsze symptomy zaburzeń. Źródło: Macander D. ( opr.), Profilaktyki uzależnień w szkole, e- poradnik, CM PPP Warszawa 2009r. 8
PROFILAKYTYKA WSKAZUJĄCA Działania kierowane są do jednostek, których zachowania zaczynają być wysoce ryzykowne, np. upijające się lub uprawiające prostytucję nastolatki i mamy sygnały, że pojawiają się już poważne problemy związane z ich zachowaniem, np. kłopoty z policją, ucieczki z domu. Główne działania to indywidualna diagnoza przyczyn oraz interwencja, wymagają one specjalistycznego przygotowania, dlatego na tym poziomie, w profilaktykę częściej angażują się różne instytucje zewnętrzne, przygotowane do prowadzenia pomocy psychologicznej i medycznej. Źródło: Macander D. ( opr.), Profilaktyki uzależnień w szkole, e- poradnik, CM PPP Warszawa 2009r. 9
Kryteria doboru oddziaływań profilaktycznych Ośrodek Doskonalenia Nauczycieli w Łomży Stopnie zagrożenia I - Grupa niskiego ryzyka osoby nie podejmujące zachowań ryzykownych przed inicjacją. II - Grupa podwyższonego ryzyka osoby, które podjęły choć jedno zachowanie ryzykowne po inicjacji u których ponadto obserwujemy liczne czynniki ryzyka. Źródło: Szymańska J., Programy profilaktyczne Podstawy profesjonalnej psychoprofilaktyki, ORE Warszawa 2012 r. 10
Kryteria doboru oddziaływań profilaktycznych Ośrodek Doskonalenia Nauczycieli w Łomży Stopnie zagrożenia III - Grupa najwyższego ryzyka - osoby, u których zachowania ryzykowne są głęboko utrwalone i które odczuwają poważne negatywne konsekwencje ( zdrowotne i społeczne) zachowań ryzykownych ( alkoholicy, prostytutki, przestępcy). Źródło: Szymańska J., Programy profilaktyczne Podstawy profesjonalnej psychoprofilaktyki, ORE Warszawa 2012 r. 11
Kryteria doboru oddziaływań profilaktycznych Ośrodek Doskonalenia Nauczycieli w Łomży Poziomy profilaktyki - Profilaktyka pierwszorzędowa Cele profilaktyki pierwszorzędowej Promocja zdrowego stylu życia. Opóźnianie wieku inicjacji, a przez to zmniejszenie zasięgu zachowań ryzykownych. Źródło: Szymańska J., Programy profilaktyczne Podstawy profesjonalnej psychoprofilaktyki, ORE Warszawa 2012 r. 12
Kryteria doboru oddziaływań profilaktycznych Ośrodek Doskonalenia Nauczycieli w Łomży Poziomy profilaktyki - Profilaktyka pierwszorzędowa Adresowana do grup niskiego ryzyka, głównym terenem działania jest szkoła, a działaniami prewencyjnymi obejmuje się szerokie nie zdiagnozowane populacje. Przekazywanie dzieciom i młodzieży komunikatu: Poczekaj do dorosłości! Źródło: Szymańska J., Programy profilaktyczne Podstawy profesjonalnej psychoprofilaktyki, ORE Warszawa 2012 r. 13
Kryteria doboru oddziaływań profilaktycznych Poziomy profilaktyki Profilaktyka drugorzędowa Adresowana jest do grupy podwyższonego ryzyka. Celem tych działań jest: ograniczenie głębokości i czasu trwania dysfunkcji, umożliwienie wycofania się z zachowań ryzykownych, np. poradnictwo rodzinne i indywidualne, socjoterapia, Poprzez różne działania przekazywanie młodzieży komunikatu: Wycofaj się dopóki jeszcze możesz! Źródło: Szymańska J., Programy profilaktyczne Podstawy profesjonalnej psychoprofilaktyki, ORE Warszawa 2012r. 14
Kryteria doboru oddziaływań profilaktycznych Poziomy profilaktyki- profilaktyka trzeciorzędowa Adresowana jest do grupy wysokiego ryzyka. Ma na celu: przeciwdziałanie pogłębianiu się procesu chorobowego i degradacji społecznej, ma umożliwiać umożliwić powrót do normalnego życia w społeczeństwie, głównie jest to leczenie, rehabilitacja, resocjalizacja. Źródło: Szymańska J., Programy profilaktyczne Podstawy profesjonalnej psychoprofilaktyki, ORE Warszawa 2012r. 15
