UWARUNKOWANIA BIOLOGICZNE A TOŻSAMOŚĆ KOBIET I MĘŻCZYZN W GRUPACH DYSPOZYCYJNYCH

Transkrypt

1 ACTA UNIVERSITATIS WRATISLAVIENSIS No 3096 SOCJOLOGIA XLV WROCŁAW 2009 IWONA DZIEŃDZIORA-FRELICH Akademia Medyczna, Katowice UWARUNKOWANIA BIOLOGICZNE A TOŻSAMOŚĆ KOBIET I MĘŻCZYZN W GRUPACH DYSPOZYCYJNYCH WSTĘP Tożsamość w tradycyjnym ujęciu oznacza niepodlegającą zmianom jednakowość, której podłożem jest głównie kod genetyczny. Termin ten jest używany także w socjologii, w celu podkreślenia niepowtarzalności jednostki lub grupy społecznej. Tożsamość jednostki kształtuje się w konkretnej grupie pod wpływem kultury. Człowiek nie ma innej możliwości tworzenia obrazu siebie, koncepcji siebie czy identyfikowania się z kimś, jeżeli nie znalazł grupy odniesienia, czyli osób znaczących dla siebie, oraz dziedzictwa kulturowego 1. W ujęciu definicyjnym socjologii szeroko rozumiany termin tożsamość jest okazywaniem innym jednostkom i samemu sobie identyfikacji z jakimiś elementami rzeczywistości społecznej, także umożliwieniem innym tegoż zidentyfikowania, zdefiniowania oraz rozpoznania danego obiektu przez pewne cechy charakterystyczne dla danego obiekty 2. Kształtowanie osobowości jest niezwykle istotne dla ludzkiego życia jego jakości i przebiegu. Szczególnego znaczenia nabiera w kontekście przedstawicieli różnych służb mundurowych, w ujęciu współczesnej socjologii grup dyspozycyjnych. W ciągu ostatnich lat literatura przedmiotu została poszerzona o koncepcje wskazujące na różnice między kobietą a mężczyzną. Obie płcie są podobne jedynie ze względu na wspólną przynależność do jednego gatunku Homo sapiens 3. Problem kobiet w grupach dyspozycyjnych jest kwestią często podejmowaną 1 J. Nikitorowicz, Edukacja międzykulturowa, Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, Gdańsk 2007, s Słownik socjologiczny, K. Olechnicki, P. Załęcki (red.), Wyd. Graffiti BC, Toruń 1997, s A. Moir, D. Jessel, Płeć mózgu, Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 2003, s. 11.

2 220 IWONA DZIEŃDZIORA-FRELICH w badaniach społecznych. Mężczyzna i kobieta to dwa różne sposoby bycia człowiekiem. Zaakceptowanie tych różnic jest warunkiem osiągnięcia dojrzałości płciowej. Konflikty osobowościowe między płciami są spowodowane nie tylko różnicami fizycznymi, ale również budową mózgu, różnicami w genach oraz sposobem przyjmowania i przetwarzania informacji. Drogą do porozumienia jest zatem poznanie oraz zrozumienie specyfiki płci, a w związku z tym różnic między dwiema odmiennymi osobowościami 4. W kontekście niniejszych rozważań warto przywołać definicję tożsamości płci. Otóż jest ona formą tożsamości społecznej, jest społecznie i kulturowo zdeterminowanym wyobrażeniem własnej osoby jako mężczyzny bądź kobiety. Jak się wskazuje, jest ona właściwie tożsamością jednej z ról płci, która zaczyna kształtować się w okresie wczesnodziecięcym, kiedy jednostka uczy się dostrzegać i odpowiadać na kierowane pod jej adresem społeczne oczekiwania 5. Płeć jest kategorią o dużym znaczeniu i wyrazistości. Jako kategoria biologiczna i społeczno-kulturowa określa zdolność do kategoryzowania oraz postrzegania siebie w kategoriach kobiecości lub męskości 6. Różnice kobiet i mężczyzn spowodowane są zarówno czynnikami społecznymi, psychologicznymi, jak i biologicznymi. Wśród czynników społecznych możemy wskazać na rozmaite oczekiwania społeczne względem kobiet i mężczyzn, formułowane z różnych stron. Na tradycyjne role kobiety i mężczyzny współczesność nakłada nowe wymagania i obowiązki, często wypierające, ale i nierzadko wzbogacające zakres działań oczekiwanych względem kobiet i mężczyzn. Do czynników psychologicznych zalicza się sposób zachowania, cechy charakteru oraz stereotypy, natomiast czynniki biologiczne obejmują: różnice w budowie mózgu, różnorodności komórek płciowych, odmienności chromosomów płci oraz różnice anatomiczne, czyli tzw. płeć fenotypową. Kwestie związane z aspektami społecznymi oraz psychologicznymi w kontekście kobiet i mężczyzn zarówno w polskim społeczeństwie, jak i w kontekście pracy były już wielokrotnie poruszane przed i po roku Podobnie było także, jeśli chodzi o kobiety odbywające służbę w grupach dyspozycyjnych społeczeństwa. Problem kobiet w Wojsku Polskim 7 oraz w Policji stanowi od lat przedmiot 4 K. Winkler, Cechy fizjologiczne różnicujące płcie w kontekście kobiet i mężczyzn w grupach dyspozycyjnych, [w:] Kobiety w grupach dyspozycyjnych społeczeństwa, J. Maciejewski, K. Dojwa (red.), Wyd. Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław 2007, s Słownik socjologiczny... 6 E. Mandal, Podmiotowe i interpersonalne konsekwencje stereotypów związanych z płcią, Wyd. Uniwersytetu Śląskiego, Katowice 2004, s J. Maciejewski, Sylwetka kobiety w służbach zbrojnych RP charakterystyka socjograficzna, [w:] Wojskowa służba kobiet a restrukturyzacja Sił Zbrojnych, Agencja Wydawnicza ULMAK, Warszawa 2002; A. Dębska, Kobieta w mundurze, czyli nowa jakość w systemie bezpieczeństwa państwa, Wyd. Adam Marszałek, Toruń 2004; B. Laszczak, Nowe wymiary wojska. Kobiety w zawodowej służbie wojskowej, Informator naukowy Centralnej Biblioteki Wojskowej, 2008, nr 1(4), s

3 Uwarunkowania biologiczne a tożsamość 221 badań, analiz i studiów 8. Stąd też skoncentruję się na kwestiach dotąd podnoszonych sygnalnie 9. Biologiczne różnice pomiędzy obiema płciami są faktem. Mózg jako narząd najważniejszy zarówno dla emocji, jak i działań jest u obu płci skonstruowany odmiennie. Przetwarza informacje w różny sposób, co daje odmienne spostrzeżenia, preferencje i zachowania. W ciągu ostatnich lat nastąpiła eksplozja badań naukowych nad tym, co różni obie płcie. Lekarze, psychologowie, socjologowie i przyrodnicy dokonali wielu odkryć dotyczących różnic pomiędzy kobietą i mężczyzną 10. Mówiąc o różnicach biologicznych i psychologicznych obu płci, należy przytoczyć termin, jakim jest tożsamość płciowa. Definicja ta jest zatem poznawczą reprezentacją oraz duplikatem płci biologicznej, a także podmiotowym odzwierciedleniem społecznych i kulturowych wzorców płci (stereotypów męskości-kobiecości). Stanowi ważny integralny składnik ja o wysokiej regulacyjnej roli 11. Celem artykułu jest przedstawienie roli czynników biologicznych różnicujących kobiety i mężczyzn w grupach dyspozycyjnych. Rozmaite nauki społeczne, różne teorie i szkoły w socjologii czynnikom biologicznym przyznają mniejszą bądź większą wagę. Niemniej jednak wedle mojego przekonania ich znaczenia nie można pomijać, zwłaszcza wtedy, kiedy opisuje się funkcjonowanie obu płci w zawodach związanych z dyspozycyjnością, a więc w profesjach, które, jak pisze J. Maciejewski, możemy określić jako podobne do innych, będące jednak pod wieloma względami bardzo specyficznymi i nieporównywalnymi 12. RÓŻNORODNOŚĆ KOMÓREK ROZRODCZYCH Rozwój człowieka jest procesem niezwykle skomplikowanym. Czynnikiem biologicznym wskazującym na odmienność kobiet i mężczyzn są różnice w budowie komórek rozrodczych. W rozmnażaniu płciowym uczestniczą wyspecjalizowane komórki rozrodcze gamety. Żeńska komórka rozrodcza, czyli komórka jajowa, powstaje i dojrzewa w jajniku. Proces tworzenia się żeńskich komórek rozrodczych nazywamy oogenezą. Podczas rozwoju zarodka żeńskiego w jego jajnikach powstają komórki zwane oogoniami, jest to pierwsza faza oogenezy. 8 Por. m.in. K. Dojwa, Kandydatki do służby w Policji. Szkic socjologiczny, [w:] Kobiety w grupach dyspozycyjnych społeczeństwa. Socjologiczna analiza roli kobiet w wojsku, policji i innych grupach dyspozycyjnych społeczeństwa, J. Maciejewski, K. Dojwa (red.), Wyd. Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław 2007, oraz K. Dojwa, Policjantki i policjanci o służbie w Policji, [w:] Grupy dyspozycyjne społeczeństwa polskiego, J. Maciejewski (red.), Wyd. Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław K. Winkler, op. cit. 10 A. Moir, D. Jessel, op. cit. 11 E. Mandal, op. cit., s J. Maciejewski, I. Wolska-Zogata, Zawód ofi cera Wojska Polskiego w toku transformacji. Studium socjologiczne, Wyd. Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław 2005, s. 14.

