MIĘDZY RELACJONIZMEM A SUBTSANCJALIZMEM

Paweł Skowroński Uniwersytet Śląski Wydział Nauk Społecznych Instytut filozofii MIĘDZY RELACJONIZMEM A SUBTSANCJALIZMEM PROBLEMATYKA STATUSU ONTYCZNEGO CZASU I PRZESTRZENI NA PRZYKŁADZIE XVIII-WIECZNEGO SPORU MIĘDZY NEWTONEM, LEIBNIZEM, CLARKIEM I BERKELEYEM. Wstęp Czas i przestrzeń w filozofii były wielorako rozumiane w filozofii, można wyróżnić bowiem takie znaczenia, jak np. c zas psychologiczny i fizjologiczny, które są uwarunkowane antropologicznie i odnoszą się do czasu przeżywanego przez podmiot 1, które chociaż są ciekawą tematyką, to nie będą przedmiotem tej pracy. Filzoofia czasu, którą jest tematem tej pracy, odnosi się do innego sposobu rozumienia, które jest wolne od antropologizmów lub psychologizmów. Tak rozumiana filozofia zajmuje się definicją czasu fizycznego, badaniem jego stosunku do świata materialnego (który w tej pracy jest rozumiany jako teoriomnogościowy zbiór wszystkich punktowych zdarzeń fizycznych, gdzie termin zdarzenie punktowe oznacza zdarzenie, które nie jest czasoprzestrzennie rozciągłe 2 ) lub innymi jego własnościami 3. To rozróżnienie pozwala na przejście do przedstawienia stanowisk, które odnoszą się do czasu fizycznego. To rozróżnienie pozwala na przejście do przedstawienia stanowisk, które odnoszą się do czasu fizycznego. Należy też dodać, że czas w takim rozumieniu jest wielkością fizyczną, będącą miarą zmienności zjawisk, umożliwiającą określanie kolejności zdarzeń i pomiar różnicy między zdarzeniami. Jest wielkością 1 Zob.: Z. Augustynek: Natura czasu. (Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1975), s 9. 2 Zob.: Idem: Własności czasu. (Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1970), s. 9. 3 Zob.: Idem: Natura, s. 10. 1

jednowymiarową i anizotropową ma wyznaczony kierunek: płynie z przeszłości do przyszłości 4. Pojęcie przestrzeni zrodziło się stosunkowo niedawno, bo w reakcji na osiągnięcia Mikołaja Kopernika i pojawienie się nowych teorii kosmologicznych. Spowodowało, że dotychczasowa nauka nie mogła się utrzymać i potrzebna była nowa terminologia naukowa, która byłaby w stanie spełnić wymogi nowopowstałego przyrodoznawstwa. Jako pierwszy takie pojęcie utworzył Kartezjusz, tworząc podstawy analizy matematycznej. Według filozofa, przestrzeń wszechświata jest rozciągająca się w nieskończoność trójwymiarową przestrzenią euklidesową 5. Przestrzeń w odróżnieniu od czasu, jest wielkością trójwymiarową i izotropową (jest bez wyróżnionego kierunku). Należy zacząć od prezentacji problemu ontologii czasu i przestrzeni, tj. jakiego rodzaju bytem są czas i przestrzeń czy są niezależnie istniejącym bytem, czy też są pochodne względem rzeczywistości. Stanowiska te to substancjalizm i relacjonizm. Wśród tych koncepcji występuje też stanowisko czasu absolutnego i czasu relatywistycznego. Głównym problemem tego sporu jest to, czy upływ czasu wszędzie jest taki sam, czy jest zależny od obserwatora lub układu odniesienia. Status ontologiczny czasu i przestrzeni Rozważania nad statusem ontologicznym czasu i przestrzeni pojawiły się stosunkowo niedawno, bo dopiero wraz z wystąpieniem Isaaca Newtona. W swoim dziele podał sposób rozumienia czasu, który spotkał się z krytyką Gottfrieda Wilhelma Leibniza 6.. Pomimo tego, że w sporze o czas i przestrzeń Newton nie brał bezpośredniego udziału, był on reprezentowany przez ucznia, anglikańskiego