Redaktor Naczelny (Editor-in-Chief) Dr hab. Radosław Pastusiak, prof. nadzw. UŁ Uniwersytet Łódzki Redaktorzy Prowadzący (Executive Editors) Dr Monika Bolek Uniwersytet Łódzki Dr Magdalena Jasiniak Uniwersytet Łódzki Recenzenci (Reviewers) Prof. dr hab. Krystyna Brzozowska Uniwersytet Szczeciński Dr hab. Iwona Dorota Czechowska, prof. nadzw. UŁ Uniwersytet Łódzki Dr hab. Elżbieta Rychłowska Musiał, prof. nadzw. UŁ Uniwersytet Ekonomiczny w Poznaniu Dr hab. Sebastian Majewski, prof. nadzw. US Uniwersytet Szczeciński Dr hab. Tomasz Słoński Uniwersytet Ekonomiczny we Wrocławiu Prof. dr hab. Wacława Starzyńska Uniwersytet Łódzki Dr hab. Danuta Zawadzka, prof. nadzw. PK Politechnika Koszalińska Redaktorzy Tematyczni (Thematic Editors) Finanse Publiczne: Dr hab. Beata Guziejewska, prof. nadzw. UŁ Uniwersytet Łódzki Finanse Przedsiębiorstwa: Dr hab. Danuta Zawadzka, prof. nadzw. PK Politechnika Koszalińska Ekonometria: Dr Maciej Malaczewski Uniwersytet Łódzki Statystyka: Dr hab. Anna Szymańska Uniwersytet Łódzki Rynek Kapitałowy: Dr Monika Bolek Uniwersytet Łódzki Finanse Behawioralne: Dr Elżbieta Kubińska Uniwersytet Ekonomiczny w Krakowie Redaktorzy Językowi (Linguistic Editors) Mgr Mark Hrabi (język angielski) Uniwersytet Łódzki Mgr Bartłomiej Krzeczewski Uniwersytet Łódzki Sekretarz Redakcji (Assistant Editor) Dr Małgorzata Jabłońska Uniwersytet Łódzki, Wydział Ekonomiczno-Socjologiczny Skład i łamanie Mgr Monika Wolska-Bryl (Technical Editor)Uniwersytet Łódzki, Wydział Ekonomiczno-Socjologiczny ISSN: 2392-0726 Adres Redakcji: Zakład Finansów Korporacji, Uniwersytet Łódzki, ul. Rewolucji 1905 r. nr 39, 90 214 Łódź Telefon: +48 42 635 51 89 e-mail: jcmbf(at)uni.lodz.pl www.jcmbf.uni.lodz.pl Wersją pierwotną czasopisma jest wersja elektroniczna

SPIS TREŚCI Od Redakcji 5 Joanna Dziedzic, Magdalena Piec, Beata Wojciechowska, Magdalena Zemło Efektywność krótkoterminowych strategii inwestycyjnych opartych na Wstęgach Bollingera na przykładzie FW20 7 Katarzyna Kłopocka, Adam Mitek, Karolina Stępniak, Angelika Walczak Efekt stycznia na giełdach azjatyckich 19 Ewelina Piguła Ochrona konsumenta na rynku usług bankowych w Polsce i Arbiter Bankowy jako organ pomagający konsumentowi w rozwiązywaniu sporów 33 Mariola Sosnowicz, Karolina Tomaszewska, Magdalena Sobczyk, Konrad Łoniewski Efektywność rynków według Famy przegląd empiryczny na giełdach światowych ze szczególnym uwzględnieniem giełdy polskiej 47

Journal of Capital Market and Behavioral Finance 2017, Vol. 4(8), p. 5 Radosław Pastusiak, Od Redakcji OD REDAKCJI Szanowni Państwo, Oddajemy do Państwa rąk kolejny numer naszego czasopisma. W numerze poruszane są kwestie związane z finansami i ekonomią. W szczególności polecam artykuł o efektywności krótkoterminowych strategii inwestycyjnych, w którym Autorzy weryfikują hipotezę, że wstęgi Bollingera stanowią jedno z narzędzi analizy technicznej w podejmowaniu decyzji inwestorów. Drugi artykuł, na który chcielibyśmy zwrócić Państwa uwagę, opisuje efekt stycznia na giełdach azjatyckich. Autorzy zaprezentowali w nim dane dotyczących średnich wartości indeksów dla poszczególnych miesięcy w latach 1989 1994 oraz 2004 2009, w celu potwierdzenia tezy, że efekt stycznia jest zjawiskiem możliwym do zaobserwowania na giełdach azjatyckich. Kolejny z artykułów dotyczy ochrony konsumenta na rynku usług bankowych w Polsce oraz opisuje rolę Arbitra Bankowego. Autorka prezentuje problem ochrony konsumentów na podstawie sprawozdań Bankowego Arbitrażu Konsumenckiego, z których wynika, iż konsumenci są coraz bardziej świadomi swoich praw i dochodzą roszczeń w sporach z bankami. Ciekawych wniosków dostarcza także Czytelnikowi ostatni artykuł o efektywności rynków wg. Famy, w którym Autorzy dokonują empirycznego przeglądu efektywności rynków według Famy stworzonej w 1970 roku. Zapraszamy do lektury i przemyśleń związanych z poruszanymi tematami.. Radosław Pastusiak JCMBF www.jcmbf.uni.lodz.pl 5

Journal of Capital Market and Behavioral Finance 2017, Vol. 4(8), p. 7 17 Joanna Dziedzic, Magdalena Piec, Beata Wojciechowska, Magdalena Zemło, Efektywność EFEKTYWNOŚĆ KRÓTKOTERMINOWYCH STRATEGII INWESTYCYJNYCH OPARTYCH NA WSTĘGACH BOLLINGERA NA PRZYKŁADZIE FW20 Joanna Dziedzic, Magdalena Piec, Beata Wojciechowska, Magdalena Zemło * Abstrakt Celem niniejszej pracy jest wykazanie skuteczności Wstęg Bollingera jako narzędzia analizy technicznej w podejmowaniu decyzji na GPW, jak również przybliżenie kwestii z nim związanych. Zostały w niej przedstawione wyniki badań dotyczące efektywności wskaźnika Wstęg Bollingera na przykładzie kontraktów terminowych na WIG20. Zrealizowana analiza pozwoliła na określenie zyskowności w przypadku kierowania się opisywanym wskaźnikiem podczas podejmowania decyzji przez inwestora. Badania zostały oparte o ogólne dane z powodu braku dostępu do bardziej szczegółowych. Słowa kluczowe JEL Code G1, D53. Wstęgi Bollingera, FW20, indeks WIG20, analiza techniczna, średnia krocząca. ACCEPTED: 27 th November 2017 PUBLISHED: 31 st December 2017 WSTĘP W dzisiejszych czasach coraz więcej przedsiębiorstw, jak i osób fizycznych za formę zarobku wybiera inwestowanie swojego kapitału na rynku papierów wartościowych, który stanowi ogół transakcji kupna i sprzedaży. W związku z tym potencjalni inwestorzy poszukują jak najlepszych strategii w celu uzyskania jak największego zysku. Wiele osób wychodzi z błędnego założenia, że lokując swoje środki na Giełdzie Papierów Wartościowych, nie są zobowiązani do kontroli zmian zachodzących na rynku, w wyniku czego mogą stracić część lub * Wydział Ekonomiczno-Socjologiczny, Uniwersytet Łódzki. JCMBF www.jcmbf.uni.lodz.pl 7

Journal of Capital Market and Behavioral Finance 2017, Vol. 4(8), p. 7 18 Joanna Dziedzic, Magdalena Piec, Beata Wojciechowska, Magdalena Zemło, Efektywność nawet całość zainwestowanych środków w krótszym lub dłuższym przedziale czasu. Krótkoterminowe strategie inwestycyjne opierają się głównie na badaniu zachowań zachodzących na rynku do których wykorzystuje się analizę techniczną, należącą do grupy nieformalnych modeli prognostycznych [Marcinkiewicz 2006]. Analiza techniczna opiera się na trzech przesłankach: rynek dyskontuje wszystko, ceny podlegają trendom, historia się powtarza [Murphy 2017: 2]. Stosując daną analizę podąża się za pewnymi trendami występującymi na rynku, co pozwala na identyfikację najlepszych okazji do przeprowadzenia transakcji [Murphy 2017: 4 5]. Trendy te generują sygnały, które odczytywane są przy użyciu Wstęg Bollingera. Wskaźnik ten pozwala wyznaczyć obszar, w którym powinna utrzymać się cena instrumentu. Założenie, że dla kursu pozostającego w trendzie horyzontalnym wykres powinien oscylować pomiędzy dwoma wstęgami Bollingera: górną i dolną. Pomiędzy paskami Bollingera centruje się średnia krocząca, która wykorzystywana jest jako wskaźnik potwierdzenia zmiany trendu. Wyjście linii kursu poza ten obszar oznacza sygnał krótkotrwałego odwrócenia tendencji w dłuższym trendzie horyzontalnym [www1]. Wykres ten można oprzeć na różnych indeksach występujących na GPW, jednym z głównych jest WIG20, jego wartość wyliczana jest na podstawie wartości portfela akcji 20 największych i najbardziej płynnych spółek [www2]. Celem niniejszego artykułu jest sprawdzenie użyteczności Wstęg Bollingera na wykresach przedstawiających notowania kontraktów terminowych na indeks giełdowy WIG20, aby potwierdzić hipotezę, która prezentuje Wstęgi Bollingera jako jedno z narzędzi analizy technicznej w podejmowaniu decyzji inwestorów. 1. WSTĘGI BOLLINGERA 1.1. Pojęcie i postać Wstęgi Bollingera Na podstawie literatury, Wstęga Bollingera jest zbudowana z rdzenia, który stanowi linia prezentująca kolejne wartości średniej kroczącej SMA, oraz tzw. ramion wstęgi pod postacią linii dolnej (DownLine) i górnej (UpLine) oddalonych od rdzenia o wodt krotność odchylenia standardowego [Kaczmarek i Gołda 2015: 205 220]. Sygnał kupna zostaje wygenerowany, gdy linia kursu spada poniżej dolnego ograniczenia wstęgi lub zbliża się do niej. Sygnał sprzedaży zostaje wygenerowany, gdy kurs przebija górne ograniczenie wstęgi lub zbliża się do niej [Korczak i in. 2014]. Analiza cen powinna przebiegać wewnątrz pola ograniczonego wstęgami. 8 JCMBF www.jcmbf.uni.lodz.pl

Journal of Capital Market and Behavioral Finance 2017, Vol. 4(8), p. 7 17 Joanna Dziedzic, Magdalena Piec, Beata Wojciechowska, Magdalena Zemło, Efektywność Wykres 1. Postać graficzna wskaźnika Wstęga Bollingera na tle notowań pary walutowej GBP/USD Źródło: Kaczmarek i Gołda [2015]. W powyższym wzorze przedstawiono sposób wyznaczania Wstęg Bollingera, gdzie, b liczba interwałów uwzględnianych w obliczeniach wartości wskaźnika Wstęg Bollingera, krotność odchylenia standardowego zastosowanego w obliczeniach wstęg. 1.2. Efektywność wykorzystania Wstęg Bollingera W badaniu przeprowadzonym przez Rafała Jóźwickiego w artykule Wskaźniki techniczne jako narzędzie do podejmowania decyzji inwestycyjnych na Giełdzie Papierów Wartościowych [Jóźwicki 2002], Wstęgi Bollingera okazały się mało skutecznym narzędziem analizy technicznej. Badania zostały rozpoczęte JCMBF www.jcmbf.uni.lodz.pl 9