4 222 IWONA DZIEŃDZIORA-FRELICH W drugiej fazie oogonia wędrują do wnętrza jajnika, gdzie rosną i dzielą się mitotycznie. Ostatnie pokolenie oogoniów traci zdolność podziałów mitotycznych i przekształca się w oocyt I rzędu. Wszystkie oocyty I rzędu wytwarzają się podczas rozwoju zarodkowego, po urodzeniu pozostają one w stanie spoczynku aż do momentu osiągnięcia przez kobietę dojrzałości płciowej. Oocyt zostaje otoczony warstwą komórek pęcherzykowych i tak powstaje pierwotny pęcherzyk jajnikowy. III faza oogenezy, zwana dojrzewaniem, zaczyna się wraz z osiągnięciem przez dziewczynę dojrzałości płciowej. Podczas każdego cyklu miesiączkowego wiele pierwotnych pęcherzyków zaczyna kontynuować rozwój, lecz zwykle jeden tylko osiąga dojrzałość. Ściana pęcherzyka dzięki podziałom mitotycznym grubieje i buduje warstwę ziarnistą. Komórki folikularne wydzielają krople płynu, które łączą się, tworząc jamę pęcherzyka. Przestrzeń jamy powiększa się i spycha oocyt na obwód pęcherza. W tym stadium pęcherzyk określany jest jako pęcherzyk Graafa. Oocyt I rzędu przechodzi pierwszy podział mejotyczny, tworząc dwie haploidalne komórki: oocyt II rzędu i małe ciałko kierunkowe. Ryc. 1. Przebieg oogenezy Źródło:

5 Uwarunkowania biologiczne a tożsamość 223 Powstały oocyt II rzędu rozpoczyna drugi podział mejotyczny, ciałko kierunkowe również dzieli się mejotycznie, dając dwa ciałka kierunkowe, i na tym etapie rozwoju następuje owulacja. Komórka jajowa zostaje uwolniona z pęcherzyka Graafa i jajnika, przechodzi do jajowodu. Po zapłodnieniu w jajowodzie dobiega końca drugi podział mejotyczny i powstaje w pełni rozwinięta komórka jajowa oraz małe ciałko kierunkowe (ryc. 1). Proces wytwarzania i dojrzewania męskich komórek płciowych plemników nazywamy spermatogenezą. Przy ścianach kanalików nasiennych znajdują się komórki macierzyste zwane spermatogoniami, które dzielą się mitotycznie. Po pewnym czasie część z nich przekształca się w spermatocyty I rzędu. Komórki te przesuwają się w kierunku światła kanalika nasiennego, gdzie przechodzą pierwszy podział mejotyczny, w którego wyniku tworzą się dwa, haploidalne spermatocyty II rzędu. Te powstałe komórki dzielą się powtórnie i przechodzą drugi podział mejotyczny. Z jednej komórki macierzystej powstają cztery haploidalne spermatydy, które przekształcają się w plemniki. Plemniki przesuwają się do światła kanalika nasiennego i następnie z jądra przedostają się do najądrza, gdzie dojrzewają i mogą być magazynowane (ryc. 2) 13. Ryc. 2. Przebieg spermatogenezy Źródło: Czynnikiem, który uwzględnia odmienność kobiety i mężczyzny, jest również zewnętrzna budowa ich ciała, obejmująca różnice układu rozrodczego. 13 A. Ville, Biologia, Państwowe Wydawnictwo Rolnicze i Leśne, Warszawa 1990, s