duchownego Samuela Clarke a. Spór rozpoczął się w momencie, gdy księżna Karolina Walijska poprosiła Clarke a o przetłumaczenie Teodycei Leibniza. W reakcji Niemiec napisał list do księżnej będący również filozoficzną krytyka poglądów Newtona - gdzie próbował dowodzić, że Clarke jest osobą nieodpowiednią do pracy translatorskiej. Gdy list Leibniza został przekazany duchownemu, rozpoczęła się polemika między dwoma uczonymi, która trwała od roku 1715 aż do śmierci filozofa w 1716 7. Rezultatem było pojawienie się dwóch stanowisk w filozofii 4 Zob.: T. Pabjan: Czas. W: Encyklopedia Filozofii Przyrody. (Katolicki Uniwersytet Lubelski), s. 1. [dostęp: 2 sierpnia 2014]. World Wide Web http://www.kul.pl/files/57/encyklopedia/pabjan_czas.pdf. 5 Zob.: M. Heller i T. Pabjan: Elementy filozofii przyrody. (Kraków: Copernicus Center Press, 2014), s. 26. s. 101. 6 Zob.: M. Heller: Fizyka ruchu i czasoprzestrzeni. (Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 1993), 7 Zob.: Ibidem, s. 101 102. 2

czasu i przestrzeni substancjalizm i relacjonizm. Pierwsze reprezentował Netwon, drugie Leibniz.. Zanim jednak przejdę do dalszego omówienia tych stanowisk, muszę wpierw dokonać rozróżnienia pewnych terminów, które mogą spowodować niejasności. Zwykło się przyjmować, że nazwa substancjalizm jest traktowana zamiennie z nazwą absolutyzm. Ale po sformułowaniu szczególnej teorii względności (w roku 1905), pojawiły się nowe znaczenia tych nazw. Dlatego dokonuję koniecznego rozróżnienia, gdy używam przymiotnika absolutny w kontekście czasu i przestrzeni. Po pierwsze należy zwrócić uwagę na sens ontologiczny tego przymiotnika, który jest związany z terminologią nowożytną a współcześnie jest związany z substancjalizmem. Drugi sens tego przymiotnika jest związany z rozumieniem kinematycznym, gdzie absolutny odnosi się do miary upływu czasu. Gdy omawiam poglądy filozofów nowożytnych, to zaznaczam, że przymiotnik absolutny jest rozumiany w sensie ontologicznym. Absolutny czas i absolutna przestrzeń - substancjalizm Przez substancjalizm rozumie się taką koncepcję czasu i przestrzeni, która głosi, że wielkości te są obiektami, które istnieją niezależnie od materii. Carl Friedrich von Weizsäcker stwierdza, że taki pogląd prowadzi do dualizmu materii i czasoprzestrzeni, gdzie czasoprzestrzeń istnieje jako przedmiot sui generis w swoim własnym rodzaju 8. Można wskazać na dwie odmiany tego poglądu. Pierwszym z nich jest substancjalizm umiarkowany, który głosi równorzędność ontyczną czasu i przestrzeni (czasoprzestrzeni) ze światem materialnym. Drugie stanowisko jest substancjalizmem skrajnym, który głosi redukowalność świata materialnego do czasu i przestrzeni. Marek Łagosz wskazuje na to, że należy odróżnić kategorie redukowalności epistemologiczno-metodologicznej od redukowalności ontologicznej. Redukcja epistemologiczno-metodologiczna ma charakter wyjaśniającej procedury, która pozwala docierać do głębszych warstw rzeczywistości, gdzie jej efektem nie musi być odrzucenie istnienia świata w pewnym momencie czasu i przestrzeni. Natomiast, gdy chodzi o redukowalność ontologiczną, Łagosz rozumie ją jako redukcję eliminacyjną, która sprowadza pewien rodzaj bytów do innego rodzaju bytów. Substancjalizm silny jest redukcją w sensie epistemologiczno-metodologicznym 9. Jeżeli mielibyśmy skategoryzować myśl Isaaca Newtona, to wpisywałaby się w historię empiryzmu brytyjskiego. Wiąże się to z faktem, że jego poglądy nie były efektem 8 Zob.: C.F. von Weizsäcker: Jedność przyrody. Tłum. K. Napiórkowski i inni (Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy, 1978), s. 167. 9 Zob.: M. Łagosz: Realność czasu. (Wrocław: Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, 2007), s. 57. 3