Journal of Capital Market and Behavioral Finance 2017, Vol. 4(8), p. 7 18 Joanna Dziedzic, Magdalena Piec, Beata Wojciechowska, Magdalena Zemło, Efektywność od naniesienia na akcjogram średniej ruchomej, po czym według wzoru obliczono odchylenie standardowe. Po jego wyznaczeniu na wykres zostały naniesione dwie linie sygnałowe. Górna linia powstaje poprzez dodanie do wartości średniej podwojonego odchylenia standardowego. Linia dolna natomiast jest różnicą średniej i podwojonego odchylenia. Tworzy to korytarz o zmiennej szerokości, w którym najczęściej znajduje się kurs akcji [Jóźwicki 2002: 381]. Istotne są tu momenty, w których cena akcji znajduje się poza obszarem linii sygnałowych. W badanym okresie spośród sygnałów wygenerowanych przez wstęgi, tylko dwa można uznać za poprawne, przez co dany inwestor musi posiadać szeroką wiedzę, aby poprawnie określić ich prawdziwość bądź fałszywość. Jedną z głównych wad powyższej metody jest mała szansa na zaobserwowanie zmian tendencji, należy przy tym pamiętać, że rozszerzenie wstęgi spowodowane jest dużymi wahaniami kursów, a to oznacza zwiększone ryzyko inwestycyjne [Jóźwicki 2002: 381]. Wykres 2. Kurs spółki Permedia i Wstęgi Bollingera w okresie od grudnia 1999 do czerwca 2000 r. 1 - kurs akcji, 2 Wstęgi Bollingera Źródło: Jóźwicki [2002: 387]. 10 JCMBF www.jcmbf.uni.lodz.pl

Journal of Capital Market and Behavioral Finance 2017, Vol. 4(8), p. 7 17 Joanna Dziedzic, Magdalena Piec, Beata Wojciechowska, Magdalena Zemło, Efektywność 2. ŚREDNIA KROCZĄCA Średnia krocząca jest jednym z najbardziej popularnych wskaźników analizy technicznej, która podąża za trendem. Średnia krocząca podąża w ślad za ruchem cen i dopiero po fakcie informuje nas, że rozpoczął się pewien trend [Murphy 2017]. Sygnalizuje ona początek nowego trendu na giełdzie, bądź zmiany w dotychczasowych trendach. W ujęciu krótkoterminowym średnia krocząca jest bardziej czuła na zmiany cen na rynku, niż w przypadku średniej długoterminowe. [Murphy 2017: 173 175]. Wykres 3. Porównanie średniej kroczącej krótkoterminowej i długoterminowej Źródło: Murphy [2017]. Do zalet średniej kroczącej można zaliczyć [Borowski 2003]: filtrowanie przypadkowych ruchów cenowych, wskazywanie trendu głównego (dominującego dla określonego kroku uśredniania). JCMBF www.jcmbf.uni.lodz.pl 11

Journal of Capital Market and Behavioral Finance 2017, Vol. 4(8), p. 7 18 Joanna Dziedzic, Magdalena Piec, Beata Wojciechowska, Magdalena Zemło, Efektywność 3. BADANIE SKUTECZNOŚCI WSTĘG BOLLINGERA JAKO NARZĘDZIA ANALIZY TECHNICZNEJ Celem części empirycznej jest ocena skuteczności sygnałów generowanych przez Wstęgi Bollingera. By zweryfikować postawioną tezę dokonano badania na przykładzie FW20, w okresie od 1 grudnia 2014 r. do 30 listopada 2016 r. W badaniu wzięto pod uwagę tylko interwał dzienny z założeniem, że nieznane są szczegóły transakcji, a jedynie otwarcie i zamknięcie sesji, na której oparta jest poniższa analiza. Podczas wygenerowania przez Wstęgę Bollingera sygnału kupna postanowiono w niniejszym badaniu, że sprzedaż danej akcji następuje dopiero, gdy użyty wskaźnik analizy technicznej wskaże najbliżej położony sygnał sprzedaży. Inwestor rozpoczyna grę na giełdzie, kiedy użyty w badaniu wskaźnik analizy technicznej wskaże sygnał kupna, bądź sprzedaży. W przypadku wystąpienia jako pierwszego sygnału kupna, pozycja zostaje zamknięta dopiero, gdy Wstęga Bollingera wygeneruje najbliżej położony sygnał sprzedaży i odwrotnie. W sytuacji, gdy zostaje wygenerowany jako pierwszy sygnał kupna, a następnie po nim pojawiają się kolejne sygnały kupna, to owe sygnały zostają pominięte w badaniu i odwrotnie w przypadku sygnałów sprzedaży. Wykres 4. Przykładowy kurs akcji na FW20 w okresie od 1.12.2014 r. do 30.11.2015 r. z zaznaczonymi sygnałami kupna i sprzedaży Źródło: opracowanie własne na podstawie: www3. 12 JCMBF www.jcmbf.uni.lodz.pl

Journal of Capital Market and Behavioral Finance 2017, Vol. 4(8), p. 7 17 Joanna Dziedzic, Magdalena Piec, Beata Wojciechowska, Magdalena Zemło, Efektywność Wykres 5. Przykładowy kurs akcji na FW20 w okresie od 1.12.2015 r. do 30.11.2016 r. z zaznaczonymi sygnałami kupna i sprzedaży Źródło: opracowanie własne na podstawie: www3. Wykres 6. Przykładowy kurs akcji na FW20 w okresie od 1.12.2016 r. do 30.11.2017 r. z zaznaczonymi sygnałami kupna i sprzedaży Źródło: opracowanie własne na podstawie: www3. Na powyższych wykresach przedstawiono kurs akcji z badanego okresu z uwzględnionymi sygnałami sprzedaży (różowe punkty) i kupna (niebieskie punkty). W pierwszym roku można zauważyć, że kurs akcji posiada na początku JCMBF www.jcmbf.uni.lodz.pl 13

Journal of Capital Market and Behavioral Finance 2017, Vol. 4(8), p. 7 18 Joanna Dziedzic, Magdalena Piec, Beata Wojciechowska, Magdalena Zemło, Efektywność badanego okresu trend spadkowy, co oznacza, że cena akcji spada. W następnym okresie dochodzi do wzrostu kursu, zaś w połowie roku kurs ten systematycznie spada, aż do zamknięcia roku. Kolejny badany okres wykazuje większe wahania cen w porównaniu do roku poprzedniego. W ostatnim przedziale czasu kurs akcji posiada widocznie dominującą tendencję wzrostową. Z wykresów odczytano dokładne daty wystąpienia sygnałów kupna i sprzedaży według założeń, które zostały określone w badaniu. Dokonano również obliczenia zysku z danej transakcji, czasu transakcji, stopy zwrotu oraz określono prawdziwość sygnału. Przedstawia je tabela 1. Tabela 1. Zestawienie sygnałów kupna i sprzedaży w całym badanym okresie Data Sygnał Otwarcie Zamknięcie Zysk 2014 12 16 kupno 2320 2273 2015 01 13 sprzedaż 2341 2375 2015 01 16 kupno 2260 2250 2015 02 12 sprzedaż 2330 2334 2015 02 16 sprzedaż 2347 2366 2015 03 03 kupno 2358 2320 2015 03 13 kupno 2321 2300 2015 03 20 sprzedaż 2356 2376 2015 04 07 sprzedaż 2372 2405 2015 05 07 kupno 2500 2501 2015 05 08 sprzedaż 2510 2522 2015 05 21 kupno 2503 2505 2015 05 26 kupno 2450 2438 2015 06 25 sprzedaż 2360 2373 2015 06 29 kupno 2282 2301 2015 08 05 sprzedaż 2232 2254 2015 08 18 kupno 2167 2163 2015 09 11 sprzedaż 2181 2186 2015 09 24 kupno 2106 2076 2015 10 08 sprzedaż 2114 2130 2015 10 15 sprzedaż 2140 2148 2015 10 29 kupno 2104 2057 2015 11 06 kupno 2047 2021 2015 12 21 sprzedaż 1856 1875 2016 01 08 kupno 1764 1720 2016 01 29 sprzedaż 1765 1774 Prawdziwość sygnału Czas transakcji Stopa zwrotu 102 prawdziwy 28 4,49% 84 prawdziwy 27 3,73% 46 prawdziwy 15 1,98% 76 prawdziwy 7 3,30% 96 fałszywy 30 3,84% 17 prawdziwy 13 0,68% 65 fałszywy 30 2,67% 47 fałszywy 37 2,04% 23 prawdziwy 24 1,06% 54 prawdziwy 14 2,60% 91 prawdziwy 14 4,42% 146 fałszywy 45 7,22% 54 prawdziwy 21 3,14% 14 JCMBF www.jcmbf.uni.lodz.pl

Journal of Capital Market and Behavioral Finance 2017, Vol. 4(8), p. 7 17 Joanna Dziedzic, Magdalena Piec, Beata Wojciechowska, Magdalena Zemło, Efektywność 2016 02 17 sprzedaż 1789 1850 2016 04 27 kupno 1908 1889 2016 05 05 kupno 1863 1832 2016 06 23 sprzedaż 1820 1854 2016 07 06 kupno 1707 1687 2016 07 20 sprzedaż 1803 1810 2016 07 29 kupno 1795 1762 2016 09 07 sprzedaż 1790 1811 2016 09 13 kupno 1735 1728 2016 09 22 sprzedaż 1758 1760 2016 10 17 kupno 1714 1712 2016 10 24 sprzedaż 1760 1787 2016 12 05 sprzedaż 1795 1846 2017 01 23 kupno 2004 1994 2017 01 25 sprzedaż 2030 2076 2017 03 09 kupno 2204 2180 2017 03 16 sprzedaż 2265 2287 2017 03 27 kupno 2190 2189 2017 03 31 kupno 2186 2177 2017 04 05 sprzedaż 2243 2245 2017 04 12 kupno 2207 2201 2017 04 20 sprzedaż 2273 2280 2017 04 24 sprzedaż 2298 2291 2017 05 16 kupno 2388 2340 2017 05 17 kupno 2320 2306 2017 05 25 sprzedaż 2350 2356 2017 05 31 kupno 2294 2284 2017 06 08 sprzedaż 2309 2344 2017 06 23 sprzedaż 2299 2308 2017 06 30 kupno 2310 2287 2017 07 12 sprzedaż 2289 2332 2017 07 24 kupno 2347 2337 2017 08 01 sprzedaż 2383 2392 2017 08 17 kupno 2382 2350 2017 08 23 sprzedaż 2391 2393 2017 09 08 kupno 2490 2485 2017 09 21 kupno 2510 2476 2017 10 06 sprzedaż 2470 2486 39 fałszywy 70 2,06% 22 prawdziwy 49 1,20% 123 prawdziwy 14 7,29% 49 prawdziwy 40 2,78% 32 prawdziwy 9 1,85% 75 prawdziwy 7 4,38% 148 fałszywy 49 7,42% 104 fałszywy 43 4,77% 98 prawdziwy 11 4,48% 68 prawdziwy 5 3,12% 79 prawdziwy 8 3,59% 49 fałszywy 22 2,09% 50 prawdziwy 8 2,17% 60 prawdziwy 8 2,63% 21 prawdziwy 7 0,92% 5 fałszywy 12 0,21% 42 prawdziwy 16 1,79% 92 fałszywy 16 3,70% 10 prawdziwy 15 0,40% JCMBF www.jcmbf.uni.lodz.pl 15

