Ocena wpływu sił języka i napięcia warg na efektywność utrzymania całkowitej protezy dolnej

PROTET. STOMATOL., 2007, LVII, 4, 237-244 Ocena wpływu sił języka i napięcia warg na efektywność utrzymania całkowitej protezy dolnej The influence of tongue forces and lips tension on the effective retention of a complete lower denture Tomasz Lipski 1, Wiesław Chladek 2, Jacek Kasperski 1 1 Z Katedry i Zakładu Protetyki Stomatologicznej Śląskiej Akademii Medycznej Kierownik: dr hab. n. med. J. Kasperski 2 Z Zakładu Inżynierii Medycznej Politechniki Śląskiej Kierownik: dr hab. inż. W. Chladek prof. PŚ HASŁA INDEKSOWE: proteza całkowita, język, wargi, wydolność, siła zrzucająca, pomiary KEY WORDS: complete denture, tongue, lips, efficiency, knocking off force, measurements Streszczenie Cel pracy. Przedstawiona praca miała na celu określenie wpływu aktywnych czynników, jakimi są siły języka i warg, na mechanizmy utrzymujące całkowitą protezę dośluzową na podłożu. Materiał i metody. Za obiekt badań przyjęto protezę dolną, współpracującą z podłożem o zanikłym wyrostku zębodołowym. Jako obiektywne kryteria oceny skuteczności osadzenia protezy na podłożu przyjęto rezultaty pomiarów siły zrzucającej protezę z podłoża w różnych warunkach mechanicznych. Badanie kliniczne przeprowadzono w grupie 128 pacjentów, wykorzystując do pomiarów siły elektroniczny miernik siły TesT Push Pull Gauge, wyposażony w końcówki umożliwiające pomiary nacisku języka, siły naciągu warg oraz siły zrzucania protezy z podłoża. Wyniki. Zmierzone siły nacisku języka mieściły się w granicach od 29,1 do 8,4 N i przy średniej wartości równej 14,69 N. Tolerowane przez pacjentów siły napięcia wargi mieściły się w granicach od 10,2 N do 2,6 N przy średniej wartości równej 5,65 N. Średnia wartość poziomej siły zrzucającej protezę swobodnie ułożoną na podłożu wynosiła 2,15 N, przy aktywnym udziale w jej utrzymaniu języka i warg była równa 3,07 N, a po dodatkowym wprowadzeniu symulowanego kęsa pokarmowego wzrosła do 4,59 N. Wyniki wywiadów z pacjentami wskazują, że aktywność języka i warg oraz Summary Aim of the study was to assess the impact of active factors, such as the tongue and lips forces on the mechanisms by which a complete denture is sustained on the foundation. Material and methods. The subject of the study was a complete lower denture working with the foundation with alveolar atrophy. The measurements of the force knocking the denture off the foundation in various mechanic conditions were adopted as a criterion for the objective evaluation of the effective sustaining of the denture on the foundation. The clinical study was carried out in a group of 128 patients, using an electronic TesT Push Pull Gauge dynanometer equipped with tips for measuring the tongue pressure, lips tension, and force that knocks the denture off the foundation. Results. The values of tongue pressure measurements varied from 29.1 to 8.7 N (mean, 14.69 N). The values of lips tension tolerated by patients were within the range of 10.2 2.6 N (mean, 5.65 N). The mean value of horizontal force knocking off the denture freely arranged on the foundation was 2.15 N; with active participation of the tongue and lips in its sustaining, the force equalled 3.07 N; and after extra implementation of a simulated bite of food it increased to 4.59 N. The patients medical histories indicate that the activity of tongue and lips as well as an appropriate distribution of pieces of food in 237