apriorycznej spekulacji filozoficznej, lecz wywodził ją ze swojej mechaniki, która rozpoczęła nowy rozdział w historii nauki. W przypadku określenia czasu w koncepcji Newtona ważne jest przytoczenie klasycznej zasady względności. Stwierdza ona: Jeśli mamy ciało zanurzone w pewnej przestrzeni, to ich ruchy wzajemne w odniesieniu do siebie nawzajem są takie same bez względu na to, czy przestrzeń ta jest w spoczynku, czy porusza się jednostajnie wzdłuż linii prostej, nie wykonując ruchu obrotowego. Współcześnie pojęcie ciała zastępuje się układem odniesienia. Natomiast takie układy odniesienia, które poruszają się względem siebie jednostajnie i prostoliniowo są znane jako i nercjalne układy odniesienia. Daje to możliwość wyrażenia klasycznej zasady względności w ten sposób w mechanice klasycznej wszystkie inercjalne układy odniesienia są równouprawnione (żaden z nich nie jest wyróżniony) 10. Newton przedstawia swoje poglądy na czas i przestrzeń w Scholium do definicji w pierwszej księdze Philosophiae Naturalis Principia Mathematica. Doprecyzowuje w niej pojęcie czasu i przestrzeni, a także dokonuje rozróżnienia między absolutnym i względnym czasem i przestrzenią. Na temat czasu twierdzi: Absolutny matematyczny i prawdziwy czas sam w sobie i przez jego naturę płynie równo w odniesieniu do wszystkiego zewnętrznego, który inaczej zwie się trwaniem; względny i powszechny czas jest pewną zmysłowo postrzegalną, zewnętrzną (czy to dokładną, czy to nierówną) miarą trwania poprzez ruch, który jest powszechnie używany zamiast czasu, tak jak nasza godzina, dzień, miesiąc, rok. 11 Dalej podaje definicję przestrzeni: Absolutna przestrzeń przez jej własną naturę niezależnie od wszystkiego zewnętrznego pozostaje ta sama i nieruchoma. Przestrzeń względna jest pewnym ruchomym wymiarem lub miarą przestrzeni absolutnych; którą nasze zmysły obierają jako położenie w odniesieniu do ciała i która jest potocznie brana za przestrzeń nieruchomą. Taka jest miara przestrzeni podziemnej, powierzchni lub przestrzeni gwiezdnej określona przez jej położenie względem Ziemi. Absolutna i względna przestrzeń są takie same co do kształtu i wielkości, ale nie zawsze są ilościowo tymi samymi. Bowiem jeżeli na przykład Ziemia porusza się, przestrzeń naszego powietrza, która względnie i w odniesieniu do Ziemi pozostaje zawsze taka sama, będzie w jednej chwili jedna częścią przestrzeni absolutnej, zaś w innej chwili będzie inna jej częścią i co jest absolutnie zrozumiałe, zmiana ta będzie w sposób ciągły kontynuowana. 12 10 Zob.: M. Heller i T. Pabjan: Elementy, s. 32. 11 Por.: I. Newton: Matematyczne zasady, s. 190. 12 Por.: Ibidem, s. 191. 4