Journal of Capital Market and Behavioral Finance 2017, Vol. 4(8), p. 7 18 Joanna Dziedzic, Magdalena Piec, Beata Wojciechowska, Magdalena Zemło, Efektywność Tabela 1. c.d. Data Sygnał Otwarcie Zamknięcie Zysk 2017 10 11 sprzedaż 2525 2562 2017 10 19 kupno 2512 2481 2017 10 24 kupno 2485 2458 2017 10 31 sprzedaż 2523 2530 2017 11 07 sprzedaż 2534 2549 2017 11 09 kupno 2522 2484 2017 11 15 kupno 2465 2427 2017 11 23 sprzedaż 2480 2509 Prawdziwość sygnału Czas transakcji Stopa zwrotu 81 prawdziwy 8 3,26% 72 prawdziwy 7 2,93% 65 prawdziwy 2 2,62% 82 prawdziwy 8 3,38% Źródło: opracowanie własne na podstawie częściowych danych z: www3. Z poszczególnych transakcji uzyskano dodatni lub ujemny zysk. Jest to różnica pomiędzy ceną zamknięcia pozycji kupna a ceną zamknięcia pozycji sprzedaży. Na podstawie otrzymanego wyniku stwierdzono, czy sygnał wygenerowany przez wstęgę jest prawdziwy czy fałszywy. Jeżeli zysk ma wartość dodatnią to sygnał jest fałszywy, natomiast jeśli ujemną to sygnał jest prawdziwy. Czas transakcji oznacza różnicę między zamknięciem a otwarciem pozycji. Stopa zwrotu informuje o zyskowności z danej inwestycji, wyrażona jest w procencie i pokazuje wzrost, bądź spadek wartości inwestycji w badanym okresie. Wyraża się wzorem:. 4. WNIOSKI Podczas analizy danych od 1.12.2014 r. do 30.11.2017 r. wykazano spośród 72 wygenerowanych sygnałów, że aż 26 jest prawdziwych, a tylko 10 fałszywych (reszta sygnałów została pominięta jak założono w badaniu). Średni czas trwania transakcji to 21 dni, zaś średnia stopa zwrotu z wszystkich transakcji sięga 1,06%. Wartość przeciętna miary zyskowności inwetycji wynosi 2,08%. ZAKOŃCZENIE Trzyletnie obserwacje notowań FW20 okazały się sprzeczne z badaniami zawartymi w pracy Rafała Jóźwickiego Wskaźniki techniczne jako narzędzie do podejmowania decyzji inwestycyjnych na Giełdzie Papierów Wartościowych, gdzie Wstęgi Bollingera wygenerowały znacznie więcej fałszywych sygnałów. 16 JCMBF www.jcmbf.uni.lodz.pl

Journal of Capital Market and Behavioral Finance 2017, Vol. 4(8), p. 7 17 Joanna Dziedzic, Magdalena Piec, Beata Wojciechowska, Magdalena Zemło, Efektywność Na podstawie przeprowadzonych badań, których celem było zbadanie skuteczności efektywności krótkoterminowych strategii inwestycyjnych przy użyciu Wstęg Bollingera w oparciu o notowania FW20, stwierdzono że wskaźnik ten jest skuteczny przy podanych wcześniej założeniach. Spośród wszystkich przeanalizowanych sygnałów 26 okazało się prawdziwych, natomiast tylko 10 fałszywych, jednakże nie można potwierdzić ich 100% skuteczności z powodu braku dostępu do szczegółowych danych. Skuteczność ta potwierdza się tylko w 72%. Powyższe informacje pozwoliły także na obliczenie średniej stopy zwrotu z transakcji, która wyniosła 1,06%. BIBLIOGRAFIA Borowski K., 2003, Wykorzystanie ciągów liczbowych w analizie technicznej, Studia i Prace Kolegium Zarządzania i Finansów, Szkoła Główna Handlowa, Warszawa. Jóźwicki R., 2002, Wskaźniki techniczne jako narzędzie do podejmowania decyzji inwestycyjnych na Giełdzie Papierów Wartościowych, Acta Universitatis Lodziensis, Folia Oeconomica, 161. Kaczmarek K., Gołda S., 2015, Zastosowanie wybranych wskaźników analizy technicznej w algorytmicznym systemie transakcyjnym, Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Szczecińskiego nr 862: Finanse, Rynki Finansowe, Ubezpieczenia, nr 75. Korczak J., Hernes M., Bac M., 2014, Analiza wydajności agentów podejmujących decyzje kupnasprzedaży w systemie wieloagentowym a-trader, Informatyka Ekonomiczna Business Informatics, nr 1(31), Uniwersytet Ekonomiczny we Wrocławiu. Marcinkiewicz E., 2006, Badanie zależności pomiędzy wartością wykładnika Hurtsa a skutecznością strategii inwestycyjnych opartych na analizie technicznej, Zeszyty Naukowe Szkoły Głównej Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie, nr 60. Murphy J.J., 2017, Analiza techniczna rynków finansowych, Wydawnictwo Maklerska, Puszczykowo. [www1] http://www.bdm.com.pl/ispag/encat/bol.html [www2] https://www.msp.gov.pl/pl/nauka-i-rozwoj/slownik-pojec/30610,wig20.html [www3] https://stooq.pl/q/a/?s=fw20 EFFECTIVENESS OF SHORT-TERM INVESTING STRATEGIES BASING ON BOLLINGER BANDS AS SHOWN BY FW20 Abstract Keywords The aim of this piece is to assure the effectiveness of Bollinger Bands as a means of technical analysis when it comes to taking decisions on Stock Exchange as well as to bring more light to problems connected with that. In it were presented many study results regarding the effectiveness of Bollinger Bands indicator on an example of futures on WIG20. The conducted analysis allowed for establishing projected profits in case of using this indicator as a means of taking a business decision by an investor. The research was conducted using general data as access to more detailed data was absent. Bollinger Bands, FW20, WIG20 index, technical analysis, moving average. JCMBF www.jcmbf.uni.lodz.pl 17

Journal of Capital Market and Behavioral Finance 2017, Vol. 4(8), p. 19 31 Katarzyna Kłopocka, Adam Mitek, Karolina Stępniak, Angelika Walczak, Efekt stycznia EFEKT STYCZNIA NA GIEŁDACH AZJATYCKICH Katarzyna Kłopocka, Adam Mitek, Karolina Stępniak, Angelika Walczak * Abstrakt Niniejszy artykuł zajmuje się badaniem występowania efektu stycznia na giełdach azjatyckich. Efekt ten był rozważany w literaturze pod względem różnych okresów, dla różnych krajów i indeksów. Praca ma na celu weryfikację występowania efektu stycznia na giełdach azjatyckich i określenie jego znaczenia. Badanie zostało przeprowadzone na podstawie metod statystycznych dla okresów 1990 1994 i 2005 2009. Wniosek sformułowany na podstawie powyższego badania mówi o niewystępowaniu efektu stycznia na giełdach azjatyckich. Słowa kluczowe JEL Code D53, E44, G1. efekt stycznia, giełdy azjatyckie, stopa zwrotu z akcji. ACCEPTED: 27 th November 2017 PUBLISHED: 31 st December 2017 WSTĘP Od wielu lat badacze rynku finansowego próbują wyjaśnić zróżnicowanie stóp zwrotu instrumentów finansowych zależące od czasu, dla którego te stopy są liczone. Ze względu na brak ustaleń, które pokazywałyby dostateczną zależność pomiędzy wielkością stóp zwrotu w poszczególnych okresach, pewne odchylenia od najczęściej występujących zjawisk ciągłych na giełdach, nazwano anomaliami kalendarzowymi [Grotowski 2008: 57]. Często poruszanym przez finansistów tematem jest efektywność rynku kapitałowego. Jeśli rynki kapitałowe są efektywne, to akcje i inne instrumenty finansowe są wyceniane prawidłowo oraz odpowiednio odzwierciedlają wartość aktywów im odpowiadających. Opozycyjna koncepcja głosi, że wycena instrumentów finansowych zawiera systematyczne i wykrywalne błędy, a inwestor potrafiący zaobserwować te odchylenia może osiągnąć ponadprzeciętne zyski [Ślepaczuk 2006: 1]. W ciągu roku występują takie okresy, które tę prawidłowość zaburzają i sprawiają, że * Wydział Ekonomiczno-Socjologiczny, Uniwersytet Łódzki. JCMBF www.jcmbf.uni.lodz.pl 19

Journal of Capital Market and Behavioral Finance 2017, Vol. 4(8), p. 19 31 Katarzyna Kłopocka, Adam Mitek, Karolina Stępniak, Angelika Walczak, Efekt stycznia wartość aktywów nie jest odpowiednio odzwierciedlona. W ten sposób powstało kilka teorii dotyczących pewnych odchyleń od regularnych wyników na giełdzie, dzięki którym inwestorzy mogą trafniej przewidzieć w jakim okresie występuje większa możliwość osiągnięcia znaczniejszych zysków. Efektywność rynku jest w pewnym sensie odzwierciedleniem jego wiarygodności, kiedy wiarygodnością nazywamy pewność, że w każdym momencie ceny papierów wartościowych w pełni obrazują wszystkie informacje na ich temat. Celem badania jest sprawdzenie powtarzalności i statystycznej istotności różnic między wynikami na giełdach w styczniu, w porównaniu z innymi miesiącami. W artykule będzie weryfikowana hipoteza, dotycząca tego czy efekt stycznia jest zjawiskiem możliwym do zaobserwowania na giełdach azjatyckich. Dalsza analiza poświęcona będzie tematowi efektu miesiąca na giełdach azjatyckich. 1. PRZEGLĄD LITERATURY W celu przedstawienia efektu stycznia należy przybliżyć rozważania na temat hipotezy efektywności rynku. Rynek finansowy może być efektywny pod względem informacyjnym, transakcyjnym i alokacyjnym. Jeśli rynek kapitałowy jest efektywny w sensie informacyjnym to dostarcza on wszystkich informacji o rynku każdemu uczestnikowi w sposób pełny i zrozumiały, dzięki czemu każdy biorący w nim udział ma pewność, że inwestując w instrumenty finansowe ich cena odzwierciedla ich rzeczywistą wartość. Dalsze badania będą oparte na teorii efektywności rynku w sensie informacyjnym. Teorię tą można podzielić na trzy części, z których każda z nich dotyczy innego typu informacji o cenach papierów wartościowych. Eugene F. Fama nazywa je weak form tests (słaba forma hipotezy efektywności rynku), semi-strong form tests (średnia forma hipotezy efektywności rynku) i strong form tests (silna forma hipotezy efektywności rynku) [Fama 1970: 383 417]. Tematem pracy jest efekt stycznia, zwany także efektem początku roku. Jest on jednym z efektów kalendarzowych występujących na giełdzie. Pozostałe z nich to: efekt tygodnia w roku, efekt dnia w tygodniu i efekt godziny w ciągu dnia. Wszystkie te efekty są anomaliami względem hipotezy efektywności rynku, ale jedynie w sensie słabym. Bardzo krótki okres trwania trzech ostatnich efektów sprawia, że są one znacznie bardziej znikome względem roku niż efekt stycznia. Spośród efektów sezonowych, stanowi on największą przesłankę do uznania hipotezy o słabej efektywności rynku za słuszną.w celu przybliżenia hipotezy efektu stycznia należy wytłumaczyć na czym polega pojawiająca się w dalszej części tax-loss-selling hypothesis. Jest to hipoteza mówiąca o tym, że inwestorzy wyprzedają na koniec roku pewną ilość akcji nieprzynoszących zysku, w celu uniknięcia zapłaty podatku od dochodów kapitałowych, przez co ceny akcji znacznie spadają, by na początku kolejnego roku wzrosnąć. 20 JCMBF www.jcmbf.uni.lodz.pl