T. Lipski i inni odpowiednie rozkładanie kęsów pokarmowych jest nieodzownym elementem korzystania z całkowitej protezy dośluzowej. Przeprowadzone badania siły zerwania pozwoliły stwierdzenie niezwykle istotnej roli języka. W niektórych przypadkach zdolność utrzymania powodowana aktywnością jeżyka wzrosła aż pięciokrotnie. Rola warg ogranicza się do funkcji pasywnych polegających na kontrowaniu sił zrzucających protezę. Wnioski. Aktywność języka może w znacznym stopniu ułatwić korzystanie z protez całkowitych. Wyniki badań wskazują celowość świadomego kształtowania funkcji języka i warg u pacjentów już w pierwszym okresie użytkowania protez całkowitych. the mouth are an essential component of using complete denture. Measurements of knocking off force highlighted a key role played by the tongue. In some cases, a fivefold increase in the ability to sustain the denture due to the tongue activity was observed. The role of lips is confined to passive functions they counter the forces knocking off the denture. Conclusions. The tongue can, to a considerable extent facilitate the use of complete denture. The results of the experiment points out that the conscious development of the tongue and functions of the lips in patients from the very beginning of wearing complete denture is appropriate and extremely useful. Wprowadzenie Jednym z istotnych czynników wpływających na cechy użytkowe protez stomatologicznych jest ich stabilne utrzymanie na podłożu. Powoduje to konieczność biomechanicznego podejścia do układu proteza środowisko naturalne, ze szczególnym uwzględnieniem warunków pasywnego i aktywnego oparcia protezy. W ujęciu pasywnym, stabilizacja protezy zależy od reakcji przeciwdziałających jej translacjom i rotacjom w płaszczyźnie poziomej oraz od sił adhezji. Uwidacznia się tu wpływ topografii podłoża, resiliencji błony śluzowej, ilości i rozciągliwości śliny oraz dopasowanie protezy do podłoża zależne od czynników technicznych. Jednak dopiero wypadkowa pasywnych reakcji, wspomagana aktywnie kształtowanymi siłami mięśni języka i warg decyduje o możliwości przeciwdziałania zrzucaniu protezy z podłoża. Siły aktywne zależą od naszej woli i mogą być ukierunkowane i rozwijane w świadomy sposób. Język może stabilizować lub destabilizować protezę całkowitą. Ułożone wielokierunkowo włókna mięśniowe języka umożliwiają szeroki zakres zmian położenia linii działania siły wywieranej na otoczenie. Język może skutecznie dociskać protezę do podłoża, lub przyczyniać się do jej zrzucania. Wydolność mechaniczna języka jest związana z ogólnymi procesami biologicznymi. Wraz z postępującym wiekiem siła spada, natomiast nie wykazano wpływu starzenia na spadek zdolności do długotrwałego wysiłku (1). Badania maksymalnej siły języka przedstawione w piśmiennictwie wykazały, że u użytkowników protez całkowitych następuje znaczny wzrost siły języka w porównaniu z osobami młodymi z uzębieniem własnym. Stąd też postawiona została hipoteza, że aktywność języka podczas żucia jest odpowiedzialna za podtrzymywanie jego wydolności funkcjonalnej (2). W wielu publikacjach podkreśla się wpływ kształtu i ułożenia języka na warunki funkcjonowania protez całkowitych (3, 4, 5, 6, 7). Prawidłowy proces żucia wymaga koordynacji aktywności mięśni żujących, języka, oraz napięcia wargi i muskulatury mimicznej. Stwierdzono, że zanik mięśnia okrężnego jest ważnym czynnikiem wpływającym na rozwijanie się nieprawidłowego zgryzu (8). Wyniki analiz wskazują, że mięśnie wargi są wrażliwe na zmiany w przednich relacjach okluzyjnych protez (9). Wynika to z faktu, iż nie posiadają one przyczepów stabilizujących mięsień na tkance kostnej. Funkcje podtrzymujące pełnią w tym przypadku zęby. W przypadku protez reakcje występujące pomiędzy wargami a sztucznymi zębami mogą wpływać na poprawę lub pogorszenie jakości funkcjonowania całego układu biomechanicznego protezy. Pomimo zamieszczenia w piśmiennictwie informacji dotyczących roli języka i warg w procesie utrzymania protezy, brak jest udokumentowania tego faktu w oparciu o kryteria obiektywne (10). Tylko w nielicznych przypadkach przytaczane są wartości sił języka i napięcia wargowego, jednak praktycznie nie występują one w powiązaniu z 238 PROTETYKA STOMATOLOGICZNA, 2007, LVII, 4