Absolutny czas i absolutna przestrzeń mają charakter obiektów, podczas gdy czas względny i względna przestrzeń są tylko miarami ich absolutnej postaci. Absolutny czas i absolutna przestrzeń istnieją niezależnie od czegokolwiek zewnętrznego, są niezmiennym tłem dla świata zjawisk. Procesy fizyczne nie wywierają żadnego wpływu na ich strukturę. Tak rozumiany czas towarzyszy wszystkim zdarzeniom świata materialnego, ale nie jako własność tych zdarzeń, lecz jako analogiczny do świata materialnego obiekt. Same momenty istnieją niezależnie od zdarzeń, natomiast zdarzenia zawsze wymagają czasu, tj. nie mogą być pozaczasowe. W takim ujęciu czas może być pozbawiony elementów, tj. zdarzeń. Podobnie wygląda sytuacja z przestrzenią 13. Pozostaje ona niezależnym tłem, w którym mogą wystąpić zdarzenia i nie ma zdarzeń pozaprzestrzennych. Nie stanowi ona ich własności, ale sama jest specyficznym obiektem i, podobnie jak w przypadku absolutnego czasu, dopuszcza istnienie momentów bezzdarzeniowych. Nie istnieje także nic, co determinowałoby przestrzeń w jakikolwiek sposób, więc jej własności pozostają niezależne od własności czasu. Nie oznacza to jednak, że stanowisko substancjalizmu prowadzi w sposób konieczny do odrzucenia istnienia świata w jakimś momencie. Jedynie głosi niezależność własnościową czasu i przestrzeni, a świat fizyczny jedynie jest pochodnym w stosunku do nich; masa, ładunek i pola fizyczne są ich własnościami. Czyli jest to zabieg redukcji w sensie epistemologiczno-metodologicznym. W skrócie można powiedzieć, że stanowisko substancjalne ujmuje czas lub przestrzeń jako autonomiczne obiekty. Newton mylił się sądząc, że jego mechanika zakłada absolutną przestrzeń. Dynamika Newtona nie zakłada absolutnego spoczynku i, przez to, nie zakłada absolutnej przestrzeni 14. Pogląd substancjalizmu m.in. wynikał z motywacji teologicznofilozoficznych poglądów Newtona, o których pisze Leibniz: Wydaje się, że religia naturalna bardzo słabnie. Wielu uważa dusze za cielesne, jeszcze inni za cielesnego maja samego Boga. Pan Locke i jego stronnicy powątpiewają, co najmniej w to, czy dusze nie są materialne i z natury swej podatne na zniszczenie. Pan Newton powiada, że przestrzeń jest narzędziem, którego Bóg używa, aby doznawać rzeczy.. 15 Newton w swoich poglądach głosił, że czas i przestrzeń są narzędziami Boga, które miałyby umożliwiać mu kontakt ze światem materialnym. Czas miał być narzędziem Bożej 13 Zob.: Z. Augustynek: Własności czasu, s. 20 22. 14 Zob.: M. Heller i T. Pabjan: Elementy...,s. 35. 15 Por.: G. W. Leibniz: Polemika z S. Clarke iem. W: Idem: Wyznanie wiary filozofa: Rozprawa metafizyczna. Monadologia. Zasady natury i łaski oraz inne pisma filozoficzne. Inne pisma filozoficzne. Tłum. S. Cichowicz i inni. (Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1969), s. 321. 5

wieczności, a przestrzeń narzędziem Bożej wszechobecności27. Pomimo tego należy pamiętać, że teoretycznymi fundamentami jego koncepcji była matematyka, występująca w jego mechanice. Warto dodać, że z zasad jego dynamiki wynika, że nowożytna mechanika nie przyjmuje absolutnego spoczynku, a tym samym pogląd Newtona jest słabo uzasadniony na gruncie jego nauki. Koncepcja Newtona spotkała się w XVII wieku z krytyką ze strony Leibniza i Berkeleya. Sukcesy mechaniki klasycznej spowodowały, że poglądy angielskiego fizyka stanowiły wzór myślenia o czasie i przestrzeni aż do przełomu XIX i XX wieku30. Dopiero doświadczenie Michelsona - Morleya 16, krytyka Ernsta Macha 17 i powstanie mechaniki relatywistycznej 18 sprawiły, że koncepcja absolutnego układu inercjalnego straciła na swojej atrakcyjności. Należy mieć na uwadze to, że koncepcja absolutnej czasoprzestrzeni nie została zanegowana, a jedynie osłabły sympatie związane z tym stanowiskiem. Czas