Journal of Capital Market and Behavioral Finance 2017, Vol. 4(8), p. 19 31 Katarzyna Kłopocka, Adam Mitek, Karolina Stępniak, Angelika Walczak, Efekt stycznia Według badań Keima i Ziemby w latach 1985 1992 przeprowadzonych na giełdach Belgii, Kanady, Finlandii, Francji, Niemiec, Japonii, Tajwanu, Wielkiej Brytanii i Stanów Zjednoczonych w większości tych krajów można zaobserwować wyraźnie zwiększone stopy zwrotu w styczniu. Największą różnicę pomiędzy stopami zwrotu można zauważyć w Japonii, gdzie w styczniu zwroty kształtowały się na poziomie 7,2%, a w ciągu reszty roku jedynie na poziomie 0,6%. Ciekawą obserwacją Samera Al-rjoub i Ahmada Alwakeda [2010: 32 33] jest to, że w Stanach Zjednoczonych nawet w dobie kryzysu utrzymuje się efekt styczniowy. Pomimo niedogodnych warunków rynku inwestorzy zyskują na początku roku w porównaniu z pozostałą częścią roku. Jednakże poza giełdami azjatyckimi na przykład we Francji i Wielkiej Brytanii efekt ten był odwrotny. W styczniu można było otrzymać zwrot na znacznie niższym poziomie niż w ciągu reszty roku. Wykres 1. Średnia stopa zwrotu w styczniu przedstawiona na tle średniej stopy zwrotu z pozostałych miesięcy roku Źródło: Keim i Ziemba [2000: 172]. JCMBF www.jcmbf.uni.lodz.pl 21

Journal of Capital Market and Behavioral Finance 2017, Vol. 4(8), p. 19 31 Katarzyna Kłopocka, Adam Mitek, Karolina Stępniak, Angelika Walczak, Efekt stycznia Michał Kasolik skupia się na badaniu wiarygodności wniosków rynku adaptacyjnego. Z jego analizy wynika, że anomalie kalendarzowe m.in. efekt styczniowy (na którym przeprowadza badanie) wyjaśniają inwestorom o skuteczności lub nieskuteczności strategii inwestycyjnych w zależności od sytuacji giełdowej. Wyjaśnia on, że jego spostrzeżenia również potwierdzają pracę A. Todea, M. Ulici i S. Silaghi [2009] na rynkach zagranicznych, którzy wykazali, że na rynkach azjatyckich opłacalność strategii inwestycyjnej oparta na średniej ruchomej nie jest stała w czasie. Inwestorzy z końcem grudnia wystawiają na sprzedaż akcje, by wykonać stratę i zdobyć odpis podatkowy. Z początkiem stycznia następuje trend wzrostowy papierów wartościowych, którzy wzmagają też inwestorzy instytucjonalni zarządzający funduszami inwestycyjnymi, by wykazać atrakcyjną strukturę portfeli inwestycyjnych. To zwiększa popyt na dane akcje, a co za tym idzie ich ceny [Kasolik 2016: 58 62]. Według Tonga, efekt stycznia może być spowodowany szczególnym systemem premii stosowanym w Tajwanie. Kraj ten cieszył się ogromnym ekonomicznym wzrostem i nadwyżką eksportu w roku 1980. Przedsiębiorstwa wypracowały wtedy duże zyski, w związku z czym pracownicy otrzymali dodatkowe premie. W latach 1977 1988 rząd zawiesił pobieranie podatków od zysków kapitałowych. W Korei zyski kapitałowe z papierów wartościowych dla inwestorów indywidualnych są ciągle wolne od podatków. Z tego powodu, anomalie obserwowane na tym rynku nie mogą być tłumaczone powodami związanymi z pobieraniem podatków. Tong pisze, że efekt stycznia może być spowodowany hipotezą tax loss selling. Na rynku małych firm zazwyczaj jest większe prawdopodobieństwo znacznego spadku cen. Wachtel i Dyl również sugerują, że efekt stycznia może być spowodowany restrukturyzacją pod względem podatkowym. Ta hipoteza ma wielu zwolenników jak i przeciwników. Podczas gdy Reinganum, Roll i Schultz przedstawiają dowody na poparcie hipotezy. Do przeciwników, których wyniki budzą wątpliwości czy hipoteza tax loss selling może wyjaśniać efekt stycznia, należą Givoley, Ovadia, Lakonishok i Schmidt. Dowody pochodzące z innych krajów o różnym roku podatkowym przynoszą także różne wyniki. Reinganum i Shapiro badają rynek Wielkiej Brytanii, w którym rok podatkowy kończy się 5 kwietnia. Obserwują efekt kwietniowy, który popiera tę hipotezę. Jednak na rynku Wielkiej Brytanii wciąż istnieje efekt styczniowy, wiodący do przekonania, że hipoteza nie jest kompletnym wyjaśnieniem efektu styczniowego. Podobne wyniki są opisane na rynku australijskim, gdzie rok podatkowy kończy się w czerwcu. Van den Berge i Wessels badają rynek niderlandzki, gdzie nie ma podatku od zysków kapitałowych. Obserwuje się jednak efekt styczniowy (podobne ustalenia istnieją na rynkach Japonii i Kanady) [Tong 1992: 189 192]. 22 JCMBF www.jcmbf.uni.lodz.pl

Journal of Capital Market and Behavioral Finance 2017, Vol. 4(8), p. 19 31 Katarzyna Kłopocka, Adam Mitek, Karolina Stępniak, Angelika Walczak, Efekt stycznia Według badań Kato i Schallheim efekt styczniowy miał miejsce w Japonii w przybliżeniu w tym samym czasie, w którym rozpoczęła się japońska gospodarka zagranicznych inwestorów wspierając tym samym hipotezę międzynarodowej integracji rynków kapitałowych. Pokazali efekt stycznia w powiązaniu z efektem spółek o małej kapitalizacji, gdzie efekt ten odpowiadał za niemal połowę rocznej stopy zwrotu. Uważają, że znaczne różnice pomiędzy amerykańskim, a japońskim systemem podatkowym są doskonałym przykładem do uznania tax loss selling hypothesis jako przyczyny występowania anomalii na giełdach kapitałowych. Dodatkowo według ich badań ponad 50% podwyższonych stóp zwrotu w styczniu występuje w jego pierwszym tygodniu. Keim twierdzi, że ten efekt wywodzi się z konsekwencji amerykańskich tax code i roku podatkowego kończącego się 31 grudnia. Reinganum badając amerykańskie giełdy zadał sobie pytanie czy tax loss selling hypothesis może w pełni wytłumaczyć efekt stycznia. Zauważył, że małe firmy wykazują większe dochody pod naciskiem kontrolowania strat podatkowych. Doszedł również do wniosku, że zwiększone styczniowe dochody małych firm są ściśle związane z omawianym efektem, ale tenże efekt nie może w pełni wytłumaczyć sezonowości tego zjawiska Kato i Schallheim 1985: 244 249]. Niektórzy badacze zwracają jednak uwagę na to, że chiński rok kalendarzowy kończy się w lutym, dlatego nie należy spodziewać się efektu styczniowego. Jin-Lung Lin i Tian-Syh Liu w swym artykule zwracają uwagę na to, że święta, takie jak Nowy Rok mają wielki wpływ na chińską społeczność. Według nich to właśnie od świąt w dużej mierze zależy konsumpcja, produkcja i inne zachowania ekonomiczne w krajach o dużej populacji chińskiej, w tym w Tajwanie [Lin i Liu 2002: 1]. Rozważań nad tym tematem podjęli się również polscy naukowcy. Adam Szyszka w swej pracy rozważa przyczyny występowania efektu stycznia. Ukazuje on stanowiska w stosunku do tej anomalii z perspektywy różnych badaczy, którzy jej przyczyn dopatrują się w hipotezie wyprzedaży akcji w celach podatkowych, praktykach osób zawodowo zarządzającymi portfelami i sposobie wynagradzania osób zarządzających portfelem. Podkreśla on, że żadna z omawianych przyczyn nie może być jedynym wyjaśnieniem tego zjawiska [Szyszka 1999: 2 5]. Według Schwerta efekt styczniowy wydaje się być zjawiskiem ciągle występującym, jednak zanikającym z biegiem lat [Schwert 2002: 7 8]. Do podobnych wniosków doszła Lewandowska. Według niej na GPW w Warszawie dla najpopularniejszych indeksów a latach 2000-2016, występuje zanikanie występowania efektu stycznia [Lewandowska 2017: 20 24]. Rogalski i Tinic donoszą, że na początku roku kalendarzowego koniunktura małych firm stale rośnie. Ich udziały są w styczniu o 30-60% większe niż w pozostałych miesiącach. Prowadzi to do wniosku, że nadzwyczajne zwroty JCMBF www.jcmbf.uni.lodz.pl 23

Journal of Capital Market and Behavioral Finance 2017, Vol. 4(8), p. 19 31 Katarzyna Kłopocka, Adam Mitek, Karolina Stępniak, Angelika Walczak, Efekt stycznia w styczniu są normalną rekompensatą dla inwestorów o wyższym ryzyku [Tong 1992: 189 192]. Z tą teorią zgadzają się również Chang, Pinegar i Kramer, którzy postrzegają tą anomalię jako sezonowość w zakresie premii za ryzyko [Lean i in. 2007: 121 141]. Analizując badania nad efektem stycznia, Haugen i Jorion zasugerowali, że efekty kalendarzowe nie powinny być długotrwałe, ponieważ uczestnicy rynku mogą uczyć się z wcześniejszych doświadczeń. Jeśli inwestorzy bazujący na wcześniejszych doświadczeniach są świadomi anomalii kalendarzowych i potrafią prowadzić strategie handlowe, takie skutki powinny z czasem zniknąć. Niemniej jednak Haugen i Jorion stwierdzili, że efekt styczniowy wciąż istnieje [Gao i Kling 2005: 75 88]. Problem krótkotrwałej hossy na początku roku analizował również Ogden. Zasugerował on, że jest to związane z transakcjami gotówkowymi i płynnością na koniec roku. Natomiast Kohers i Kohli twierdzą, że efekt styczniowy wynika z cyklu koniunkturalnego. Nie można zapomnieć również o tym, że Ligon widzi efekt stycznia jako odzwierciedlenie wyższego wolumenu obrotu styczniowego i niższych stóp procentowych [Lean i in. 2007: 121 141]. Badania Yakoba, Beala i Delpechitra wykazują, że efekt stycznia w Tajwanie istnieje. Styczeń przynosi większe zyski w porównaniu z resztą miesięcy, ale nie są one znaczne. Podobnie jest w Malezji, Indiach i Indonezji. Według ich obserwacji w Hong Kongu największe zwroty występują w listopadzie, a w Południowej Korei w sierpniu [Yakob i in. 2005: 305]. Badając rynek w Bangladeszu w latach 1987 2012, Mainul, Ahsan i Ahasan H Sarka doszli do wniosku, że średnie przychody ze stycznia nie wyróżniają się niczym w porównaniu do pozostałej części roku. Zauważyli, że stopy zwrotu są największe w czerwcu i kształtują się na poziomie 5,09%. W lipcu, który jest pierwszym miesiącem roku fiskalnego w tym kraju, odnotowano negatywne stopy zwrotu. To z kolei stawia pod znakiem zapytania tax loss selling hypothesis [Ahsan i Sarkar 2013: 82 89]. 2. METODOLOGIA BADANIA I DANE W niniejszym artykule weryfikacji zostanie poddana teza, że efekt stycznia jest zjawiskiem możliwym do zaobserwowania na giełdach azjatyckich. Dane stwierdzenie zostanie sprawdzone za pomocą danych dotyczących średnich wartości indeksów dla poszczególnych miesięcy w latach 1989 1994 oraz 2004 2009. Zostały one zaczerpnięte z serwisu bankier.pl. Indeksy, na podstawie których zostało przeprowadzone badanie to japoński Nikkei, chiński Hangseng i Ssecomp oraz singapurski Sti-index. Badanie każdego z wymienionych indeksów zostanie przeprowadzone oddzielnie, w celu późniejszego potwierdzenia 24 JCMBF www.jcmbf.uni.lodz.pl

