Warszawa, 20-22 kwietnia 2012
www.pwc.com Skutki kryzysu dla rynku pracy Ryszard Petru Przewodniczący Towarzystwa Ekonomistów Polskich Partner,
Agenda 1. Jak kryzys wpłynął na sytuację na rynku pracy 2. Wpływ na globalne perspektywy gospodarcze 3. Oraz na sytuację w Polsce April 24, 2012 3
Jak kryzys wpłynął na sytuację na rynku pracy April 24, 2012 4
Spowolnienie gospodarcze w Europie jest coraz bardziej widoczne Wzrost PKB (procent; annualizowane kwartalnie) 12 10 8 6 4 2 0-2 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013-4 -6-8 -10 Świat Kraje rozwinięte Kraje rozwijające się Source: IMF staff estimates 5
spada średnia dynamika produkcji przemysłowej Produkcja przemysłowa 20 (roczna procentowa zmiana trzymiesięcznej średniej kroczącej) 10 0 sty-00 sty-01 sty-02 sty-03 sty-04 sty-05 sty-06 sty-07 sty-08 sty-09 sty-10 sty-11 sty-12-10 -20-30 -40 Kraje rozwinięte Kraje rozwijające się Źródło: IMF 6
i popyt wewnętrzny 12 10 8 6 4 2 0-2 -4 Realna prywatna konsumpcja (anualizowana kwartalna procentowa zmiana) -6 2007 Q1 2007 Q3 2008 Q1 2008 Q3 2009 Q1 2009 Q3 2010 Q1 2010 Q3 2011 Q1 2011 Q3 Advanced Economies Emerging Economies Źródło: IMF 7
Nadchodzi spowolnienie a niektóre kraje jeszcze nie wyszły z dołka w zatrudnieniu po kryzysie 2008 Zmiana zatrudnienia od 2008 roku w wybranych krajach UE 105,0 100,0 95,0 90,0 85,0 80,0 Strefa Euro Niemcy Hiszpania Polska Irlandia Grecja Dania Źródło: Eurostat 8
Kryzys szczególnie uderzył w osoby młode 24,0 Stopa bezrobocia osób w wieku poniżej 25 roku życia dla UE w latach 2005-2012 22,0 20,0 18,0 16,0 14,0 12,0 Mężczyźni Kobiety Łącznie Źródło: Eurostat 9
Bardziej w mężczyzn niż w kobiety Współczynnik zatrudnienia w latach 2008-2011 dla kobiet i mężczyzn w wieku 15-64 75,0 73,0 71,0 69,0 67,0 65,0 63,0 61,0 59,0 57,0 55,0 Mężczyźni Kobiety 2008Q1 2008Q2 2008Q3 2008Q4 2009Q1 2009Q2 2009Q3 2009Q4 2010Q1 2010Q2 2010Q3 2010Q4 2011Q1 2011Q2 2011Q3 2011Q4 Źródło: Eurostat 10
i imigrantów Stopa bezrobocia w UE w zależności od narodowości (% siły roboczej) 25,0 20,0 15,0 10,0 5,0 0,0 2005Q1 2006Q1 2007Q1 2008Q1 2009Q1 2010Q1 2011Q1 Obywatel danego kraju Imigrant spoza UE27 Imigrant z kraju UE27 Źródło: Eurostat 11
Najbardziej spadło zatrudnienie pracowników czasowych, ale oni też najszybciej wychodzą z kryzysu Wzrost zatrudnienia osób w wieku 15-64 w UE27 w zależności od rodzaju zatrudnienia Pracownicy zatrudnieni na czas nieokreślony Samozatrudnieni Pracownicy czasowi Źródło: Eurostat 12
Wynika to z wysokich obciążeń pracy i elastyczności kontraktów Klin podatkowy 40 35 2006 2008 2010 30 25 20 15 10 5 0 POLSKA OECD POLSKA OECD Osoba samotna, zarabiająca 2/3 średniej pensji, bez dzieci Małżeństwo, zarabiające średnią płacę, z dwójką dzieci Źródło: OECD 13
także w Polsce Labour cost index, 2000=100* 220 200 180 160 140 120 100 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 Polska Grecja Niemcy Bułgaria Węgry *dane dla przemysłu i usług Źródło: Eurostat April 24, 2012 14
oraz z niekorzystnego systemu negocjacji zbiorowych, jak w Hiszpanii 100 90 80 70 Współczynnik uzwiązkowienia i stopnia pokrycia systemem negocjacji płacowych 2005 2009 60 50 40 30 20 10 0 SPAIN OECD SPAIN OECD wpółczynnik uzwiązkowienia Stopień pokrycia systemem negocjacji płacowych Źródło: OECD 15