Kryteria doboru oddziaływań profilaktycznych Strategie profilaktyczne Strategie informacyjne ich celem jest dostarczenie adekwatnych informacji na temat skutków zachowań ryzykownych i tym samym umożliwienie dokonywania racjonalnego wyboru. Strategie edukacyjne ich celem jest pomoc w rozwijaniu ważnych umiejętności życiowych ( psychologicznych i społecznych), np. budowania więzi, rozwiązywania konfliktów, konstruktywnego zaspokajania potrzeb życiowych. Źródło: Szymańska J., Programy profilaktyczne Podstawy profesjonalnej psychoprofilaktyki, ORE Warszawa 2012r. 16
Kryteria doboru oddziaływań profilaktycznych Strategie profilaktyczne Strategie alternatyw ich celem jest pomoc w zaspokojeniu ważnych potrzeb, np. sukcesu, przynależności oraz osiąganiu satysfakcji życiowej przez tworzenie możliwości zaangażowania się w działalność pozytywną- sportową, artystyczną, społeczną, np. wolontariat. Strategie wczesnej interwencji celem tych działań jest pomoc osobom mającym trudności w identyfikowaniu i rozwiązywaniu swoich problemów oraz wspieraniu w sytuacjach kryzysowych. Źródło: Szymańska J., Programy profilaktyczne Podstawy profesjonalnej psychoprofilaktyki, ORE Warszawa 2012 r. 17
Strategie profilaktyczne Strategie zmniejszania szkód - przewidziane są głównie dla potrzeb profilaktyki trzeciorzędowej. Adresatem tych działań są głównie grupy najwyższego ryzyka, wobec których zawiodła wczesna profilaktyka, interwencja kryzysowa, terapia, resocjalizacja. Są to najczęściej narkomani, alkoholicy, prostytutki, recydywiści, osoby które z różnych względów nie mogą lub nie chcą wycofać się z ryzykownych zachowań. Źródło: Szymańska J., Programy profilaktyczne Podstawy profesjonalnej psychoprofilaktyki, ORE Warszawa 2012r. 18
Profilaktyka w szkole Proces wspomagania ucznia w radzeniu sobie z trudnościami zagrażającymi prawidłowemu rozwojowi i zdrowemu życiu, a także ograniczanie i likwidowanie czynników, które zaburzają prawidłowy rozwój i dezorganizują zdrowe życie ( tzn. czynniki ryzyka ) oraz wprowadzanie i rozwijanie czynników, które sprzyjają prawidłowemu rozwojowi i zdrowemu życiu ( tzw. czynniki chroniące). Źródło: Gaś Z., Szkolny Program Profilaktyki: istota, konstruowanie, ewaluacja, MENiS Warszawa 2003r. 19
Profilaktyka w szkole Eliminacja ( lub redukcja) czynników ryzyka) Czynniki ryzyka: cechy, sytuacje, warunki sprzyjające powstawaniu zachowań ryzykownych. Wzmacnianie czynników chroniących Czynniki chroniące: cechy, sytuacje, warunki zwiększające odporność na działanie czynników ryzyka. Źródło: Szymańska J., Programy profilaktyczne Podstawy profesjonalnej profilaktyki, Warszawa 2002r. 20
Profilaktyka w szkole Najważniejsze zachowania ryzykowne Palenie tytoniu Używanie alkoholu Używanie innych środków psychoaktywnych ( narkotyków, środków wziewnych, leków) Nieśmiałość Niski poziom aktywności psychospołecznej Zachowania agresywne Przypadki kradzieży Zachowania przestępcze Lekceważenie obowiązków szkolnych Przejawy dyskryminacji rówieśniczej Lekceważenie zasad bezpieczeństwa Wczesna inicjacja seksualna Źródło: Szymańska J., Programy profilaktyczne Podstawy profesjonalnej profilaktyki, ORE Warszawa 2012r. 21