Journal of Capital Market and Behavioral Finance 2017, Vol. 4(8), p. 19 31 Katarzyna Kłopocka, Adam Mitek, Karolina Stępniak, Angelika Walczak, Efekt stycznia bądź odrzucenia hipotezy efektu stycznia. Na podstawie danych obliczony został średni zwrot w poszczególnych miesiącach dla każdego roku i indeksu według formuły: gdzie: R średnia stopa zwrotu w danym miesiącu, wartość indeksu dla okresu t, wartość indeksu dla poprzedniego okresu t. Dane z grudnia dla lat 1989 r. i 2004 r., zostały umieszczone w tabeli jedynie w celu obliczenia średnich stóp zwrotu dla stycznia 1990 r. oraz stycznia 2005 r. i nie są one objęte badaniem. Przy użyciu programu Gretl zweryfikowana została hipoteza zerowa, dotycząca występowania efektu stycznia. Badaniu poddane zostały średnie stopy zwrotu w styczniu w porównaniu do reszty 11 miesięcy, każdego 5-letniego okresu, osobno dla każdego indeksu. Jeśli wynik próby p był mniejszy od 0,05 to efekt stycznia występował, a jeśli był większy to nie występował. 3. WYNIKI BADAŃ Dane dotyczące japońskiego Nikkei (zob. tabela 1) pokazują malejącą tendencję wielkości średnich stóp zwrotu zarówno w grudniu jak i styczniu, w odniesieniu do następujących po sobie 5-letnich okresów badawczych. Badanie pokazuje, że zwroty w styczniu są większe niż w grudniu tylko dla 4 podokresów i wykazują one tylko niewielką przewagę w stosunku do końca roku. Średnia stopa zwrotu w styczniu w pierwszym okresie jest tylko o 0,73 punktu procentowego wyższa w porównaniu z resztą miesięcy tego samego okresu. Dla drugiego okresu można nawet zaobserwować o 0,64 punktu procentowego niższy średni zwrot w styczniu w porównaniu do reszty roku, dla tego samego okresu. Analizując Sti-index (zob. tabela 2), który jest indeksem akcji spółek notowanych w Singapurze, można dostrzec powolne zanikanie efektu stycznia w latach 2005 2009, w porównaniu do lat 1990 1994. Średnia stopa zwrotu w styczniu była w latach 1990 1994, aż o 4,01 punktu procentowego wyższa w porównaniu z resztą miesięcy tego samego okresu. W tym okresie można rozważać występowanie efektu stycznia na giełdzie w Singapurze. Największą różnicę między średnią stopą zwrotu w styczniu, a pozostałymi miesiącami JCMBF www.jcmbf.uni.lodz.pl 25

Journal of Capital Market and Behavioral Finance 2017, Vol. 4(8), p. 19 31 Katarzyna Kłopocka, Adam Mitek, Karolina Stępniak, Angelika Walczak, Efekt stycznia można zaobserwować w roku 1992 i wynosiła ona aż 5,56 punktu procentowego. Jednak już w latach 2005 2009 można było zaobserwować, że średnia stopa zwrotu w styczniu w porównaniu ze średnią z pozostałych miesięcy w roku była wyższa tylko 0,23 punktu procentowego. Na podstawie tych badań można przypuszczać, że nawet jeśli efekt stycznia występował na tamtejszej giełdzie to w miarę upływu czasu uległ on powolnemu spłaszczeniu. Tabela 1. Średnie stopy zwrotu dla Nikkei Okres Grudzień Styczeń Średnia stopa zwrotu w styczniu (w %) Średnia stopa zwrotu z 11 miesięcy (luty grudzień) (w %) 1989/1990 38 130,00 37 547,21 1,53% 3,82% 1990/1991 23 740,62 23 321,16 1,77% 0,29% 1991/1992 22 304,10 21 857,05 2,00% 1,81% 1992/1993 17 390,13 16 658,83 4,21% 0,47% 1993/1994 17 269,31 18 661,11 8,06% 0,34% Średnia z okresu p-value 0,3527 p (styczeń / 11 miesięcy) 0,29% 1,02% 2004/2005 11 061,32 11 394,84 3,02% 2,99% 2005/2006 15 642,91 16 103,91 2,95% 0,47% 2006/2007 16 796,01 17 285,69 2,92% 0,89% 2007/2008 15 520,05 13 953,43 10,09% 4,05% 2008/2009 8 492,14 8 402,46 1,06% 1,94% Średnia z okresu p-value 0,1163 Źródło: opracowanie własne. p (styczeń / 11 miesięcy) 0,45% 0,09% 26 JCMBF www.jcmbf.uni.lodz.pl

Journal of Capital Market and Behavioral Finance 2017, Vol. 4(8), p. 19 31 Katarzyna Kłopocka, Adam Mitek, Karolina Stępniak, Angelika Walczak, Efekt stycznia Tabela 2. Średnie stopy zwrotu dla Sti-index Okres Grudzień Styczeń Średnia stopa zwrotu w styczniu (w %) Średnia stopa zwrotu z 11 miesięcy (luty grudzień) (w %) 1989/1990 1 458,35 1 527,97 4,77% 2,26% 1990/1991 1 166,53 1 197,54 2,66% 1,81% 1991/1992 1 438,43 1 515,51 5,36% 0,20% 1992/1993 1 471,89 1 572,94 6,87% 3,41% 1993/1994 2 262,98 2 323,23 2,66% 0,49% Średnia z okresu p-value 0,01356 p (styczeń / 11 miesięcy) 4,46% 0,45% 2004/2005 2 044,30 2 082,41 1,86% 1,02% 2005/2006 2 326,64 2 393,86 2,89% 1,85% 2006/2007 2 913,07 3 061,63 5,10% 1,31% 2007/2008 3 481,49 3 217,85 7,57% 5,16% 2008/2009 1 735,43 1 777,26 2,41% 4,52% Średnia z okresu p-value 0,9346 Źródło: opracowanie własne. p (styczeń / 11 miesięcy) 0,94% 0,71% Poddając analizie Hangseng (zob. tabela 3), który jest indeksem chińskich spółek można zauważyć, że efekt stycznia w badanych podokresach jest nieczęstym zjawiskiem. Średnia stopa zwrotu w styczniu analizowana w latach 1990 1994 jest wyższa o 2,5 punktu procentowego od średniej stopy zwrotu 11 miesięcy badanej w tym samym okresie, co za tym idzie efekt stycznia pojawia się tutaj aż w trzech badanych podokresach. W badanym okresie 2004 2009 średnia stopa zwrotu w styczniu jest aż o 3,12 punktu procentowego niższa w porównaniu z resztą miesięcy tego samego okresu. Badając chiński rynek należy dojść do podobnego wniosku co przy giełdzie Singapuru, że efekt stycznia zanika. JCMBF www.jcmbf.uni.lodz.pl 27

Journal of Capital Market and Behavioral Finance 2017, Vol. 4(8), p. 19 31 Katarzyna Kłopocka, Adam Mitek, Karolina Stępniak, Angelika Walczak, Efekt stycznia Tabela 3. Średnie stopy zwrotu dla Hangseng Okres Grudzień Styczeń Średnia stopa zwrotu w styczniu (w %) Średnia stopa zwrotu z 11 miesięcy (luty grudzień) (w %) 1989/1990 2835,02 2 791,18 1,55% 1,05% 1990/1991 3 092,73 3 085,41 0,24% 2,87% 1991/1992 4 174,50 4 451,08 6,63% 1,88% 1992/1993 5 343,10 5 736,03 7,35% 5,63% 1993/1994 10 378,08 11 313,43 9,01% 2,75% Średnia z okresu p-value 0,3527 p (styczeń / 11 miesięcy) 4,24% 1,74% 2004/2005 14 132,75 13 644,43 3,46% 0,93% 2005/2006 15 064,89 15 525,92 3,06% 1,95% 2006/2007 19 113,71 20 196,88 5,67% 3,22% 2007/2008 28 032,97 25 401,38 9,39% 4,53% 2008/2009 14 592,82 13 793,95 5,47% 4,44% Średnia z okresu p-value 0,1165 Źródło: opracowanie własne. p (styczeń / 11 miesięcy) 1,92% 1,20% Przyglądając się bliżej danym z Ssecomp (zob. tabela 4), czyli indeksowi giełdowemu, który obejmuje wszystkie spółki notowane na Giełdzie Papierów Wartościowych w Szanghaju, można dostrzec, że efekt styczniowy w latach 1992 1994 jest zjawiskiem nieregularnym. Jednak biorąc pod uwagę wartości średnie z tego okresu można zauważyć, że średnie stopy zwrotu w styczniu są aż o 11,36 punktu procentowego wyższe od pozostałej części roku. Badając dane z okresu 2004 2009 widać, że aż w trzech podokresach średnie stopy zwrotu w styczniu są wyższe niż średnie zyski z pozostałych 11 miesięcy. W tym okresie stopa zwrotu w pierwszym miesiącu roku jest większa o 3,28 punktu procentowego w porównaniu do reszty miesięcy. Wyższe stopy zwrotu w styczniu 28 JCMBF www.jcmbf.uni.lodz.pl

Journal of Capital Market and Behavioral Finance 2017, Vol. 4(8), p. 19 31 Katarzyna Kłopocka, Adam Mitek, Karolina Stępniak, Angelika Walczak, Efekt stycznia występowały w latach 2006 2008 jednak w roku 2005 oraz 2009 były niższe niż w pozostałych miesiącach. Zatem na podstawie analizowanych okresów trudno jest stwierdzić czy efekt stycznia występuje na powyższej giełdzie. Tabela 4. Średnie stopy zwrotu dla Ssecomp Okres Grudzień Styczeń Średnia stopa zwrotu w styczniu (w %) Średnia stopa zwrotu z 11 miesięcy (luty grudzień) (w %) 1989/1990 1990/1991 Brak danych 1991/1992 278,11 305,51 9,85% 13,34% 1992/1993 734,39 1 019,72 38,85% 0,07% 1993/1994 905,22 841,06 7,09% 5,74% Średnia z okresu 13,87% 2,51% p (styczeń / 11 miesięcy) p-value 0,4788 2004/2005 1 303,35 1 237,93 5,02% 0,75% 2005/2006 1 125,46 1 225,22 8,86% 6,95% 2006/2007 2 306,73 2 818,96 22,21% 5,96% 2007/2008 5 078,73 5 045,94 0,65% 8,06% 2008/2009 1 950,90 1 950,34 0,03% 4,86% Średnia z okresu 5,02% 0,75% p (styczeń / 11 miesięcy) p-value 0,5735 Źródło: opracowanie własne. Przy użyciu programu Gretl na poziomie istotności 0,05 została sprawdzona hipoteza o podobnych średnich stopach zwrotu w ciągu całego roku. Na podstawie tych badań na wszystkich analizowanych w tym artykule rynkach, w obydwu analizowanych okresach, z wyjątkiem Sti-index w latach 1990 1994, można zaobserwować, że dwustronny obszar krytyczny p był wyższy od poziomu istotności. Oznacza to, że na tym poziomie istotności nie można odrzucić hipotezy zerowej, która mówi, że w ciągu całego roku średnie stopy zwrotu są do siebie podobne, co wskazuje na to, że nie występuje tam efekt stycznia. Zaskakujące okazały się natomiast wyniki dla Sti-index dla okresu 1990 1994, ponieważ obliczono, że p = 0,01356. Wynika z tego, że wartość p była niższa niż JCMBF www.jcmbf.uni.lodz.pl 29