Retencja dolnej protezy całkowitej czynnikami decydującymi o utrzymaniu protezy. Celem przedstawionej pracy jest podjęcie próby określenia relacji pomiędzy bezwzględnymi wartościami określającymi osobniczo zależną, maksymalną siłę nacisku języka i napięcia warg a siłami zrzucającymi protezę z podłoża, zmierzonymi w wybranych sytuacjach obciążenia protezy. Metodyka Do udziału w eksperymencie zakwalifikowano 128 pacjentów, u których bezzębie leczone było protezami dośluzowymi. Czas użytkowania protez wynosił od 3 do 5 lat, niezależnie od całkowitego czasu utraty uzębienia. Wybierano osoby ze znacznym zanikiem kości wyrostka zębodołowego, które pomimo istniejących niedogodności traktowały protezy jako zadawalający substytut zębów własnych. Wybór osób akceptujących protezę miał na celu ograniczenie wpływu na wyniki testów odczuć subiektywnych wynikających z ogólnego niezadowolenia z protezy. Eksperyment rozpoczynano od wywiadu w trakcie którego pacjent wyrażał własną opinię na temat mechanizmów, jakie muszą być uruchamiane w celu sprawnego posługiwania się protezami. Proszono szczególnie o opisanie świadomego wykorzystania języka i warg do wspomagania sił utrzymujących protezę. Badania osobniczych maksymalnych wartości sił nacisku języka, napięcia warg oraz siły zrywającej protezę, przeprowadzono wykorzystując elektroniczny miernik siły TesT Push Pull Gauge model 320 o zakresie pomiarowym 200 N i błędzie odczytu nie przekraczającym 0,1% zakresu pomiarowego. Bazowy przyrząd zaopatrzony jest w czytnik cyfrowy, pamięć wyników z jednoczesnym rozróżnieniem sił maksymalnych i minimalnych oraz złącze umożliwiające bezpośrednią transmisję danych do komputera. Przyrząd doposażono w kształtową końcówkę o dużej powierzchni kontaktowej, umożliwiającą badanie sił nacisku języka i naciągu warg oraz hak służące do badania siły zerwania protezy (ryc. 1a). Hak do zrywania protezy wykonano z drutu stomatologicznego o średnicy 0,8 mm, co umożliwiało pomiar siły zrzucającej zarówno przy otwartych jak i zamkniętych ustach. Pomiaru siły nacisku języka i napięcia warg dokonywał sam pacjent pod kontrolą lekarza. Zapoznawano badanego z przyrządem, następnie po teście próbnym proszono pacjenta o naciśnięcie językiem na zewnętrzną powierzchnię końcówki pomiarowej w sposób pokazany na rycinie 1b, z siłą jaką uzna za maksymalną. W dalszej kolejności instruowano pacjenta co do techniki pomiaru napięcia warg, prosząc o ich utrzymywanie w ułożeniu zbliżonym do powierzchni zębów. Ze względu na brak możliwości bezpośredniego pomiaru sił obwodowych, za miarę napięcia warg przyjęto tolerowaną przez pacjenta siłę jej odciągania od zębów. Pacjent wkładał końcówkę pomiarową pomiędzy zęby a wargę, po czym utrzymując jej położenie równolegle do Ryc. 1. Ułożenie przyrządu w czasie prowadzenia pomiaru: a końcówka do badania siły języka i napięcia wargi, b pomiar nacisku języka, c pomiar siły napięcia wargi. PROTETYKA STOMATOLOGICZNA, 2007, LVII, 4 239

T. Lipski i inni frontalnej powierzchni zębów, pociągał przyrząd ku przodowi w sposób pokazany na rycinie 1c. Moment przerwania testu określał sam pacjent kierując się subiektywnym odczuciem co do wysiłku mięśnia okrężnego. W trakcie pomiarów przyrząd cały czas był trzymany w rękach pacjenta, rola lekarza ograniczała się do utrzymaniu właściwej osi pomiaru. Postępowanie takie miało na celu wyeliminowanie obawy przed bólem czy urazem, co w przypadku pomiarów wykonywanych przez lekarza miało widoczny wpływ na wyniki. Czynności pomiarowe były powtarzane trzykrotnie i z reguły pierwszy wynik był najniższy. W przypadku pomiaru siły zerwania protezy, badanie prowadzone było przez lekarza. Hak zaczepiano po wewnętrznej stronie sztucznego uzębienia w centralnej części zębów siecznych. Realizowano trzy rodzaje testów. Pierwszy oznaczany symbolem Z1 polegał na pomiarze siły zrzucającej, przy otwartych ustach. Drugi oznaczony symbolem Z2 polegał na pomiarze siły zrzucającej, przy ustach zamkniętych, gdzie proszono pacjenta o wykorzystanie języka i napięcia warg do wspomagania stabilności protezy. Trzeci oznaczany symbolem Z3 w którym powtórzono zalecenia przyjęte w teście Z2, wprowadzając dodatkowo symulowany kęs pokarmowy w tylnym odcinku łuku zębowego protezy. W teście Z2 i Z3 utratę stabilności pacjent sygnalizował uniesieniem ręki. Uzyskane wyniki doświadczalne poddano analizie statystycznej, wyznaczając podstawowe parametry statystyki opisowej. Przyjęto, że oceniany czynnik faktycznie wpływa na przebieg zjawiska, jeśli wartość wskaźnika poziomu istotności statystycznej p(α) jest mniejsza od 0,05. Im wskaźnik ten będzie mniejszy, tym większa będzie rola badanego czynnika w przebiegu zjawiska i odwrotnie, duże wartości świadczą o jego statystycznie małym wpływie na badane zjawisko. Wyniki Usystematyzowanie opinii pacjentów dotyczących techniki posługiwania się protezami pozwala na następujące uogólnienia. Wszyscy badani stwierdzali słabą retencję protez oraz podkreślali konieczność stosowania dużej liczby niezbyt silnych nagryzień, koniecznych do rozdrobnienia kęsa pokarmowego. Znaczna część ankietowanych nie była w stanie określić różnicy w aktywności ruchowej języka i warg, w czasie procesu żucia i formowania kęsa pokarmowego. Wskazywano natomiast pomocną rolę języka przy wyjmowaniu protezy. Można powiedzieć, że każdy pacjent wypracowuje swój własny system gryzienia, zwłaszcza pokarmów twardych lub lepkich. W tej części badań za wartościowe należy uznać informacje uzyskane od trzech pacjentów stomatologów, które pozwalają na kilka stwierdzeń o charakterze ogólnym: podczas gryzienia kęs pokarmowy przemieszczany jest w sposób ciągły to na jedną, to na drugą stroną, żeby nie pogłębiać procesu odrywania się skrzydeł protezy po stronie balansującej, utrzymywanie równowagi protezy na podłożu poprzez jednoczesne gryzienie po obydwu stronach jest możliwe lecz trudno się do niego przyzwyczaić, język współpracuje z protezą głównie w położeniu dotylnym, synchronizując swe ruchy z odpowiednio napinanymi wargami i policzkami, za największą wadę pacjenci uznają słabą retencję protez, co grozi w każdej chwili zerwaniem protezy i tym samym utratą estetycznego wyglądu, często w najmniej odpowiednim momencie. Analizując otrzymane w czasie bezpośrednich pomiarów wielkości siły nacisku języka na siłomierz, nie stwierdzono opisywanego w literaturze wpływu płci na wynik. Potwierdzono natomiast związaną z wiekiem pacjenta tendencję spadkową siły (p=0,001291), co ilustruje wykres zamieszczony na rycinie 2a. Jest to zjawisko bardzo wyraźne zwłaszcza w przypadku maksymalnych wartości sił, w poszczególnych grupach wiekowych. Siły minimalne kształtujące się na poziomie 7-8 N pozostają we wszystkich grupach wiekowych praktycznie niezmienione. Z wiekiem maleje również tolerowana przez pacjentów siła napięcia warg, jednak jej wpływ jest zdecydowanie mniejszy niż sił nacisku języka. Zależność ta mieści się na granicy poziomu istotności statystycznej (p=0,0491843). Obrazuje to wykres zamieszczony na rycinie 2b. Analizując siłę nacisku języka na talerzyk siłomierza w funkcji łącznego czasu użytkowania pro- 240 PROTETYKA STOMATOLOGICZNA, 2007, LVII, 4

Retencja dolnej protezy całkowitej Ryc. 2. Dane empiryczne i wykres korelacyjny: a siły języka, b siły napięcia wargi w zależności od wieku pacjentów. Ryc. 3. Dane empiryczne i wykres korelacyjny siły Z1 zrzucającej protezę swobodnie spoczywającą na podłożu w zależności od: a siły języka, b siły napięcia wargi. tez, nie stwierdzono istotnej statystycznie zależności (p=0,112494). Daje się jedynie zauważyć nieznaczna tendencja wzrostu siły języka z upływem czasu użytkowania protez. Jest to więc wynik odbiegający od cytowanych opisów literaturowych. W jeszcze mniejszym stopniu wpływa czas użytkowania protezy na siłę napięcia wargi (p=0,276334). Analizując zależności pomiędzy siłą języka i wargi a poziomą siłą Z1, niezbędną do zrzucenia nieobciążonej siłami zewnętrznymi protezy spoczywającej na podłożu, nie stwierdzono występowania istotnej statystycznie zależności. Dokumentują to wykresy zamieszczone na rycinie 3a i 3b. Wskaźniki poziomu istotności statystycznej w obydwu testach wynosiły odpowiednio p=0,730854 i p=0,791373. Taki rezultat potwierdza osiągnięcie zamierzonego celu, czyli wyeliminowanie w teście Z1 udziału sił aktywnych z mechanizmów utrzymania protezy. Pozwala to w dalszych rozważaniach traktować test Z1 jako osobniczo zmienny punkt odniesienia do stanów, w których pacjent poprawia retencję językiem i wargami. Analizując zależności pomiędzy siłą języka a poziomą siłą Z2 niezbędną do zrzucenia protezy z podłoża, stwierdzono występowanie bardzo istotnej statystycznie zależności (p=0,000625). Ilustruje to wykres zależności ilorazu Z2/Z1 od siły języka, zamieszczony na rycinie 4a. Wykres ten wskazuje na konsekwentną zależność pomiędzy wzrostem siły niezbędnej do zrzucenia protezy a wydolnością mechaniczną języka. Potwierdza to opinie o dużej roli aktywnego udziału języka w procesie utrzymania protezy na podłożu. Wprowadzenie symulowanego kęsa pokarmowego z jednoczesnym aktywnym udziałem języka w procesie utrzymania protezy, spowodowało dalszy wyraźny (p=2,01664e-15) wzrost sił niezbędnych do zrzucenia protezy z podłoża. Odniesione korzyści obrazuje wykres zależności ilorazu Z3/Z1, od siły języka zamieszczony na rycinie 4b. Analizując zależności pomiędzy siłą tolerowaną napinającą wargę a poziomą siłą Z2 niezbędną do zrzucenia protezy z podłoża, nie stwierdzono występowanie istotnej statystycznie zależności (p=0,654221). Ilustruje to wykres stosunku Z2/Z1 PROTETYKA STOMATOLOGICZNA, 2007, LVII, 4 241

T. Lipski i inni Ryc. 4. Dane empiryczne i wykres korelacyjny: a ilorazu Z2:Z1, b ilorazu Z3:Z1, w zależności od siły języka. Ryc. 5. Dane empiryczne i wykres korelacyjny: a ilorazu Z2:Z1, b ilorazu Z3:Z1, w zależności od siły napięcia wargi. do siły napięcia wargi zamieszczony na rycinie 5a. Wynik ten pozwala postawić hipotezę, że rola mechanizmów oddziaływania wargi na protezę jest ograniczona do funkcji będącej odpowiedzią na siły czynne, wynikające z aktywności języka, procesu żucia czy też innych czynników generujących obciążenie protezy np.: sił dynamicznych. Pomimo tego stwierdzenia, ocenione statystycznie powiązania pomiędzy siłą wargi a poziomą siłą Z3 niezbędną do zrzucenia protezy z podłoża, przy jednoczesnym udziale języka i kęsa pokarmowego są istotne (p=0,016213). Dokumentuje to zamieszczona na rycinie 5b zależność pomiędzy maksymalnym tolerowanym