Szkolny Program Profilaktyki Projekt systemowych rozwiązań w środowisku szkolnym, uzupełniających wychowanie i ukierunkowanych na: wspomaganie ucznia w radzeniu sobie z trudnościami zagrażającymi prawidłowemu rozwojowi i zdrowemu życiu, ograniczanie i likwidowanie czynników ryzyka ( jednostkowych, rodzinnych, rówieśniczych, szkolnych, środowiskowych), które zaburzają prawidłowy rozwój ucznia i dezorganizują jego zdrowy styl życia, inicjowanie i wzmacnianie czynników chroniących (jednostkowych, rodzinnych, rówieśniczych, szkolnych, środowiskowych), które sprzyjają prawidłowemu rozwojowi ucznia i jego zdrowemu życiu. Źródło: Gaś Z., Szkolny Program Profilaktyki: istota, konstruowanie, ewaluacja, MENiS W-wa 2003r. 22
Program profilaktyczny Odpowiednio dobrany przez specjalistów i uporządkowany zbiór treści i działań, których realizacja prowadzi do zamierzonych, konkretnych zmian w jakości funkcjonowania jednostki lub grupy, obejmuje m. in.: szczegółowe cele i zadania profilaktyczne, ustrukturalizowane treści profilaktyczne, zalecenia dotyczące organizacji i sposobu realizacji programu profilaktycznego, określone środki dydaktyczne, wykaz literatury dla ucznia i realizatora, procedurę badania efektywności programu. Źródło: Gaś Z., Szkolny Program Profilaktyki: istota, konstruowanie, ewaluacja, MENiS Warszawa 2003r. 23
Profilaktyka w szkole Cel - jasno określony efekt, który program profilaktyczny ma osiągnąć, wyznacza kierunek działań podejmowanych w programie. Zadanie - specyficzne i jednoznaczne stwierdzenia, które wyjaśniają w jaki sposób osiągane będą cele programu profilaktycznego. Wyniki - pozytywne zmiany w przekonaniach, postawach i / lub zachowaniu uczestników programu profilaktycznego, zaistniałe jako bezpośredni lub pośredni efekt programu. Źródło: Gaś Z., Szkolny Program Profilaktyki: istota, konstruowanie, ewaluacja, MENiS Warszawa 2003r. 24
Profilaktyka w szkole Wskaźniki - mierzalne cechy, zachowania, postawy, itp., które pozwalają sprawdzić, czy program profilaktyczny jest skuteczny. Wskaźniki - pomagają trafnie określić informacje, jakie powinny być gromadzone dla udzielenia odpowiedzi na pytania ewaluacyjne. Źródło: Gaś Z., Szkolny Program Profilaktyki: istota, konstruowanie, ewaluacja, MENiS Warszawa 2003r. 25
Profilaktyka w szkole Najważniejsze czynniki chroniące Silna więź z rodzicami Zainteresowanie nauka szkolną Regularne praktyki religijne Poszanowanie prawa, norm, wartości i autorytetów społecznych Przynależność do pozytywnej grupy Źródło: Szymańska J., Programy profilaktyczne Podstawy profesjonalnej profilaktyki, ORE Warszawa 2012r. 26
Standardy jakości pierwszorzędowych programów profilaktycznych Bezpieczeństwo uczestników Adekwatność Skuteczność Głębokość i czas trwania Formy i metody pracy Organizacja programu Ewakuacja i dokumentacja Źródło: Wojcieszek K., Szymańska J., Standardy jakości pierwszorzędowych programów profilaktycznych realizowanych w szkołach i placówkach oświatowych,ore Warszawa 2003r. 27
Standardy jakości pierwszorzędowych programów profilaktycznych Bezpieczeństwo uczestników Standardy etyczne i zawodowe Respektowanie podmiotowości uczestników programu, poprzez pozyskiwanie ich zgody na udział w zajęciach. Poszanowanie ich godności i indywidualności. Ochrona prywatności i zapewnienie dyskrecji. Źródło: Wojcieszek K., Szymańska J., Standardy jakości pierwszorzędowych programów profilaktycznych realizowanych w szkołach i placówkach oświatowych,ore Warszawa 2003r. 28