i przestrzeń jako własność zdarzeń relacjonizm Przez relacjonizm rozumiem taka koncepcję czasu i przestrzeni (czasoprzestrzeni), która głosi, że wielkości te są relacjami, które nie istnieją jako byty samodzielne i samoistne względem zdarzeń świata materialnego. Oznacza to, że fundament bytowy tych relacji znajduje się w innych przedmiotach, tj. w zdarzeniach 19. Należy mieć przy tym świadomość, że relacjonizm nie musi implikować relatywistycznej teorii czasu, bo czas może być relacyjny, ale jego upływ może być takim sam we wszystkich układach (i taka właśnie jest teoria Leibniza) 20. Wcześniej wspomniany oponent Newtona, Leibniz, zaproponował koncepcję relacyjnej przestrzeni i relacyjnego czasu 21 Celem filozofii Leibniza było zbudowanie modelu świata przez wyprowadzenie go z kilku podstawowych zasad logicznych. Tymi zasadami są zasada sprzeczności a raczej niesprzeczności dzięki której możemy przypisać zdaniom prawdę lub fałsz, i zasada racji dostatecznej. Druga z nich głosi, że żaden fakt nie jest rzeczywisty, istniejący, żadna wypowiedź nie jest prawdziwa, gdy nie można podać przyczyny, która 16 Zob.: Ibidem, s. 39. 17 Zob.: M. Heller: Fizyka ruchu i czasoprzestrzeni, s. 135 137. 18 Zob,M. Heller i T. Pabjan: Elementy, s. 37. 19 Zob.: Marek Łagosz: Realność czasu, s. 76 77. 20 Zob.: Ibidem, s. 69. 21 Gdy Newton wyprowadzał swoje poglądy z fizyki, Leibniz postępował na odwrót racjonalna metafizyka miała dostarczyć zasad i teorii dla ufundowania fizyki. Dlatego można wpisać polemikę Leibniza- Newtona do historii sporów empiryzmu z racjonalizmem. Relacyjna koncepcja wydaje się obecnie bardziej atrakcyjna, ale należy pamiętać, że cały jego relacjonizm był bardziej domysłem, niż efektem systematycznie prowadzonej nauki empirycznej. Dlatego koncepcja Newtona była bardzo mocną konkurencją dla Leibniza. 6

mogłaby je uwarunkować 22. Jednak dlatego, że te racje często pozostają dla nas nieznane, zasada ta nie jest dla nas zasada logiczną. Jest ona logiczna dla Boga, ponieważ dedukuje on rzeczywistość z przesłanek logicznych. Nie ma dla niego takiego zdarzenia, które nie byłoby koniecznym wynikaniem z logicznych aksjomatów. Ludzie nie są w stanie tego dostrzec, wiec mogą sobie jedynie dobierać jakieś racje, które zwiększają prawdopodobieństwo danego faktu, czyli racje dostateczne. Filozof twierdzi, że czasu i przestrzeni nie można pojmować substancjalnie, bo mają one charakter relacji. W polemice z Clarkiem pisał:: Co do mnie, niejednokrotnie podkreślałem, że mam przestrzeń za coś względnego, podobnie jak czas, mianowicie za porządek współistnienia rzeczy [tj. zdarzeń P.S.], podczas gdy czas stanowi porządek ich następstwa. 23 Zgodnie z przyjęta terminologią, przez termin rzecz rozumie się to, co Zdzisław Augustynek nazywał zdarzeniem punktowym (w skrócie zdarzenie ), natomiast rzeczywistość (świat materialny) jest zbiorem tego typu zdarzeń. Dlatego można stwierdzić, że ten zbiór jest porządkowany przez dwie relacje. Pierwsza jest związana z porządkiem współistnienia, tj. równoczesności, zdarzeń tą relacją jest przestrzeń. Druga odnosi się do następstwa zdarzeń jest nią czas. Pojawia się jednak pytanie: dlaczego Leibniz przyjmuje taką koncepcję? Na to pytanie daje odpowiedź poniższy fragment polemiki: Otóż powiadam, że gdyby przestrzeń była bytem absolutnym, to zachodziłoby coś, czego racji dostatecznej niepodobna