6 224 IWONA DZIEŃDZIORA-FRELICH CHROMOSOMY PŁCI Tożsamość każdego z nas zawarta jest w formie projektu w czterdziestu sześciu chromosomach, pochodzących w połowie od matki, a w połowie od ojca. Czterdzieści cztery z nich łączą się po dwa, tworząc pary chromosomów determinujące określone cechy cielesne przyszłego człowieka, takie jak kolor oczu czy długość nosa. Jednak ostatnia para jest inna. Matka wnosi do komórki jajowej chromosom X i powstaje płód płci żeńskiej o genotypie XX, ojciec zaś wnosi chromosom Y i powstaje płód płci męskiej o genotypie XY. Właśnie w tym momencie, mniej więcej sześć tygodni po zapłodnieniu, tożsamość płciowa zostaje ostatecznie określona 14. Proces różnicowania płciowego rozpoczyna się w szóstym tygodniu od rozwoju embrionalnego. Oznacza to, że od momentu zapłodnienia aż do szóstego tygodnia rozwoju, wszystkie embriony, które będą XX lub XY, są płciowo dwupotencjalne (mają zdolność różnicowania się w dwóch kierunkach). Podczas pierwszych sześciu tygodni w embrionie rozwijają się gonady i dwa zestawy przewodów: żeński i męski. We współczesnej literaturze napotykamy wiele sprzecznych hipotez dotyczących rozwoju płodu żeńskiego. W rozwoju tym istnieje sygnał, który powoduje formowanie się jajników. Niektórzy naukowcy uważali, iż poddawany syntezie przez jajniki płodu estrogen (żeński hormon płciowy) może odpowiadać za rozwój żeńskich genitaliów. Te hipotezy zostały jednak podważone przez twierdzenie, zgodnie z którym jajniki rozwijają się po rozpoczęciu wykształcania się żeńskich zewnętrznych narządów płciowych. Jeszcze inni uważają, iż genetyczny sygnał odrzuca testosteron, co zapoczątkowuje rozwój jajników 15. Rozwój płodu męskiego przebiega zupełnie inaczej niż płodu żeńskiego. Badacze wyizolowali gen z chromosomu Y, który jest odpowiedzialny za dalszy ciąg zdarzeń, prowadzących do rozwinięcia się w pełni rozpoznawalnego płodu męskiego. Wydaje się, że gen, który naukowcy określili mianem SRY (determinujący płeć fragment Y), stymuluje przekształcanie się niezróżnicowanych gonad w jądra płodu. SRY jest kluczowym elementem w procesie różnicowania płciowego embrionu, powodującego wykształcenie się u niego płci męskiej. Po rozwinięciu jąder u płodu rozpoczyna się synteza grupy hormonów zwanych androgenami. Dwa z najważniejszych androgenów to substancja hamująca (MIS) i testosteron. Substancja hamująca odpowiada za zniszczenie żeńskiego systemu przewodów, testosteron natomiast powoduje późniejszy wzrost męskiego systemu przewodów śródnerczy. Wydzielanie innego hormonu dihydrotestosteronu (DHT) zapoczątkowuje formowanie się zewnętrznych genitaliów. Guzek płciowy (kolejna struktura dwupotencjalna) przekształca się w penis, a z otaczającej go tkanki powstaje 14 K. Winkler, op. cit., s A. Ville, op. cit.