napięcim wargi a ilorazem Z3/Z1. Fakt ten będzie zinterpretowany w dyskusji uzyskanych wyników. Dyskusja Opinie pacjentów podkreślające rolę języka i warg w procesie utrzymania równowagi protezy na podłożu wskazują, że uzyskiwane stany równowagi mają charakter chwilowy. Wpływ na stabilność protezy trudnych do uchwycenia i zdefiniowania przez większość pacjentów zjawisk biomechanicznych, wyjaśniły kolejne pomiary siły zrzucającej protezę z podłoża. Przeprowadzone badania siły zerwania techniką Z2 i Z3 pozwoliły na jednoznaczne stwierdzenie aktywnej roli języka i dostosowanej do niej reakcji warg. Wskazują na to wykresy zamieszczone na rycinach 4 i 5, gdzie widać poprawę utrzymania protezy wzrastającą wraz z wydolnością mechaniczną języka i niewielki wpływ na utrzymanie siły napięcia wargi. Statystycznie istotna zależność pomiędzy siłą zrzucającą Z3 a osobniczym napięciem wargi, uzyskana przy wprowadzonym kęsie pokarmowym, zdaniem autorów wskazuje jedynie na tworzenie dodatkowych aktywnych stref oparcia przeciwdziałających generowanym w czasie żucia zmiennym siłom czynnym. Im większa aktywność sił spychających protezę z podłoża w procesie żucia, tym większy udział warg w jej stabilizacji. Podczas gdy język przemieszcza i rozkłada kęsy pokarmowe oraz dociska protezę do podłoża od strony jamy ustnej właściwej, w tym samym czasie wargi wspomagają proces stabilizacji prote- 242 PROTETYKA STOMATOLOGICZNA, 2007, LVII, 4

Retencja dolnej protezy całkowitej zy na podłożu. Czynność ta wykonywana jest zazwyczaj odruchowo, jednak należy sądzić, że nadmierne uaktywnienie mięśnia okrężnego ust i mięśni policzkowych, jest unikane przez pacjentów ze względów estetycznych. Zalecenie pacjentowi uaktywnienia udziału języka i wargi w celu poprawy stabilizacji protezy powoduje w niektórych przypadkach wielokrotny wzrost siły utrzymania. O ile średnia wartość siły zrzucającej Z1 wynosiła 2,15 N, to siły Z2 była już równa 3,07 N, a w teście przeprowadzonym systemem Z3 średnia wartość siły zrzucającej wzrosła do 4,59 N. Siła niezbędna do zrzucenia protezy z podłoża przy aktywnym udziale języka i wargi (Z2) w procesie utrzymania protezy wzrosła u większości badanych, przy czym tylko w kilkunastu przypadkach był to wzrost około dwukrotny. Wyraźnie zaznacza się tu rola siły języka, przy widocznym braku wpływu siły napięcia wargi. Korzyści jakie możemy uzyskać z pełnego wykorzystania możliwości aktywnego oddziaływania języka jeszcze lepiej ilustruje wykres obrazujący wzrost siły potrzebnej do zerwania protezy z podłoża, przy wprowadzeniu symulowanego kęsa pokarmowego. Zdolność utrzymania wzrosła w niektórych przypadkach aż pięciokrotnie, a poprawę warunków utrzymania protezy zaobserwowano u większości badanych osób. Charakterystycznym jest fakt, że osoby potrafiące opisać zachowanie języka i wargi w czasie czynności żucia z udziałem protez uzyskiwały rezultaty zdecydowanie lepsze. U osób nie potrafiących udzielić jasnej odpowiedzi na pytanie dotyczące wypracowanych nawyków żucia w większości w testach Z2 i Z3 nie obserwowano wyraźnej poprawy rezultatów w stosunku do testu Z1, a w kilku przypadkach nie odnotowano żadnych korzystnych zmian wyników. Powodem tego mogą być czynniki psychologiczne, gdzie z obawy przed np. bólem pacjent chciał doprowadzić do szybkiego zakończenia testów. Pomimo istniejących wątpliwości wyniki zostały zamieszczone w pracy, gdyż nie wpływają znacząco na statystyczny obraz badanych zjawisk, a zwracają uwagę na problem konieczności odpowiedniego psychologicznego przygotowania pacjenta do udziału w eksperymencie. Obserwacje te zostaną wykorzystane w toku dalszych badań, w których