podać, co jest wiec wbrew naszemu pewnikowi A oto dowód. Przestrzeń jest czymś absolutnie jednorodnym i gdy brak rzeczy w niej umieszczonych jeden punkt w przestrzeni nie różni się absolutnie niczym od punktu drugiego. Otóż przy założeniu, że przestrzeń sama w sobie jest czymś odmiennym od porządku, w jakim pozostają ciała względem siebie, okazuje się, że niemożliwe jest, aby istniała racja, dla jakiej Bóg zachowując te same położenia ciał względem siebie umieścił je w przestrzeni właśnie tak, a nie inaczej, i dla jakiej nie ułożył wszystkiego na opak zastępując (na przykład) zachód wschodem. 24 Substancjalne pojmowanie przestrzeni powoduje, że nie można dla niej odnaleźć racji dostatecznej, dla której danym zdarzeniom można byłoby przypisać, to, a nie inne, miejsce w przestrzeni. Podobnie rzecz ma się z czasem. Nie można niczym uzasadnić zachodzenia 22 Zob.: G.W. Leibniz, Prawdy pierwotne metafizyki. W: Idem: Wyznanie wiary filozofa, s. 88; Idem: Zasady filozofii, czyli monadologia. W: Idem: Wyznanie wiary filozofa, s. 303. 23 Zob.: Idem: Polemika z S. Clarke'iem. W: Idem: Wyznanie wiary filozofa, s. 336. 24 Zob.: Ibidem, s. 336. 7

zdarzeń w danych momentach czasu. Natomiast koncepcja Leibniza jest wolna od tego problemu. Pisze on: Jeśli jednak przestrzeń nie jest niczym innym, jak tym porządkiem czy związkiem, i bez ciał jest niczym innym, tylko możliwością ich umieszczenia w niej, to oba te stany jeden taki, jaki jest, drugi zaś założenia odwrotny nie różniłyby się zgoła między sobą, różnica ich tkwi bowiem jedynie w naszym urojonym założeniu o rzeczywistości przestrzeni samej w sobie, ale naprawdę jeden będzie akurat tym samym, co drugi skoro oba są absolutnie nierozróżnialne; a zatem nie ma potrzeby pytać o rację pierwszeństwa jednego z nich przed drugim. 25 Dalej pisze o czasie: To samo jest z czasem; przyjmując, że ktoś pyta, dlaczego Bóg nie stworzył wszystkiego raczej o rok wcześniej oraz, że ta sama osoba zechce stąd wnosić, iż uczynił coś, dla czego niepodobna znaleźć racji, dla jakiej uczynił właśnie tak a nie inaczej, należałoby mu odpowiedzieć, że jego wywód byłby słuszny, gdyby czas był czymś zewnętrznym wobec rzeczy czasowo trwających, jako że niepodobna znaleźć racji, dla jakiej rzeczy przy zachowaniu tego samego ich następstwa miałyby być połączone raczej z tymi chwilami, niż z innymi. 26 Dlatego, że w koncepcji Newtona można pomyśleć sobie czas i przestrzeń bez zdarzeń, np. przed stworzeniem świata, można domagać się racji tego, że świat powstał w tym, a nie innym momencie. Koncepcja Leibniza nie rodzi takich problemów, bo czas i przestrzeń są tylko relacjami, które są pochodne wobec świata materialnego. Ruch zawsze jest mierzony względem innego układu odniesienia. Zaś pojęcia czasu i przestrzeni powstają na drodze abstrakcji, gdy ludzie dostrzegają jakiś porządek zachodzenia zdarzeń 27. Clarke w polemice z Leibnizem przedstawił (a raczej przekazał dyktowane przez Newtona uwagi) dwa poważne zarzuty. Pierwszy dotyczy pojęcia przestrzeni. Twierdzi, że świat poruszany przez Boga po linii prostej dalej znajdowałby się w tym samym miejscu, tak że nie wystąpiłby jakikolwiek wstrząs przy nagłym wstrzymaniu tego ruchu czyli pojawia się problem zgodności z bezwładnością ciał, która wynika z I prawa dynamiki Newtona 28. Drugi zarzut polegał na tym, że czas nie jest jedynie porządkiem zdarzeń następujących sobie i poza tymi własnościami (topologicznymi) ma jeszcze własności metryczne, czyli da się określić czasową odległość między tymi zdarzeniami45. Uwagi 25 Zob.: Ibidem, s. 336 337. 26 Zob.: Ibidem, s. 337. 27 Zob.: Ibidem, s. 385. 28 Zob.: Ibidem, s. 342 343. 8