Standardy jakości pierwszorzędowych programów profilaktycznych Bezpieczeństwo uczestników Standardy etyczne i zawodowe c.d. Uwzględnienie wieku i poziomu rozwoju uczestników. Uwzględnienie ich systemu wartości i stopnia wrażliwości. Niestosowanie technik, które naruszają mechanizmy obronne osobowości ( terapeutycznych, psychomanipulacyjnych). Źródło: Wojcieszek K., Szymańska J., Standardy jakości pierwszorzędowych programów profilaktycznych realizowanych w szkołach i placówkach oświatowych,ore Warszawa 2003r. 29
Standardy jakości pierwszorzędowych programów profilaktycznych Adekwatność Program powinien dotyczyć zagadnień rzeczywiście występujących w danej grupie lub realnych zagrożeń mogących wystąpić w przewidywalnym okresie. Należy określić wiek odbiorców ( poziom edukacji), ponieważ potrzeby i problemy i możliwości odbiorców w różnym wieku są odmienne. Źródło: Wojcieszek K., Szymańska J., Standardy jakości pierwszorzędowych programów profilaktycznych realizowanych w szkołach i placówkach oświatowych,ore Warszawa 2003r. 30
Standardy jakości pierwszorzędowych programów profilaktycznych Skuteczność Projektom profilaktycznym stawia się następujące wymogi: program powinien być zgodny z aktualnym stanem wiedzy z dziedziny, której dotyczy, program powinien wykorzystywać wiedzę dotyczącą sprawdzonych strategii, form i metod oddziaływania, program powinien uwzględniać wiedzę z zakresu psychologii rozwojowej. Źródło: Wojcieszek K., Szymańska J., Standardy jakości pierwszorzędowych programów profilaktycznych realizowanych w szkołach i placówkach oświatowych,ore Warszawa 2003r. 31
Standardy jakości pierwszorzędowych programów profilaktycznych Skuteczność c.d. Za szczególnie skuteczne uważa się takie strategie jak: korekta przekonań normatywnych dotyczących rozpowszechniania i akceptacji dla zachowań problemowych, motywowanie do podejmowania konstruktywnych osobistych postanowień uczniów, wskazywanie na dysfunkcyjność zachowań wobec wartości cenionych przez uczniów, przekazywanie rzetelnej i adekwatnej wiedzy o konsekwencjach zachowań problemowych, których dotyczy program. Źródło: Wojcieszek K., Szymańska J., Standardy jakości pierwszorzędowych programów profilaktycznych realizowanych w szkołach i placówkach oświatowych,ore Warszawa 2003r. 32
Standardy jakości pierwszorzędowych programów profilaktycznych Skuteczność c.d. Programy profilaktyczne przeznaczone dla dzieci i młodzieży powinny zawierać zajęcia dla rodziców realizowane równolegle z zajęciami dla dzieci. Duży wpływ na efektywność mają czynniki związane z samą szkołą: klimat społeczny szkoły stopień tolerancji nauczycieli wobec nieprawidłowych zachowań uczniów wzorce zachowań prezentowane przez nauczycieli. Źródło: Wojcieszek K., Szymańska J., Standardy jakości pierwszorzędowych programów profilaktycznych realizowanych w szkołach i placówkach oświatowych,ore Warszawa 2003r. 33
Standardy jakości pierwszorzędowych programów profilaktycznych Głębokość i czas trwania Programy mogą dotyczyć wąskiego zakresu spraw i zmierzać do usuwania skutków zachowań problemowych czy napotykanych trudności środowiskowych, ale mogą też dotyczyć głębszych uwarunkowań dysfunkcji. We współczesnej profilaktyce proponuje się, jako bardziej skuteczny, model głębszego oddziaływania oparty o koncepcję czynników ryzyka i czynników chroniących. Źródło: Wojcieszek K., Szymańska J., Standardy jakości pierwszorzędowych programów profilaktycznych realizowanych w szkołach i placówkach oświatowych,ore Warszawa 2003r. 34
Standardy jakości pierwszorzędowych programów profilaktycznych Głębokość i czas trwania- c.d. Korzystne jest, jeśli konkretny program stanowi element szerszych, długofalowych działań profilaktycznych obejmujących cały okres nauki szkolnej, np. z Szkolnym Programem Profilaktyki. Czas trwania programu i jego intensywność zależą od zdiagnozowania stopnia zagrożenia populacji. Źródło: Wojcieszek K., Szymańska J., Standardy jakości pierwszorzędowych programów profilaktycznych realizowanych w szkołach i placówkach oświatowych,ore Warszawa 2003r. 35
Standardy jakości pierwszorzędowych programów profilaktycznych Formy i metody pracy Spełnienie kryteriów nowoczesnego kształcenia podnosi atrakcyjność i efektywność programów profilaktycznych, np. stosowanie aktywizujących metod pracy, aranżowanie znaczących osobistych doświadczeń i odkryć. Pożądane jest także kształtowanie w możliwie szerokim zakresie ważnych umiejętności życiowych poprzez trening i doświadczenia praktyczne w toku programu. Źródło: Wojcieszek K., Szymańska J., Standardy jakości pierwszorzędowych programów profilaktycznych realizowanych w szkołach i placówkach oświatowych,ore Warszawa 2003r. 36
Standardy jakości pierwszorzędowych programów profilaktycznych Organizacja programu Ważne cele profilaktyczne nie zawsze wymagają bardzo dużych i złożonych oddziaływań, rozmiar i złożoność zależy od specyfiki problemu- prostota rozwiązań i przemyślana struktura świadczą na korzyść programu profilaktycznego. Szkoła decydując się na podejmowanie działań profilaktycznych w formie programów powinna przewidywać kontynuację, również w postaci działań własnych. Źródło: Wojcieszek K., Szymańska J., Standardy jakości pierwszorzędowych programów profilaktycznych realizowanych w szkołach i placówkach oświatowych,ore Warszawa 2003r. 37
Standardy jakości pierwszorzędowych programów profilaktycznych Ewakuacja i dokumentacja Każdy program profilaktyczny powinien podlegać metodycznej ocenie skuteczności, czyli ewaluacji. Każdy program profilaktyczny powinien być dokumentowany w stopniu i w zakresie wynikającym z jego struktury, bezpieczeństwa uczestników, wstępnych ustaleń. Źródło: Wojcieszek K., Szymańska J., Standardy jakości pierwszorzędowych programów profilaktycznych realizowanych w szkołach i placówkach oświatowych,ore Warszawa 2003r. 38
Należy pamiętać, że działania profilaktyczne nie zastąpią działań wychowawczych. Istotą profilaktyki jest bowiem reagowanie na specjalne zagrożenia czy problemy, zaś wychowanie przygotowuje do całego życia. Standardem powinna być harmonizacja działań wychowawczych szkoły i działań specyficznych profilaktycznych, z pierwszeństwem wychowawczych. Źródło: Wojcieszek K., Szymańska J., Standardy jakości pierwszorzędowych programów profilaktycznych realizowanych w szkołach i placówkach oświatowych,ore Warszawa 2003r. 39
BIBLIOGRAFIA Gaś Z., Szkolny Program Profilaktyki: istota, konstruowanie, ewaluacja, MENiS Warszawa 2003r. Macander D. ( opr.), Profilaktyki uzależnień w szkole, e- poradnik, CM PPP W- wa 2009r. Piotrowski P., Zajączkowski K., Profilaktyka w gimnazjum Projektowanie, realizacja i ewaluacja programów,oficyna Wyd. IMPULS, Kraków 2003r. Szymańska J., Programy profilaktyczne Podstawy profesjonalnej psychoprofilaktyki, ORE Warszawa 2012 r. 40