testy będą okresowo powtarzane na tej samej grupie pacjentów, poddanej treningowi dotyczącemu techniki żucia z wykorzystaniem protez całkowitych. Ze względu na brak zgodności z danymi literaturowymi, kontynuacji wymagają również badania wpływu czasu użytkowania protezy na wydolność mechaniczną języka i warg. W tym przypadku trzeba jednak wyeliminować wykazany wcześniej wpływ procesu starzenia się na wyniki badań dynamometrycznych. Można tego dokonać poprzez wyselekcjonowanie osób w jednym wieku i o zdecydowanie różnym czasie użytkowania protez całkowitych. Stworzona w czasie opisywanego eksperymentu baza danych okazała się do tego celu zbyt mała. Nie spełniała wymogów statystyki opisowej, dotyczących odpowiedniej liczebności badanej populacji. Wnioski końcowe Analizując możliwości aktywnego oddziaływania języka i warg w procesie utrzymania protezy na podłożu wyciągnięto następujące wnioski: Na podstawie zależności zachodzących pomiędzy wydolnością mechaniczną języka a siłą zrzucającą protezę z podłoża, potwierdzono pozytywny wpływ na utrzymanie protezy aktywności języka, który poprzez dystrybucję kęsów pokarmowych na łuku zębowym oraz dociskanie protezy do podłoża zwiększa jej stabilność Na podstawie zależności zachodzących pomiędzy napięciem wargi odpowiadającym sile tolerowanej przez pacjenta a siłą zrzucającą protezę z podłoża, wykazano ograniczoną zdolność warg do kontrowania sił destabilizujących protezę, Obserwacje dotyczące świadomego stosowania odpowiedniej techniki żucia przy pomocy protez całkowitych, wskazują na celowość kształtowania u pacjenta korzystnych nawyków na drodze treningu, w pierwszym okresie użytkowania protezy. Piśmiennictwo 1. Crow H. C., Ship J. A.: Tongue strength and endurance in different aged individuals. Journals of Gerontology Series A-Biological Sciences & Medical Sciences, 1996, 51, 5, M247-50, 2. Price P. A, Darvell PROTETYKA STOMATOLOGICZNA, 2007, LVII, 4 243

T. Lipski i inni B. W.: Force and mobility in the ageing human tongue. Med. J. Aust., 1981, 24, 1, 2, 75-78. 3. Floystrand F.: Vestibular and lingual muscular pressure on complete maxillary dentures. J. Artic. Acta Odontol. Scand., 1986, 44, 2, 71-75. 4. Gentil M., Tournier C. L.: Differences in fine control of forces generated by the tongue, lips and fingers in humans. Arch. Oral Biol., 1998, 43, 517-523. 5. Kotkin H., Fatti L. P., Slabbert J. C., Wright P. G.: An apparatus for measuring the effects of tongue position on mandibular denture retention. Journal Article J. Dent. Assoc. South Africa, 1982, 37, 3, 179-182. 6. Miller W. P., Monteitth B.: Heath MR. The effect of variation of the lingual shape of mandibular complete dentures on lingual resistance to lifting forces. Gerodontol., 1998, 15, 2, 113-119. 7. Orstavik J. S., Floystrand F.: Retention of complete maxillary dentures related to soft tissue function. Journal Article Acta Odont. Scand., 1984, 42, 5, 313-320. 8. Jung Min-Ho, Yang Won-Sik, D. D. S., Nahm Dong-Seok.: Effects of upper lip closing force on craniofacial structures. Am. J. Orthod. Dent. Orthop., 2003, 123, 58-63. 9. Tallgren A., Tryde G.: Relationships between facial morphology and activity of orofacial muscles in patients with a complete upper and a partial lower denture. J. Oral Rehabil., 1995, 22, 8, 643-651. 10. Lipski T.: Wpływ wybranych cech środowiska jamy ustnej na siły utrzymania całkowitej protezy dolnej przy zaniku wyrostków zębodołowych, Rozprawa habilitacyjna nr 2/2006, Wyd. ŚAM, Katowice 2005. Zaakceptowano do druku: 31.V.2007 r. Adres autorów: 41-902 Bytom, Pl. Akademicki 17. Zarząd Główny PTS 2007. 244 PROTETYKA STOMATOLOGICZNA, 2007, LVII, 4