Journal of Capital Market and Behavioral Finance 2017, Vol. 4(8), p. 19 31 Katarzyna Kłopocka, Adam Mitek, Karolina Stępniak, Angelika Walczak, Efekt stycznia przyjęty poziom istotność. W tym przypadku powinno odrzucić się hipotezę zerową i przyjąć alternatywną. Hipoteza alternatywna mówi, że średnie stopy zwrotu ze stycznia w porównaniu z resztą miesięcy w roku różnią się od siebie. Analizując przedstawione powyżej tabele dla tego okresu można dostrzec dość wysokie stopy zwrotu dla stycznia w odniesieniu do pozostałych 11 miesięcy, co może doprowadzić do wniosków, że w tym okresie na tym rynku mógł występować efekt stycznia. ZAKOŃCZENIE W niniejszym artykule, badaniu została poddana hipoteza efektu stycznia w odniesieniu do giełd azjatyckich. Indeksy objęte badaniem to Nikkei, Hangseng, Ssecomp i Sti-index. Każdy z nich został przeanalizowany dla dwóch 5-letnich okresów badawczych, osobno dla stycznia i reszty roku. Z przeprowadzonych badań wynika, że efekt stycznia raczej nie występuje na giełdach azjatyckich w badanych okresach, a nawet jeśli się pojawia, to można zaobserwować jego stopniowe zanikanie z biegiem czasu. Należy jednak podkreślić, że badanie zostało przeprowadzone tylko dla 4 indeksów i dla dwóch 5-letnich okresów, oddalonych od siebie o 10 lat. Otrzymane wyniki nie muszą więc stanowić o całkowitym braku występowania efektu stycznia na giełdach azjatyckich. W kolejnych badaniach należałoby się skupić na szerszym okresie, uwzględniając większą ilość indeksów azjatyckich. Nie wpływa to jednak na to, że w przedstawionych okolicznościach badania, potwierdzona została hipoteza o niewystępowaniu efektu stycznia w danym okresie i należy ją przyjąć jako jedynie krótkookresowy i selektywny efekt na giełdach azjatyckich. BIBLIOGRAFIA Ahsan A.F.M.M., Sarkar A.H., 2013, Does January Effect Exist in Bangladesh?, International Journal of Business and Management, vol. 8(7). Al.-rjoub S., Alwaked A., 2010, January Effect during Financial Crises: Evidence from the U.S, European Journal of Economics, vol. 24. Fama E.F., 1970, Efficient Capital Markets: A Review of Theory and Empirical Work, The Journal of Finance, nr 25. Gao L., Kling G., 2005, Calendar effects in Chinese stock market, Annals of Economics and Finance, nr 6. Grotowski M., 2008, Efekty kalendarzowe na Giełdzie Papierów Wartościowych w Warszawie, Gospodarka Narodowa, nr 1 2. Kasolik M., 2016, Weryfikacja wybranych zastosowań hipotezy rynku adaptacyjnego na rynkach finansowych, Zeszyty Naukowe Uniwersytet Ekonomiczny w Krakowie, nr 10. Kato K., Schallheim J., 1985, Seasonal and Size Anomalies in the Japanese Stock Market, Journal of Financial and Quantitative Analysis, vol. 20(2). 30 JCMBF www.jcmbf.uni.lodz.pl

Journal of Capital Market and Behavioral Finance 2017, Vol. 4(8), p. 19 31 Katarzyna Kłopocka, Adam Mitek, Karolina Stępniak, Angelika Walczak, Efekt stycznia Keim D. B., Ziemba W.T., 2000, Security Market Imperfections in Worldwide Equity Markets, Cambridge University Press. Lean H.H., Smyth R., Wong W.K., 2007, Revisiting calendar anomalies in Asian stock markets using a stochastic dominance approach, Journal of Multinational Financial Management, nr 17(2). Lewandowska M., 2017, Efekt stycznia i efekt grudnia na GPW w Warszawie, Journal of Capital Market and Behavioral Finance, nr 1(5). Lin J., Liu T., 2002, Modeling Lunar Calendar Holiday Effects in Taiwan, Taiwan Economic Forecast and Policy, nr 33(1). Schwert G.W., 2002, Anomalies and Market Efficiency, NBER Working Paper Series. Szyszka A., 1999, Efektywność rynku kapitałowego a anomalie w rozkładzie stóp zwrotu w czasie, Nasz Rynek Kapitałowy, nr 12. Ślepaczuk R., 2006, Anomalie rynku kapitałowego w świetle hipotezy efektywności rynku, Finansowy Kwartalnik Internetowy, nr 1. Tong W., 1992, An analysis of the January effect of United States, Taiwan and South Korean Stock Return, Asia Pacific Journal of Management, vol. 9(2). Yakob N., Beal D., Delpachitra S., 2005, Seasonality in the Asia Pacific stock markets, Journal of Asset Management, vol. 6(4). JANUARY EFFECT ON ASIAN STOCK MARKETS Abstract Keywords This article examines the occurrence of the January effect on Asian stock markets. This effect was indices in literature in terms of different periods of time, for various countries and indexes. This publication aims to verify the appearance of the January effect on Asian stock markets and to determine its meaning. An investigation was conducted on the basis of statistical methods for periods 1990 1994 and 2005-2009. The conclusion formulated on the basis of the above study proves non-occurrence the January effect on Asian stock markets. January effect, Asian stock markets, rate of return. JCMBF www.jcmbf.uni.lodz.pl 31

Journal of Capital Market and Behavioral Finance 2017, Vol. 4(8), p. 33 45 Ewelina Piguła, Ochrona konsumenta na rynku usług bankowych w Polsce OCHRONA KONSUMENTA NA RYNKU USŁUG BANKOWYCH W POLSCE I ARBITER BANKOWY JAKO ORGAN POMAGAJĄCY KONSUMENTOWI W ROZWIĄZYWANIU SPORÓW Ewelina Piguła * Abstrakt Problematyka ochrony konsumenta jest kluczowym czynnikiem rozwoju współczesnej gospodarki. Według badań Komisji Europejskiej jednym z obszarów newralgicznych, których obawiają się konsumenci są właśnie usługi bankowe i niepełne zrozumienie zasad funkcjonowania rynku usług bankowych. W celu zapewnienia ochrony konsumentom na rynku usług bankowych funkcjonuje kilka instytucji nadzorujących pracę banków. Celem artykułu jest ocena rozwoju sektora bankowego w Polsce, która oparta zostanie na hipotezie, że sektor bankowy wykształcił szereg instytucji, które zapewniają konsumentom odpowiednią ochronę, a instytucja Bankowego Arbitrażu Konsumenckiego (BAK) staje się coraz bardziej popularnym sposobem rozwiązywania sporów pomiędzy bankami a konsumentami. W artykule przedstawiony został problem ochrony konsumentów na podstawie sprawozdań Bankowego Arbitrażu Konsumenckiego, z których wynika, iż konsumenci są coraz bardziej świadomi swoich praw i dochodzą roszczeń w sporach z bankami. Na przestrzeni ostatnich lat zaszło wiele zmian w poziomie ochrony konsumenta usług bankowych, lecz nadal należy wspierać politykę konsumencką i realizować jej założenia dotyczące edukacji i informowania poprzez kreowanie świadomości konsumenckiej w dziedzinie swoich praw i dochodzenia roszczeń. Słowa kluczowe JEL Code G1, G21. konsument, ochrona, usługi bankowe, Bankowy Arbitraż Konsumencki (BAK). ACCEPTED: 27 th November 2017 PUBLISHED: 31 st December 2017 * Wydział Ekonomiczno-Socjologiczny, Uniwersytet Łódzki. JCMBF www.jcmbf.uni.lodz.pl 33

Journal of Capital Market and Behavioral Finance 2017, Vol. 4(8), p. 33 45 Ewelina Piguła, Ochrona konsumenta na rynku usług bankowych w Polsce WSTĘP Sektor bankowy należy do jednego z najszybciej rozwijających się sektorów gospodarki. Ta tendencja powinna prowadzić przede wszystkim do kreowania wartości dodanej dla klienta jako ostatecznego beneficjenta usługi. Dynamiczny rozwój w Polsce i na świecie usług finansowych doprowadził do sytuacji, gdzie klient jest najważniejszym ogniwem także w usługach bankowych. Na przełomie ostatnich lat zmianie uległo nastawienie rynku na konsumenta oraz ciągłe doskonalenie procesów w celu zapewnienia odbiorcom satysfakcji z zakupionej/ świadczonej usługi i odniesienie korzyści przez firmy oferujące daną usługę. Bardzo ważne jest jednak bezpieczeństwo klienta podczas zawierania umów w całym sektorze bankowym, więc system ochrony konsumenta musi być wystarczająco wydajny, aby powstrzymać przedsiębiorców przed stosowaniem nieprawidłowych i szkodzących interesom klientów praktyk [Pikkarainen i in. 2004: 224 235]. Biorąc pod uwagę rodzaj relacji łączących klienta z usługodawcą oraz możliwe konsekwencje nieprawidłowego funkcjonowania systemu ochrony konsumenta, sytuacja klienta stała się ważnym społecznym zjawiskiem [Koćwin 2015: 162]. Ochrona konsumenta jest konieczna na rynku usług bankowych [Raport dla Urzędu Ochrony Konkurencji i Konsumentów, 2009: 8 10]. Mechanizm zawierania stosunków i umów z konsumentami jest bardzo ważnym narzędziem polityki konsumenckiej, czego istotą są ustawy prokonsumenckie, określane także, jako prawo konsumenckie [Rutkowska 2006: 1]. Istotne jest także rozwiązywanie spraw spornych, nie tylko prowadzone na drodze sądowej, ale przede wszystkim polubowne rozwiązywanie problemów. W przypadku sektora bankowego można mówić o Sądzie Polubownym przy Komisji Nadzoru Finansowego, Bankowym Arbitrażu Konsumenckim oraz Sądzie Polubownym przy Związku Banków Polskich jako o branżowych metodach alternatywnego rozwiązywania sporów konsumenckich [Kil 2013: 66]. Celem artykułu jest ocena rozwoju sektora bankowego w Polsce, która oparta zostanie na hipotezie, że sektor bankowy wykształcił szereg instytucji, które zapewniają konsumentom odpowiednią ochronę, a instytucja Bankowego Arbitrażu Konsumenckiego staje się coraz bardziej popularnym sposobem rozwiązywania sporów pomiędzy bankami a konsumentami. 1. ZAKRES USŁUG BANKOWYCH DLA KONSUMENTÓW INDYWIDUALNYCH W POLSCE Pod koniec lutego 2012 roku na terenie Polski działało 47 krajowych banków komercyjnych, 19 instytucji kredytowych oraz aż 573 banki spółdzielcze [Dane miesięczne sektora bankowego, 2012]. Aktem prawnym, regulującym wszelkie czynności bankowe oraz powiązane z nimi procesy, jest Prawo banko- 34 JCMBF www.jcmbf.uni.lodz.pl