W wielu krajach wzrosło bezrobocie długotrwałe 80,0 70,0 60,0 50,0 Udział długookresowego bezrobocia (powyżej 12 miesięcy) w całości bezrobotnych 2007 Q4 2011 Q3 40,0 30,0 20,0 10,0 0,0 Źródło: OECD 16
Ale pozytywny jest wzrost zatrudnienia osób w wieku przedemerytalnym 80,0 Współczynnik zatrudnienia w UE według wieku w latach 2008-2011 70,0 60,0 50,0 40,0 30,0 20,0 15-24 25-54 55-64 2008Q1 2008Q2 2008Q3 2008Q4 2009Q1 2009Q2 2009Q3 2009Q4 2010Q1 2010Q2 2010Q3 2010Q4 2011Q1 2011Q2 2011Q3 2011Q4 Źródło: Eurostat zwłaszcza w obliczu podnoszenia wieku emerytalnego 17
Jest to nieuniknione ze względu na demografię Struktura wiekowa ludności 85-więcej 80-84 75-79 70-74 65-69 60-64 55-59 50-54 45-49 40-44 35-39 30-34 25-29 20-24 15-19 10-14 5-9 0-4 Mężczyźni Kobiety 2 000 000 1 500 000 1 000 000 500 000 0 500 000 1 000 000 1 500 000 2 000 000 2060 Mężczyźni 2060 Kobiety 2010 Mężczyźni 2010 Kobiety Źródło: Eurostat 18
Żyjemy coraz dłużej Dodatkowe lata przewidywanej długości trwania życia po 65 roku życia, 30 Średnia OECD 25 20 15 10 5 0 1960 1970 1983 1990 2000 2010 2020 2030 2040 2050 mężczyźni Kobiety i coraz dłużej jesteśmy emerytami Źródło: OECD April 24, 2012 19
Współczynnik obciążenia demograficznego szybko rośnie Współczynnik obciążenia demograficznego 0 20 40 60 80 Łotwa Rumunia Polska Słowacja Bułgaria Węgry Słowenia Litwa Estonia Czechy 2010 2060 Źródło: Eurostat April 24, 2012 20
Zachęty do dłuższej pracy nie są wystarczające Emerytalne zachęty do pracy Zmiana w kapitale emerytalnym z tytułu dłuższej o rok pracy między 60 a 65 rokiem życia, % rocznych zarobków Luksemburg Grecja Stany Zjednoczone OECD Kanada Australia Włochy Słowenia Belgia Portugalia Turcja Holandia Czechy Polska Niemcy Finlandia Węgry Francja Hiszpania Japonia Szwecja Irlandia Wielka Brytania Nowa Zelandia -100,0-80,0-60,0-40,0-20,0 0,0 20,0 40,0 Źródło: OECD April 24, 2012 21
Problemem są też przywileje emerytalne, obecnie eliminowane Średni efektywny wiek emerytalny dla mężczyzn Średni efektywny wiek emerytalny dla kobiet 75,0 75,0 70,0 70,0 65,0 65,0 60,0 60,0 55,0 55,0 50,0 1970 1975 1980 1985 1990 1995 2000 2005 Polska Węgry Estonia Bułgaria 50,0 1970 1975 1980 1985 1990 1995 2000 2005 Polska Węgry Estonia Bułgaria Źródło: OECD April 24, 2012 22
Jedynym rozwiązaniem jest podniesienie wieku emerytalnego 65,0 Trendy w wysokości wieku emerytalnego, Średnia dla krajów OECD, w latach 64,0 63,0 62,0 Dziś 61,0 60,0 59,0 1949 1959 1969 1979 1989 1999 2009 2019 2029 2039 2049 mężczyźni kobiety Źródło: OECD April 24, 2012 23
Europa podnosi wiek emerytalny szybciej i szybciej osiągnie poziom docelowy niż Polska 10 Tempo podnoszenia wieku emerytalnego, w miesiącach 8 6 4 2 0 Słowacja (2004-2014) Estonia (2011-2016) Węgry (2014-2022) Łotwa (2016-2021) Dania (2019-2022) Francja (2011-2018) Polska (2013-2040) * Estonia - dane tylko dla kobiet Źródło: EC April 24, 2012 24
Redukcja składek do OFE też nie była pomocna Stopa zastąpienia w roku 2100 ponieważ obniżyła stopę zastąpienia Źródło: OECD April 24, 2012 25
Sytuacja w Europie znacząco różni się od tej w innych częściach świata 12 Stopa bezrobocia w latach 2006-2012 10 8 6 4 2 0 sty-06 lip-06 sty-07 lip-07 sty-08 lip-08 sty-09 lip-09 sty-10 lip-10 sty-11 lip-11 sty-12 Japonia Stany Zjednoczone Strefa Euro Źródło: OECD, Eurostat 26