7 Uwarunkowania biologiczne a tożsamość 225 moszna. Mężczyźni i kobiety są więc identyczni do szóstego tygodnia rozwoju płodowego, kiedy to hormony i geny rozpoczynają działalność zmierzającą do wytworzenia różnic fizycznych między płciami 16. RÓŻNICA W BUDOWIE MÓZGÓW Wykrycie odmienności w budowie mózgów obu płci wymagało badań mikroskopowych. Miejscem różnic między mózgami jest podwzgórze. Naukowcy 17 wykryli różnice w długości niektórych połączeń nerwowych, odmienny schemat odgałęzień, odmienne trasy, którymi hormony docierają do rozmaitych miejsc przeznaczenia w mózgu. Dalsze badania ujawniają inne różnice pomiędzy płciami w budowie mózgu. Badanym obiektem staje się kora mózgowa, otaczająca obie półkule mózgowe. W niej właśnie znajdują się ośrodki kontrolne, kierujące skomplikowanymi zachowaniami. Zanim bliżej przyjrzymy się odmienności między mózgiem męskim a kobiecym, należy przypomnieć, że lewa strona mózgu odpowiada przede wszystkim za sprawności werbalne i szczegółowe, uporządkowane przetwarzanie informacji, a więc mówienie, czytanie i pisanie. Prawa półkula to centrum informacji wizualnych i realizacji przestrzennych. Prawa strona kontroluje abstrakcyjne procesy myślowe i niektóre reakcje emocjonalne. Ważnym przełomem były badania psychologa Herberta Landsella, który odkrył, że uszkodzenie tych samych obszarów mózgu powoduje u kobiet i u mężczyzn odmienne skutki. Poddał on badaniom grupę epileptyków, którym usunięto wcześniej część mózgu fragment prawej półkuli. Mężczyźni źle sobie radzili z testami dotyczącymi orientacji przestrzennej, natomiast u kobiet te same umiejętności zostały ograniczone w niewielkim stopniu. Następnie Landsell badał lewą półkulę, w której są zlokalizowane zdolności językowe. Mężczyźni z uszkodzeniami lewej strony mózgu postradali wiele językowych umiejętności, kobiety natomiast zachowały je niemal w całości. Na podstawie tych badań wysnuto wniosek, iż u kobiet zdolności językowe i przestrzenne są kontrolowane przez ośrodki w obu częściach mózgu, natomiast u mężczyzn każda z funkcji ma określoną lokalizację w prawej półkuli umiejętności przestrzenne, w lewej językowe. U kobiet podział funkcji między lewą a prawą półkulą jest mniej wyraźnie określony. Zarówno lewa, jak i prawa półkula bierze udział w czynnościach werbalnych i wizualnych. Mózg mężczyzn ma przewagę w radzeniu sobie z przedmiotami i twierdzeniami teoretycznymi, podczas gdy mózg kobiety lepiej reaguje na bodźce zmysłowe. 16 M.C. Renzetti, J.D. Curran, Kobiety, mężczyźni i społeczeństwo, PWN, Warszawa 2005, s K. Winkler, op. cit., s

8 226 IWONA DZIEŃDZIORA-FRELICH Kobiety wypadają lepiej w testach sprawności werbalnej. Są też przystosowane do otrzymywania szerszego zakresu informacji zmysłowych, do łatwiejszego łączenia tych informacji ze sobą, do kładzenia nacisku na relacje między ludźmi i na procesy komunikacji 18. Bardzo ważne są różnice w rozmieszczeniu w mózgu obszarów kontrolujących emocje. Różnice te dotyczą ciała modzelowatego, wiązki włókien łączących lewą i prawą półkulę mózgu (włókna te zapewniają wymianę między obiema półkulami). Badania dowodzą, że u kobiet lewa i prawa półkula są ze sobą lepiej połączone, dlatego też żeńska kontrola emocji funkcjonuje lepiej aniżeli męska. Mężczyźni są bardziej skłonni do wybuchów emocji ze względu na słabsze połączenie obu półkul. Konsekwencje praktyczne sygnalizowanych różnic są ogromne. Ogólnie mózg kobiety działa bardziej całościowo i lepiej sobie radzi ze złożonymi informacjami intelektualno-emocjonalnymi. Tutaj właśnie tkwi tajemnica przysłowiowej intuicji kobiet. Kobiecie łatwiej jest rozpoznać tak skomplikowane informacje, jak emocjonalne odcienie głosu, gestykulacji i mimiki twarzy. Łatwiej też jednocześnie kojarzyć gestykulacje werbalne, wizualne i emocjonalne. Z kolei mózg mężczyzn ma większą specjalizację w ramach poszczególnych ośrodków kory mózgowej. Z tego powodu mężczyznom łatwiej jest analizować mniejsze i prostsze jednostki informacyjne. Mózg kobiecy jest lepiej przystosowany do analizowania typowych dla świata osób, natomiast