Journal of Capital Market and Behavioral Finance 2017, Vol. 4(8), p. 33 45 Ewelina Piguła, Ochrona konsumenta na rynku usług bankowych w Polsce we Ustawa z dnia 29.08.1997 roku [Dz.U. 2002, nr 72, poz. 665, z późn. zm.]. Poziom koncentracji na tle Unii Europejskiej dla polskiego sektora bankowego wynosił 44,3% w 2010 roku, co określało średni poziom zaawansowania sektora bankowego w kraju [Dąbrowska 2013: 38]. Do niekwestionowanych liderów sektora bankowego w tym czasie należy zaliczyć PKO BP SA, Pekao S.A. oraz BRE Bank [Raport o sytuacji banków w 2010 r....]. Na kolejnych pozycjach uplasowały się ING Bank Śląski i Bank Gospodarstwa Krajowego [Raport o sytuacji banków w 2010 r....]. W 2015 roku sytuacja uległa zmianie jednak liderem nadal pozostał PKO BP SA, kolejne miejsca zajęły do Banku Polskiej Kasy Opieki, Bank Zachodni WBK, mbank, ING Bank Śląski, Bank Gospodarstwa Krajowego, Getin Noble Bank, Bank Millenium, Bank BGŻ BNP Paribas, Raifeissen Bank Polska [Raport o sytuacji banków w 2015 r....]. Na tle krajów Unii Europejskiej Polska charakteryzuje się niskim poziomem ubankowienia gospodarki kraju [Raport o sytuacji banków w 2015 r....: 38], co oznacza bardzo duże możliwości i potencjał do rozwoju systemu bankowego w kraju. Rozwój sektora bankowego w Polsce najszybsze tempo wzrostu odnotował w II połowie wieku XX, lecz spowodowane było to tylko jednym czynnikiem wzrostem zakupu usług kredytowych na cele mieszkaniowe [Dąbrowska 2013: 38]. Czynnikiem hamującym szybki rozwój usług bankowych jest przede wszystkim niski poziom oszczędności ulokowanych w bankach. Konieczna jest zatem edukacja i informowanie konsumentów oraz tworzenie długoterminowych i średnioterminowych instrumentów lokowania środków [Howcroft i in. 2002: 111 121]. Do podstawowych usług oferowanych przez banki swoim klientom zalicza się : rachunek bieżący, rachunek oszczędnościowy, lokata, karta płatnicza, kredyt (krótkoterminowe, średnioterminowe, długoterminowe, w zależności od przeznaczenia np. samochodowe, mieszkaniowe oraz waluty, w jakiej jest zaciągnięty [Jaworski i in. 2004: 292]). Według danych NBP Polacy coraz chętniej korzystają usług sektora bankowego. Pod koniec roku 2012 w użyciu znajdowało się przeszło 32 mln kart płatniczych, powiązanych z prowadzonymi przez konsumentów rachunkami bankowymi [Jaworski i in. 2004: 40]. Z raportów wynika też, że co piąty mieszkaniec Polski nie ma konta bankowego, ale niektórzy posiadają więcej niż jedno konto [Jaworski i in. 2004]. 2. BAK JAKO JEDNA Z INSTYTUCJI NADZORUJĄCYCH USŁUGI BANKOWE Sektor bankowy podlega wielu regulacjom i objęty jest także specjalistycznym nadzorem. Według NBP nadzór bankowy to instytucja monitorująca działalność podległych jej banków komercyjnych, której podstawowym celem jest JCMBF www.jcmbf.uni.lodz.pl 35

Journal of Capital Market and Behavioral Finance 2017, Vol. 4(8), p. 33 45 Ewelina Piguła, Ochrona konsumenta na rynku usług bankowych w Polsce zapewnienie stabilności i bezpieczeństwa sektora bankowego, a także tworzenie i kontrola skierowanych do banków norm ostrożnościowych [www1]. Ponadto nadzór bankowy polega na możliwości arbitralnego wkraczania w działalność instytucji wykonujących czynności bankowe przez odpowiedni organ państwowy [www1]. Nadzór bankowy sprawowany jest w interesie odbiorców usług bankowych, czuwa nad zasadami i przestrzeganiem przez uczestników sektora bankowego prawa i innych przepisów, w celu zapewnienia bezpieczeństwa i ochrony zgromadzonych przez bank depozytów. Konsument ma prawo do kompletnej i jednoznacznej informacji w sprawach mających istotne znaczenie dla zabezpieczenia jego interesu prawnego w warunkach globalizacji (masowości) obrotu prawnego i wielości ofert na rynku, które nie zawsze posługują się prawdziwymi i pełnymi informacjami, a niekiedy wprowadzają w błąd lub w sposób ukryty godzą w indywidualny i zbiorowy interes konsumentów [Wyrok SN z 20.6.2006 r....]. Instytucjami właściwymi tylko dla rynku usług bankowych, mogącymi odegrać kluczową rolę w rozstrzyganiu sporów są: Bankowy Arbitraż Konsumencki, Sąd Polubowny przy Komisji Nadzoru Finansowego, Sąd Polubowny przy Związku Banków Polskich oraz Online Dispute Resolution [Rutkowska-Tomaszewska 2013: 773]. Pierwszą i najbardziej znaną instytucją jest Narodowy Bank Polski (NBP), który stanowi centralny bank Rzeczypospolitej Polskiej, którego zadaniem jest nadzór nad stabilnością cen oraz wsparcie rozwoju gospodarczego [Dąbrowska 2013: 38]. Bank centralny należy do najważniejszych centralnych instytucji państwowych, którego zadania określa konstytucja. NBP odpowiedzialny jest za kondycję pieniądza i jego obrót. Regulacje prawne przypisują bankom centralnym uprawnienia w zakresie: kontroli podaży pieniądza, reżimu kursowego, bezpieczeństwa systemu płatniczego [www2]. Kolejną instytucja zajmującą się nadzorem nad bankami jest Komisja Nadzoru Finansowego. KNF jest instytucją pełniącą nadzór nad całym sektorem finansowym: rynkiem bankowym, ubezpieczeniowym, emerytalnym, instytucjami płatniczymi, rynkiem kapitałowym, biurami usług płatniczych oraz nad przedsiębiorstwami zajmującymi się pieniądzem elektronicznym [www2: 39]. Zadania KNF nie są zbiorem zamkniętym i dotyczą całego rynku finansowego [Rutkowska-Tomaszewska 2013: 695]. W Polsce w latach 1998 2007 nadzór bankowy sprawowała Komisja Nadzoru Bankowego (KNB), której przewodniczącym był prezes NBP, a w jej skład wchodzili także przedstawiciele naczelnych władz [www1]. Ustawa o nadzorze nad rynkiem finansowym z dnia 21 lipca 2006 roku [Dz.U. 2006, nr 157, poz. 1119], określa iż od 1 stycznia 2008 roku, zadania i kompetencje Komisji Nadzoru Bankowego przejęła Komisja Nadzoru Finansowego (KNF) [Ustawa z dnia 21 lipca 2006 r...., 26.03.2017]. Zastąpienie Komisji Nadzoru Bankowego, Komisją Nadzoru Finansowego miało na celu usprawnienie działań nadzoru poprzez całkowitą integralność, lepszy przepływ infor- 36 JCMBF www.jcmbf.uni.lodz.pl

Journal of Capital Market and Behavioral Finance 2017, Vol. 4(8), p. 33 45 Ewelina Piguła, Ochrona konsumenta na rynku usług bankowych w Polsce macji na temat rynku finansowego oraz kontrolowanych podmiotach [Ustawa z dnia 21 lipca 2006 r....]. Zintegrowanie nadzoru ograniczyło tym samym powielanie pewnych struktur oraz powtarzanie procesów, co pozwoliło na jednoznaczne określenie odpowiedzialności za właściwe wykonywanie nadzoru nad rynkiem finansowym. Zmiany prawne spowodowały likwidacje dotychczas działającej Komisji Papierów Wartościowych i Giełd, Komisji Nadzoru Ubezpieczeń i Funduszy Emerytalnych, a także w dn. 31 grudnia 2007 r. przestały funkcjonować Komisja Nadzoru Bankowego i Generalny Inspektorat Nadzoru Bankowego [Ustawa z dnia 21 lipca 2006 r....]. Wśród instytucji sprawujących nadzór nad usługami bankowymi należy wymienić także Związek Banków Polskich. Do zadań statutowych Związku należy reprezentowanie i ochrona wspólnych interesów jego członków [www3]. Przy Związku Banków Polskich funkcjonuje także organ, którego zadaniem jest rozstrzyganie sporów pomiędzy konsumentami a bankami Arbiter Bankowy [Dąbrowska 2013: 39]. BAK ma ogromne znaczenie dla ochrony konsumenta, jako instytucja pozasądowego, polubownego rozpatrywania sporów [Rutkowska-Tomaszewska 2013: 781]. Arbiter Bankowy swoją działalność rozpoczął 1 marca 2002 r. [Piguła 2016: 37 50]. Bankowy Arbitraż Konsumencki zajmuje się postępowaniami mediacyjnymi, przedsądowymi, które stanowią obligatoryjną metodę rozwiązania sporu dla banku, jednak za wyrażeniem zgody przez konsumenta [Piguła 2016]. Spory zgłaszane do BAK obejmują roszczenia pieniężne z tytułu niezrealizowania lub niewłaściwego zrealizowania czynności bankowych przez bank na rzecz klienta [Piguła 2016]. Organem decydującym we wspomnianym zakresie jest Arbiter Bankowy, który powoływany jest przez Zarząd ZBP na czteroletnią kadencję, który wcześniej zajmował przez okres minimum siedmiu lat stanowisko sędziego, adwokata lub radcy prawnego [Kil 2013: 67]. Zakres działalności BAK jest jednak bardzo ograniczony [Chhikara i in. 2012: 18].. Postępowanie przez Arbitrem obejmuje wszystkie spory między konsumentami usług bankowych a bankami w zakresie roszczeń finansowych spowodowanych błędnie przeprowadzonym procesem czynności bankowych na rzecz konsumenta. Do BAK można kierować sprawy sporne, jeżeli [Rutkowska 2010: 76]: sporna wartość przedmiotu nie przekracza 8 tys. zł, nie jest prowadzona sprawa przed sądem powszechnym albo polubownym i nie została jeszcze prawomocnie osądzona, jest to roszczenie pieniężne, które powstało nie wcześniej niż 01.07.2001 r., wraz ze złożeniem wniosku została wpłacona kwota 50 zł (jeżeli wartość sporu jest niższa niż 50 zł- kwota wynosi 20 zł), JCMBF www.jcmbf.uni.lodz.pl 37