Perspektywy globalne April 24, 2012 27
W USA na szczęście coraz więcej pozytywnych sygnałów Wzrost zatrudnienia r/r i wzrost realnego PKB w USA 6 4 2 0 lut 08 sie 08 lut 09 sie 09 lut 10 sie 10 lut 11 sie 11 lut 12-2 -4-6 -8-10 Wzrost zatrudnienia r/r Wzrost realnego PKB Źródło: BEA, BLS 28
Niemcy Francja Strefa euro Hiszpania Włochy strefa euro natomiast wchodzi w recesję Prognoza wzrostu PKB (%) 2012 2011 2012 2011 2012 2011 2012 2011 2012 2011-3 -2-1 0 1 2 3 4 kwiecień styczeń wrzesień czerwiec Źródło: IMF 29
Chiny chciałyby zwalniać powoli Średni roczny wzrost PKB Chin 12 (procent) 10 8 Prognoza 6 4 2 0 1995-2010 2011-15 2016-20 2021-25 2026-30 Źródło: Development Research Centre 30
Co widać na tych wykresach Rentowność 10-letnich obligacji niemieckich (%) Cena złota (USD/uncja) 4 3,5 3 2,5 2 1900 1800 1700 1600 1500 1400 1300 1200 1,5 1100 Źródło: Bloomberg, stooq.pl 31
W Polsce widoczny był odpływ, szczególnie pod koniec roku Zaangażowanie nierezydentów na rynku polskich papierów skarbowych (mld PLN) 180 160 140 120 100 80 60 40 Zaangażowanie nierezydentów na polskim rynku akcji (mld PLN) 300 250 200 150 100 50 0 05Q1 06Q1 07Q1 08Q1 09Q1 10Q1 11Q1 60,0 50,0 40,0 30,0 20,0 10,0 0,0 Ogółem (LO) Udział (PO) Źródło: Ministerstwo Finansów, NBP 32
Obstawiałbym silnego dolara Kurs EUR/USD 1,60 1,50 1,40 1,30 1,20 1,10 1,00 Kurs EUR/CHF 1,70 1,60 1,50 1,40 1,30 1,20 1,10 1,00 Źródło: stooq.pl 33
i utrzymującą się wysoką zmienność na PLN Kurs EUR/PLN 5,00 4,80 4,60 4,40 4,20 4,00 3,80 3,60 3,40 3,20 3,00 Kurs CHF/PLN 4,20 4,00 3,80 3,60 3,40 3,20 3,00 2,80 2,60 2,40 2,20 2,00 1,80 Źródło: stooq.pl 34
giełdy czekają na kolejne pozytywne sygnały 160 Indeksy giełdowe (styczeń 2006 r. = 100) 140 120 100 80 60 40 20 0 2006-01-04 2007-01-04 2008-01-04 2009-01-04 2010-01-04 2011-01-04 2012-01-04 S&P 500 DAX 30 Nikkei 225 Źródło: Bloomberg, stooq.pl 35
Stąd duża zmienność Cena ropy WTI (USD/B) Cena miedzi* (USD/t) Cena aluminium* (USD/t) 160 12000 3500 140 120 100 80 60 40 20 10000 8000 6000 4000 2000 3000 2500 2000 1500 1000 500 0 2006 2008 2010 2012 0 2006 2008 2010 2012 0 2006 2008 2010 2012 * Ceny kontraktów notowanych na LME. Źródło: EIA, LME. 36
Europa 37
GER ITL AUT HOL Str. euro POR BEL FRA SPA GRE IRE W Europie najzdrowsze są Niemcy Prognoza deficytu budżetowego w 2012 roku (% PKB) 117,5 198,3 73,8 89,2 99,2 111 90,4 64,9 73,3 120,5 Prognoza długu publicznego w 2012 r. 81,2 0 2 4 6 8 10 Źródło: Komisja Europejska. 38
Ale spowolnienie w euro obniży dynamikę niemieckiego eksportu Zamówienia eksportowe i eksport towarów Niemiec vs zamówienia eksportowe Polski (% r/r) Eksport towarów Niemiec i Polski (% r/r) 50 40 30 20 10 40 30 20 10 0-10 -20-30 0 2006 2007 2008 2009 2010 2011-10 -20-40 -50 2008 2009 2010 2011-30 -40 Nowe zamówienia eksportowe w przemysle Niemiec Eksport towarów Niemiec Nowe zamówienia eksportowe w przemyśle Polski Eksport Niemiec Eksport Polski Źródło: Bloomberg, Eurostat, NBP 39
Włochy dostały czerwoną kartkę za ostatnie 10 lat, ale mają głównie problem z płynnością PKB per capita, średnia roczna zmiana proc. 2001-2010 -0,5 0 0,5 1 1,5 2 2,5 Grecja 93 Szwecja średnia OECD 111 na Niemcy Wielka Brytania USA 131 133 143 Hiszpania Francja Portugalia Włochy Miejsce w światowym rankingu, spośród 179 146 153 158 167 Source: IMF World Economic Outlook; The Economist 40