Clarke a są bardzo ważne, gdy rozpatruje się relacjonizm Leibniza, gdyż taka koncepcja nie może rościć praw do obowiązywania, trudności tych się nie przezwycięży. Leibniz jednak nie zdawał sobie sprawy z wagi tych argumentów. Inny współczesny Leibnizowi filozof, Irlandczyk George Berkeley, również podjął się krytyki substancjalizmu. Wychodzi on ze stanowiska immaterializmu. Zakładał, że przedmiot dany w doświadczeniu nie może istnieć inaczej, jak tylko jako zjawisko postrzegane przez umysł. To, co nazywane jest rzeczą materialną jest tylko terminem relacji poznawczej 29. Dlatego celem badania naukowego, zdaniem Berkeleya, powinny być prawa przyrody, które rządzą zjawiskami, a nie opisywanie istoty rzeczy. Z kolei pojęcia prawa przyrody mają być oczyszczone z prób odnalezienia przyczyny sprawcze i celowej, bo te leżą poza obszarem doświadczenia. Prawa mają służyć do przewidywania prawidłowości w naturze. Pogląd ten znany jest pod nazwą fenomenalizm u. Berkeley dokonuje krytyki newtonowskiego substancjalizmu przez odwołanie się do swojej filozofii. Dokonuje najpierw zanegowania rozróżnienia ruchu, czasu i przestrzeni na absolutne i względne, bo w postaci absolutnej musiałaby istnieć niezależnie od ludzkiego umysłu, co jest niemożliwe na gruncie jego filozofii. Dokonuje jednak wzmocnienia tego argumentu przez odwołanie się do samej mechaniki: Wziąwszy pod uwagę powyższe twierdzenia, muszę pomimo wszystko wyznać, iż nie wydaje mi się, aby jakikolwiek ruch mógł nie być ruchem względnym, jako że myśląc o ruchu, musimy sobie koniecznie przedstawić przynajmniej dwa ciała, których odległość, czyli położenie względem siebie, ulega zmianie. Zatem, gdyby istniało tylko jedno ciało, nie mogłoby się poruszać, co wydaje się oczywiste, zważywszy że idea ruchu zawiera w sobie koniecznie ideę relacji. 30 M. Heller zauważa, że słabym punktem tej argumentacji jest jej interpretacja kinematyczna, która nie odwołuje się do pojęcia siły. Dla Newtona było jasne, że kinematycznie wszystkie ruchy jednostajne są względne, tj. wszystkie są równoważne. Według Newtona, dopiero dynamika pozwala zidentyfikować ruch absolutny, gdyż układ odniesienia porusza się absolutnie, względem absolutnej przestrzeni, jeżeli pojawiają się w nim siły bezwładności 31. Berkeley odpierał argument Newtona, sądząc, że siły bezwładności nie świadczą o istnieniu absolutnego ruchu, gdyż są tylko abstrakcjami, o których mechanika 29 Zob.: G. Berkeley: Traktat o zasadach ludzkiego poznania: w którym poddano badaniu główne przyczyny błędów i trudności w różnych dziedzinach wiedzy oraz podstawy sceptycyzmu, ateizmu i niewiary. Tłum. J. S alamon (Warszawa: Zielona Sowa, 2004), s. 25 27. 30 Zob.: G. Berkeley: Traktat o zasadach ludzkiego poznania, s. 70. 31 Zob.: M. Heller: Fizyka ruchu i czasoprzestrzeni, s. 121. 9

nie może orzekać, że istnieją. W przeciwnym razie mechanika odrzucałaby fenomenalizm i stałaby się ontologią 32. W paragrafie 116, tego samego traktatu, podejmuje krytykę absolutnej przestrzeni: [ ] wynika, że filozoficzna analiza tego, czym jest ruch, nie wskazuje na istnienie absolutnej przestrzeni, różnej od tej, która jest postrzegana za pomocą zmysłów i w powiązaniu z ciałami. To zaś, że nie może ona istnieć poza umysłem, można w jasny sposób stwierdzić na podstawie tych samych zasad, które dowodzą czegoś podobnego w odniesieniu do wszystkich innych przedmiotów poznania zmysłowego.[ ] Gdybym więc założył, że cały świat, wyjąwszy moje własne ciało, został unicestwiony i stwierdził, że pozostaje jeszcze czysta przestrzeń, to nie miałbym na myśli niczego innego, jak tylko to, że wydaje mi się możliwe, aby członki mojego ciała poruszały się swobodnie bez jakiegokolwiek oporu, ale gdyby moje ciało również zostało unicestwione, wówczas nie byłoby żadnego ruchu, a zatem i przestrzeni. 33 Samoistna przestrzeń, zdaniem Berkeleya, jest jedynie pojęciem umysłu, które zostało utworzone na drodze abstrakcji. Nie możemy sobie pomyśleć istnienia czystej przestrzeni, która nie byłaby zajmowana przez jakieś ciało. Z tego wynika, że potrzebne są przynajmniej dwa ciała, aby mógł zaistnieć ruch. Natomiast istnienie przestrzeni wymaga, żeby istniało przynajmniej jedno ciało. Gdy podmiot istnieje sam w czystej przestrzeni, może on odnosić przestrzeń do własnego ciała. Usunięcie tego ciała byłoby równoznaczne z usunięciem przestrzeni. Na pogląd, że do opisu absolutnego przyspieszenia jest niezbędna absolutna przestrzeń, Berkeley stwierdza, że jest to pomyłka Newtona. Wystarczy aby fizycy zastąpili pojęcie absolutnej przestrzeni względną, która będzie określona przez niebo gwiazd stałych czyli odległe galaktyki które jest wystarczająco dobrym układem odniesienia 34. Jeżeli chodzi o rozumienie czasu, to Berkeley stwierdza, że czas jest jedynie pojęciem umysłu, które przedstawia ciąg idei w ludzkim umyśle. Odrzuca jego realizm, bo czas nie może istnieć niezależnie od podmiotu poznającego. Jego stanowisko należy do antropocentrycznego ujęcia czasu, które, z powodu obszaru tej pracy, nie jest czymś, co jest warte szerszego omówienia 35. Gdy chodzi o rozumienie czasu, to Berkeley stwierdza, że czas jest jedynie pojęciem umysłu, które przedstawia ciąg idei w ludzkim umyśle. Odrzuca jego realizm, bo czas nie może istnieć niezależnie od podmiotu poznającego. 32 Zob.: Ibidem, s. 122. 33 Zob.: G. Berkeley: Traktat o zasadach ludzkiego poznania, s. 71 72. 34 Zob.: M. Heller: Fizyka ruchu i czasoprzestrzeni, s. 123. 35 Zob.: G. Berkeley: Traktat o zasadach ludzkiego poznania, s. 63 64. 10

Zakończenie Relacjonizm jest współcześnie jednym z najbardziej powszechnych stanowisk w filozofii czasu. W minionym stuleciu do najbardziej znanych zwolenników tego stanowiska należeli m.in. Ernst Mach, Henri Poincaré, Albert Einstein i Carl Friedrich von Weizsäcker 36. W Polsce można wymienić takich filozofów jak np. Henryk Mehlberg, który reprezentował je przez 30 lat (w 1966 zmienił swoje stanowisko na substancjalizm); Kazimierz Ajdukiewicz 37, Zdzisław Augustynek oraz Marek Łagosz. Spór pozostaje dalej nierozwiązany. Zarzuty wysunięte przez Clarke a wydają się nadal aktualne. Można również przyjąć za Hellerem, że współczesny aparat pojęciowy w fizyce jest nadal niewystarczający, aby przedstawić ontologię względnej czasoprzestrzeni 38. 36 Zob.: C.F. von Weizsäcker: Jedność przyrody, s. 168. 37 Zob.: K. Ajdukiewicz: Język i poznanie. T. 2. (Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1985), s. 384 387. 38 Zob.: M. Heller: Fizyka ruchu i czasoprzestrzeni, s. 96. 11