Journal of Capital Market and Behavioral Finance 2017, Vol. 4(8), p. 33 45 Ewelina Piguła, Ochrona konsumenta na rynku usług bankowych w Polsce wniosek dotyczy sprawy spornej z bankiem, który posiada członkowstwo ZBP (lub nie jest członkiem, ale dobrowolnie złożył deklarację o poddaniu się rozstrzygnięciom BAK i będzie realizować jego orzeczenia), wniosek nie dotyczy spraw związanych ze świadczeniem Skarbu Państwa. Formalnym warunkiem rozpatrzenia wniosku jest także dostarczenie dokumentu, który jest potwierdzeniem zakończenia postępowania reklamacyjnego w banku albo oświadczeniem konsumenta o nieuzyskaniu w terminie 30 dni od banku odpowiedzi na swoją skargę [Kil 2013: 67]. Arbiter ma możliwość zwrócenia wniosku konsumentowi, gdy w jego ocenie wydanie orzeczenia wymaga powołania świadków i biegłych, co możliwe jest tylko w postępowaniu sądowym [Kil 2013]. W takiej sytuacji konsument odzyskuje połowę wpłaconej na poczet rozpatrzenia wniosku kwoty [Kil 2013]. BAK kończy postępowanie wydaniem orzeczenia, w którym Arbiter uznaje żądaną kwotę na rzecz wnioskodawcy lub w całości oddala roszczenie w przypadku uznania braku jego słuszności [Kil 2013]. Bankowy Arbitraż Konsumencki rozstrzyga sprawy między klientami banków a bankami, kierując się regułami zawodowej deontologii, tzw. Zasadami Dobrej Praktyki Bankowej oraz innymi kodeksami postępowania [Rutkowska 2010: 76]. BAK jest instytucją, która aktywnie uczestniczy w popularyzowaniu Zasad Dobrej Praktyki Bankowej poprzez szkolenia pracowników banków i działania dydaktyczne [Rutkowska 2010]. Arbiter Bankowy był uczestnikiem również w pracach grupy projektowej przy ZBP, która opracowywała rekomendacje dobrych praktyk na rynku polskim bancassurance, dotyczące ubezpieczeń ochronnych produktów bankowych oraz tzw. ubezpieczeń finansowych [Rutkowska 2010]. Orzeczenia BAK są dla banku ostateczne, ale nie są ostateczne dla klienta banku, który w celu dalszego dochodzenia roszczenia może wystąpić na drogę sądową [Gnela 2009: 126]. W warunkach przegranej klienta przysługuje mu dwuinstancyjne, pełne postępowanie sądowe. Decyzja Arbitra traktowana jest wtedy przez obie strony jako opinia prawna. 3. ROLA BAK W OCHRONIE INTERESÓW KONSUMENTÓW USŁUG BANKOWYCH Bankowy Arbitraż Konsumencki stanowi organ rozjemczy i mediacyjny oraz zapewnia ochronę praw konsumenta usług sektora bankowego [Gnela 2007: 289]. Ze względu na uproszczoną procedurę postępowania przez BAK, jego usługi stają się coraz bardziej popularne, ponieważ pozwalają konsumentom zaoszczędzić czas i pieniądze. Postępowanie Arbitra jest także dużo mniej uciążliwe dla klienta w porównaniu z postępowaniem sądowym. Na wykresie 1 przedstawione zostały dane dotyczące liczby wniosków złożonych do BAK w latach 2007 2016. 38 JCMBF www.jcmbf.uni.lodz.pl

Journal of Capital Market and Behavioral Finance 2017, Vol. 4(8), p. 33 45 Ewelina Piguła, Ochrona konsumenta na rynku usług bankowych w Polsce 1600 1400 1200 1000 800 600 400 200 0 1413 1402 1301 1353 1165 1253 1129 1066 928 758 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 Wykres 1. Liczba wniosków wpływających do BAK w latach 2007 2016 Źródło: opracowanie własne na podstawie: Sprawozdanie z działalności Bankowego Arbitrażu Konsumenckiego za rok 2007, 2008, 2009, 2010, 2011, 2012, 2013, 2014, 2015, 2016 [z: www4]. Z wykresu wynika, iż od 2007 roku popularność BAK wśród konsumentów wzrosła prawie dwukrotnie, a liczba zgłoszeń wyniosła w 2016 roku ponad 1350. Najwięcej jednak zgłoszeń odnotowano w roku 2009, co było spowodowane dynamicznym rozwojem akcji kredytowej banków w roku wcześniejszym. Największy odsetek spraw stanowiły w 2009 roku spory dotyczące kredytów, w tym hipotecznych. Choć w roku 2010 można odnotować spadek w porównaniu z rokiem poprzednim, to wzrost liczby skarg następował wtedy szczególnie po doniesieniach medialnych dotyczących działań podejmowanych przez Urząd Ochrony Konkurencji i Konsumentów bądź Sąd Ochrony Konkurencji i Konsumentów. Liczba wniosków zapewne byłaby znacznie wyższa, jednak w tym czasie instytucja BAK-u nie była jeszcze konsumentom na tyle znana, aby większość powierzała jej swoje wnioski. Od roku 2011 można natomiast zaobserwować tendencję wzrostową zainteresowania usługami BAK. Konsumenci są coraz bardziej świadomi swoich praw odnośnie polubownego rozwiązywania sporów. Od roku 2011 do roku 2016 wystąpiły tylko niewielkie różnice roczne w liczbie składanych wniosków. Na wykresie 2 prezentowane są dane liczbowe odnośnie orzeczeń wydanych przez Bankowy Arbitraż w latach 2007 2016, które są wynikiem działalności BAK. W stosunku do zgłoszonych wniosków, liczba orzeczeń wydanych jest wysoka, biorąc pod uwagę, iż nie każda sprawa może zostać rozpatrzona przez Arbitra, ze względu na regulacje prawne. Od 2007 roku liczba orzeczeń wydanych przez BAK ciągle wzrasta. Dość znaczny skok liczby orzeczeń można zaobserwować w 2009 roku. W kolejnych latach tendencja utrzymywała się na podobnym poziomie ponad 1000 wniosków, aż do roku 2014. Kolejny znaczny skok, aż o 500 wniosków więcej, JCMBF www.jcmbf.uni.lodz.pl 39

Journal of Capital Market and Behavioral Finance 2017, Vol. 4(8), p. 33 45 Ewelina Piguła, Ochrona konsumenta na rynku usług bankowych w Polsce w porównaniu do roku 2014 można zaobserwować w 2015 roku. W roku 2016 liczba orzeczeń zmalała do 1383, lecz nadal jest to dość wysoki wskaźnik, gdyż w 2007 roku liczba orzeczeń wynosiła zaledwie 707. 2000 1500 1000 707 809 1284 1117 1131 1049 1164 1135 1643 1383 500 0 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 Wykres 2. Liczba orzeczeń wydanych przez BAK w latach 2007 2016 Źródło: opracowanie własne na podstawie: Sprawozdanie z działalności Bankowego Arbitrażu Konsumenckiego za rok 2007, 2008, 2009, 2010, 2011, 2012, 2013, 2014, 2015, 2016 [z: www4]. W związku z zapisem w prawie, iż do Bankowego Arbitrażu Bankowego można kierować tylko sprawy sporne, dotyczące przedmiotu konfliktu, którego wartość nie przekracza 8000 zł, warto sprawdzić, jakiej średniej wartości rocznej sprawy otrzymywał do rozpatrzenia BAK w omawianym okresie. Dane te zostały przedstawione na wykresie 3. 6000 5000 4000 3000 2000 1000 0 5664,12 5181,18 5304,22 4612 4400 4438,4 4481 3654,97 2621 3117,38 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 Wykres 3. Średnia wartość przedmiotu sporu w latach 2007 2016 rozpatrywanego przez BAK Źródło: opracowanie własne na podstawie: Sprawozdanie z działalności Bankowego Arbitrażu Konsumenckiego za rok 2007, 2008, 2009, 2010, 2011, 2012, 2013, 2014, 2015, 2016 [z: www4]. 40 JCMBF www.jcmbf.uni.lodz.pl

Journal of Capital Market and Behavioral Finance 2017, Vol. 4(8), p. 33 45 Ewelina Piguła, Ochrona konsumenta na rynku usług bankowych w Polsce Najniższe wartości odnotowano w latach najmniejszego zainteresowania usługami BAK, czyli w roku 2007 i 2008, lecz już w latach 2009 oraz 2011, przekraczały one 5000 zł. Spadek wartości przedmiotu sporu można jednak odnotować w roku 2010. Natomiast od 2012 roku znów widoczna jest tendencja wzrostowa. Porównując z poprzednim wykresem dane z 2015 roku, gdzie odnotowano największą liczbę orzeczeń wydanych przez BAK, wartość przedmiotów spornych w 2015 roku nie była zbyt wysoka i nie osiągnęła nawet kwoty 4500 zł. W roku 2016 widoczny jest jednak kolejny znaczny wzrost wartości przedmiotu sporu o ponad 800 zł w porównaniu z rokiem poprzednim. Istotny jest także zakres merytoryczny spraw zgłaszanych do BAK. Banki oferują szereg produktów, względem których może powstać sytuacja sporna. 2016 2015 2014 2013 2012 2011 2010 2009 2008 2007 0% 20% 40% 60% 80% 100% rachunki i lokaty bankowe kredyty bankowe obrót płatniczy, w tym różnego rodzaju karty bankowe papiery wartościowe inne bez wskazania zakresu merytorycznego Wykres 4. Zakres merytoryczny wniosków w latach 2007 2016 Źródło: opracowanie własne na podstawie: Sprawozdanie z działalności Bankowego Arbitrażu Konsumenckiego za rok 2007, 2008, 2009, 2010, 2011, 2012, 2013, 2014, 2015, 2016 [z: www4]. Z wykresu 4 wynika, iż od 10 lat najwięcej spraw zgłaszanych do BAK dotyczy kredytów bankowych, którego procentowy udział przekracza każdego roku 50%. Następne są sprawy dotyczące rachunków i lokat bankowych, któ- JCMBF www.jcmbf.uni.lodz.pl 41

Journal of Capital Market and Behavioral Finance 2017, Vol. 4(8), p. 33 45 Ewelina Piguła, Ochrona konsumenta na rynku usług bankowych w Polsce rych udział od 2011 roku przewyższa 20%. Na stałym poziomie utrzymuje się ilość spraw związanych z obrotem płatniczym. Z przedstawionych danych wynika, iż największym problemem dla konsumentów są kredyty, zakres merytoryczny wskazuje, że konsument nie do końca rozumie umowy i zasady usług bankowych dotyczących kredytów. Każdy konsument zgłaszający sprawę do BAK może liczyć na doradztwo i fachową pomoc, jednak orzeczenie wydane przez BAK może być nie tylko na korzyść klienta. Procentowy udział zakresu orzeczeń wydanych w 2016 roku według skutku rozpatrzenia został przedstawiony na wykresie 5. 36% 31% na korzyść klienta zakończone ugodą na korzyść banku 31% 1% zakończone zwrotem lub odrzuceniem wniosku Wykres 5. Zakres orzeczeń wydanych w 2016 r. według skutku rozpatrzenia Źródło: opracowanie własne na podstawie: Sprawozdanie z działalności Bankowego Arbitrażu Konsumenckiego za rok 2016 [z: www4]. Na korzyść klienta zostało wydane w 2016 roku 31% wniosków, lecz tyle samo zostało zatwierdzone na korzyść banków. Niestety nadal przeważająca liczba wniosków, bo aż 36% została odrzucona lub zakończona zwrotem. Zaledwie 1% sporów zakończył się ugodą. Konsumenci są świadomi istnienia instytucji BAK, lecz nie do końca jeszcze wiedzą, z jakimi sprawami mogą się zgłaszać i jak udokumentować swoje racje. Konieczna jest dalsza edukacja społeczeństwa w kierunku ochrony konsumenta na rynku usług bankowych. Liczba wniosków składanych do BAK, liczba orzeczeń wydanych przez BAK, średnia wartość sporu uległy znacznej zmianie w porównaniu z początkowym okresem poddanym analizie. Od 2007 roku znacznie wzrósł poziom zainteresowania usługami Arbitra Bankowego, a także zakres merytoryczny uległ zmianie. Organem, który pełni najistotniejszą funkcję pod względem liczby składanych wniosków i wydawanych orzeczeń jest Arbiter Bankowy przy Związku Banków Polskich [Folwarski 2010: 387]. 42 JCMBF www.jcmbf.uni.lodz.pl