EBC cały czas zmniejsza zakres zaangażowania banków w PIIGS Zobowiązania krajów na koniec III kw. 2011 r. (mld USD) Portugalia Grecja Niemcy Francja Wlk. Brytania 93 Hiszpania Włochy 102 Włochy są winne francuskim bankom ok. 20% francuskiego PKB Irlandia Źródło: BIS. 41
Ale sytuacja Grecji jest beznadziejna Sytuacja fiskalna krajów peryferyjnych Źródło: Komisja Europejska, Bloomberg 42
Surowce 43
Na ceny surowców w coraz większym zakresie wpływają czynniki inne niż fundamentalne Ceny surowców Fundusze zainwestowane w surowce 250,00 200,00 150,00 100,00 50,00 Energy Agriculture Metals & Minerals Źródło: World Bank 44
Wzrost konsumpcji ropy ma głównie miejsce w krajach rozwijających się 60 50 40 30 20 10 0 Konsumpcja ropy Cena ropy vs zapasy ropy 140 2800 120 2750 2700 100 2650 80 2600 2550 60 2500 40 2450 2400 20 2350 0 2300 sty 00 sty 02 sty 04 sty 06 sty 08 sty 10 sty 12 Kraje nie należące do OECD Kraje OECD Cena ropy Zapasy ropy krajów OECD (prawa oś) Źródło: World Bank 45
W metalach przyjdzie jeszcze czas Indii 60 000 Konsumpcja metali rafiniowanych 50 000 40 000 30 000 20 000 10 000 0 1990 1993 1996 1999 2002 2005 2008 2011 Indie Chiny Reszta świata Źródło: World Bank 46
W cenach żywności jest szansa na chwilową stabilizację Ceny żywności Produkcja biopaliw 500,00 400,00 300,00 200,00 100,00 0,00 1000,00 800,00 600,00 400,00 200,00 0,00 Kukurydza Pszenica Ryż Źródło: World Bank 47
W Polsce 48
I kw.'09 II kw.'09 III kw.'09 IV kw.'09 I kw.'10 II kw.'10 III kw.'10 IV kw.'10 I kw.'11 II kw.'11 III kw.'11 IV kw.'11 Ciężko będzie utrzymać dynamikę z zeszłego roku Wkłady do wzrostu PKB (pkt. proc.) Zysk netto przedsiębiorstw niefinansowych* (mld zł) Eksport netto Konsumpcja Inwestycje 14 Zapasy PKB 30 12 10 8 6 4 2 0 0,4 1,0 1,6 3,2 3,0 3,5 4,4 4,7 4,5 4,3 4,2 4,3 20 10-2 -4-6 -8 0-10 -10 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 Q1 Q2 Q3 Q4 * Przedsiębiorstwa zatrudniające powyżej 49 osób. Źródło: GUS. 49
choć struktura inwestycji jest zdrowsza Nakłady brutto na środki trwałe (r/r, %) dekompozycja Źródło: Raport o inflacji marzec 2012 50
to inflacja będzie ograniczeniem dla konsumpcji prywatnej Dynamika cen konsumpcyjnych (CPI), cen produkcji sprzedanej w przemyśle oraz inflacji bazowej po wyłączeniu cen żywności i energii (r/r) 9,0 7,0 5,0 3,0 Przedział inflacyjny 1,0-1,0 sty 09 cze 09 lis 09 kwi 10 wrz 10 lut 11 lip 11 gru 11-3,0 CPI Inflacja bazowa po wyłączeniu cen żywności i energii Ceny produkcji sprzedanej w przemyśle Cel inflacyjny Źródło: GUS., NBP 51
co widać też w najnowszej projekcji NBP Tempo wzrostu PKB (%, r/r) Projekcja marcowa na tle listopadowej: dynamika PKB (r/r, %) Źródło: NBP. 52
Podsumowanie Sytuacja na rynku pracy jest trudna zwłaszcza w Europie Kryzys na rynku pracy dotknął szczególnie młodych, mężczyzn i imigrantów Sytuację może poprawić liberalizacja kodeksów pracy i podniesienie wieku emerytalnego Gospodarka zwalnia, zwłaszcza strefa euro Wpłynie to na sytuację polskich przedsiębiorców, a więc również na rynek pracy Na szczęście nasi przedsiębiorcy nadal są optymistyczni co do przyszłości 53