GAMETOGENEZA spermatogonium oogonium spermatocyty I-ego rzędu spermatocyty II-ego rzędu oocyty II-ego rzędu oocyty I-ego rzędu pierwsze ciałko kierunkowe spermatydy ootydy drugie ciałko kierunkowe plemniki komórka jajowa Sposoby determinacji płci ESD environmental sex determination GSD genetic sex determination <26 o C >26 o C Środowiskowa: ekspresja genu DMRT zależna jest od warunków środowiska ~30 o C ~33 o C ~35 o C 1
n=16 2n=32 Haplodiploidalna: w wyniku mitotycznej gametogenezy tworzą haploidalne plemniki, z jaj zapłodnionych wylęgają się samice, z niezapłodnionych samce 22+X 22+XX Chromosomowa: płeć zdeterminowana obecnością i ilością chromosomów płci 2
76+ZZ 76+ZW płeć homogametyczna płeć heterogametyczna HOMOLOGIA CHROMOSOMU Z PTAKÓW I CHROMOSOMU 9 CZŁOWIEKA 44+XY 44+XX płeć heterogametyczna płeć homogametyczna 3
44+XY 44+XX płeć heterogametyczna płeć homogametyczna ESR- Environmental Sex Reversal Środowiskowe odwrócenie płci u osobników z GSD płeć może być odwrócona poprzez czynniki środowiskowe- substancje pochodzenia egzogennego wpływające na czynność układu hormonalnego. zmiana ph, działanie temperatury związki endokrynnie czynne: - atrazyna (herbicyd) - 17α-etynyloestradiol (składnik tabletek antykoncepcyjnych) - fitoestrogeny pochodzące z soi (pasze dla zwierząt) - Bisfenol A (tworzywa sztuczne) 4
EWOLUCJA CHOROMOSOMU Y Region wspólny dla wszystkich ssaków Region obecny u wszystkich ssaków łożyskowych na chromosomie X; u stekowców i torbaczy na autosomach; geny w tym regionie nie ulegają inaktywacji Region wspólny dla chromosomu X i Y- PAR- Pseudo Autosomal Region Region charakterystyczny tylko dla chromosomu Y- geny w tym regionie odpowiedzialne są wyłącznie za cechy determinujące SRY (Sex-determining Region of the Y), bądź ujawniające się tylko u płci heterogametycznej EWOLUCJA CHOROMOSOMU Y Aktywne Aaktywne cza na utracone nowe na Rozdzielenie się chromosomów szacuje się na ok. 310mln lat temu, jednak pojawienie się najważniejszego genu SRY na chromosomie Y - odpowiedzialnego za różnicowanie płci przy obecności tego chromosomu datuje się na ok. 170mln lat temu. przeniesione z autosomów EWOLUCJA CHOROMOSOMU Y 5
EWOLUCJA CHOROMOSOMU Y Gen SRY pojawił się nagle, wcześniej jego rolę pełnił prawdopodobnie gen SOX9 lub SOX 3, który zaniknął. Szacuje się, że z chromosomu Y co milion lat ginie 2 do 6 genów. PŁEĆ CHROMOSOMOWA genotyp (częstość wystąpienia) płeć X0 (1/5000) żeńska XX (1/2) żeńska XXX (1/1000) żeńska XY (1/2) męska XXY (1/2000) męska XYY (1/1000) męska PŁEĆ CHROMATYNOWA inaktywacja genów/chromosomu X zachodzi poprzez: metylację Cytozyny w dinukleotydach CpG, modyfikowane histony powodują remodelowanie euchromatyny do heterochromatyny chromatyna płciowa- ciałko Barra 6
PŁEĆ CHROMATYNOWA Inaktywacja chromosomu X jest przejawem kompensacji różnicy liczby tych chromosomów u płci męskiej Inaktywacja chromosomu X występuje w każdej komórce somatycznej, w której znajdują się przynajmniej dwa chromosomy X; 46(XX); 47(XXY); 47(XXX) Podczas inaktywacji losowo wybrany chromosom silnie kondensuje (heterochromatyna fakultatywna) Przez całe dorosłe życie osobnika inaktywowany chromosom X występuje w postaci grudki chromatynyciałka Barra INAKTYWACJA CHROMOSOMU X Xo X o+ Gen O - orange; jest epistatyczny względem wszystkich genów odpowiedzialnych za kolor sierści; znajduje się w chromosomie X X o X o+ U osobnika heterozygotycznego na skutek losowej inaktywacji chromosomu X w komórkach skóry, aktywna będzie zawsze tylko jedna forma genu: allel orange (epistatyczny) lub allel dziki (nie epistatyczny). X o X o + W przypadku, gdy ekspresji będzie ulegał allel orange (aktywny chromosom X)-sierść będzie miała kolor rudy W przypadku, gdy allel orange będzie nie będzie ulegał ekspresji (nieaktywny chromosom X)-sierść będzie miała kolor definiowany przez inne geny PŁEĆ GENETYCZNA białko SRY działa poprzez dwa mechanizmy: jako represor blokuje aktywność genu aromatazy p450 (białko p450 przekształca męski hormon testosteron w żeński estradiol) jako aktywator zwiększa aktywność genu MIS/AMH (Müllerian Inhibiting Substance/Anty Müllerian Hormone) kodującego substancję hamującą czynnik Müllera - MIS indukuje rozwój jąder i regresję żeńskich przewodów rozrodczych 7
Zespół niewrażliwości na androgeny (Androgen Insensitivity Syndrome) Chromosomy mężczyzna XY Gonady(jądra) Hormony prenatlne mężczyzna androgeny Brak receptorów androgenów! Narządy wew. Narządy zew. Struktura mózgu KOBIETA! Zespół androgeniczny (Adrenogenital Syndrome) Chromosomy kobieta XX Gonady (jajniki) Hormony prenatalne kobieta Androgeny! Narządy wew. Narządy zew. Struktura mózgu MĘŻCZYZNA! INTERSEKSUALIZM Wrodzone wady rozwojowe układu rozrodczego powstałe w skutek zaburzeń procesu determinacji i różnicowania płci -frymartynizm - bliźnięta różnopłciowe - anastomozy- połączenia łożyska - chimeryzm komórkowy 8
Cechy sprzężone z płcią, to takie, których geny znajdują się w chromosomach płci (X i Y oraz Z i W). W przypadku sprzężenia genów z chromosomem X lub Z, cechy ujawniają się u obu płci ale z różną częstością. U osobników heterogametycznych zawsze częściej niż u homogametycznych. W przypadku sprzężenia genów z chromosomem Y lub W cechy te będą zawsze ujawniać się tylko i wyłącznie u potomków posiadających ten chromosom. X D X D X D Y X Y X Y X Y Y X D X d X Y X y X d X d X d Y X y X y X y Y AUTOSEKSOWANIE KURCZĄT Rhode Island White Gen S - silver sprzężony z chromosomem Z Rhode Island Red Z S W Z s+ Z s+ Z s+ W Z S Z s+ Locus B - barred; nogi ciemne- dominujące nogi jasne- recesywne Locus K - tempo opierzania się szybkie opierzanie- recesywne wolne opierzanie- dominujące 9