mózg mężczyzn przystosowany jest lepiej do analizowania informacji typowych dla świata rzeczy 19. Czynniki te są bardzo ważne u kobiet w grupach dyspozycyjnych, mogą bowiem świadczyć o ich dużej przydatności do pracy. PODSUMOWANIE Reasumując można stwierdzić, iż wszystkie wcześniej wymienione czynniki mają wpływ na funkcjonowanie kobiet i mężczyzn w grupach dyspozycyjnych. Biologiczne różnice między płciami polegają głównie na odmiennej anatomii, zróżnicowaniu komórek, gospodarce hormonalnej i odmienności chromosomów płci. Czynniki zewnętrzne pozwalają nam określić, z jaką płcią mamy do czynienia pod względem biologicznym. Świadomość istnienia różnic biologicznych i psychologicznych pozwala nie tylko na identyfikację płci, ale ma ogromny wpływ na proces doboru pracowników na odpowiednie stanowiska pracy. Różnice biologiczne i psychologiczne kładą nacisk na rolę, jaką kobieta i mężczyzna odgrywają w społeczeństwie. Ważnym czynnikiem w grupach dyspozycyjnych jest akceptacja obu płci oraz kształtowanie partnerstwa pomiędzy mężczyzną i kobietą. 18 Ibidem, s Ibidem, s

9 Uwarunkowania biologiczne a tożsamość 227 W świetle wiedzy biologicznej kobieta, przyjmując męski zawód, stawia przed sobą zupełnie nowe cele i wymagania, jednak ze względu na odmienną budowę anatomiczną ciała nie może wykonywać pewnych prac. Różnica w budowie układów płciowych wskazuje na to, iż podstawową rolą kobiety jest urodzenie i wychowanie dziecka, zatem w pewnym okresie życia jest niedyspozycyjna w pracy. Wiele czynników świadczy jednak o tym, że słaba płeć jest niezbędna w formacjach mundurowych, takich jak np. grupy dyspozycyjne. Świadczą o tym różnice w budowie mózgu. Kobieta jest bardziej emocjonalna aniżeli mężczyzna, potrafi lepiej rozwiązywać konflikty, co w przypadku grup dyspozycyjnych jest bardzo istotne. Ze względu na prezentowane różnice niektóre instytucje zmuszone są do stosowania odpowiednich kryteriów sprawności fizycznej, co ma pozytywne znaczenie zarówno dla osób odbywających w nich służbę, jak i dla samych instytucji. LITERATURA Bochenek A., Raicher M., 1990, Anatomia człowieka, PZWL, Warszawa. Dębska A., 2004, Kobieta w mundurze, czyli nowa jakość w systemie bezpieczeństwa państwa, Wyd. Adam Marszałek, Toruń. Dojwa K., 2007, Kandydatki do służby w Policji. Szkic socjologiczny, [w:] Kobiety w grupach dyspozycyjnych społeczeństwa. Socjologiczna analiza roli kobiet w wojsku, policji i innych grupach dyspozycyjnych społeczeństwa, J. Maciejewski, K. Dojwa (red.), Wyd. Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław. Dojwa K., 2006, Policjantki i policjanci o służbie w Policji, [w:] Grupy dyspozycyjne społeczeństwa polskiego, J. Maciejewski (red.), Wyd. Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław. Grupy dyspozycyjne społeczeństwa polskiego, Maciejewski J. (red.), Wyd. Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław Laszczak B., 2008, Nowe wymiary wojska. Kobiety w zawodowej służbie wojskowej, Informator naukowy Centralnej Biblioteki Wojskowej, nr 1(4), s Maciejewski J., 2002, Sylwetka kobiety w służbach zbrojnych RP charakterystyka socjograficzna, [w:] Wojskowa służba kobiet a restrukturyzacja Sił Zbrojnych, Agencja Wydawnicza ULMAK, Warszawa. Mandal E., 2004, Podmiotowe i interpersonalne konsekwencje stereotypów związanych z płcią, Wyd. Uniwersytetu Śląskiego, Katowice. Moir A., Jessel D., 2003, Płeć mózgu, Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa. Nikitorowicz J., 2007, Edukacja międzykulturowa, Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, Gdańsk. Renzetti M.C., Curran J.D., 2005, Kobiety, mężczyźni i społeczeństwo, PWN, Warszawa. Słownik socjologiczny, K. Olechnicki, P. Załęcki (red.), Wyd. Graffiti BC, Toruń Ville A., 1990, Biologia, Państwowe Wydawnictwo Rolnicze i Leśne, Warszawa. Winkler K., 2007, Cechy fizjologiczne różnicujące płcie w kontekście kobiet i mężczyzn w grupach dyspozycyjnych, [w:] Kobiety w grupach dyspozycyjnych społeczeństwa, J. Maciejewski, K. Dojwa (red.), Wyd. Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław.