Raport z badania. Ocena sposobu żywienia oraz aktywności fizycznej mieszkańców Rudy Śląskiej. W ramach Akcji Zważ na(d)wagę

Raport z badania Ocena sposobu żywienia oraz aktywności fizycznej mieszkańców Rudy Śląskiej W ramach Akcji Zważ na(d)wagę 1

WSTĘP... 6 RODZIAŁ I ZAŁOŻENIE METODOLOGIIA BADAŃ... 7 1.1 CEL BADANIA... 7 1.2 PROBLEMY I PYTANIA BADAWCZE... 7 1.3 OPIS METODOLOGII BADAŃ... 8 1.4 METODY PRZEPROWADZENIA BADANIA... 8 ROZDZIAŁ II - WYNIKI BADANIA... 9 2.1 STRUKTURA BADANYCH POD WZGLĘDEM PŁCI... 9 2.2 STRUKTURA BADANYCH POD WZGLĘDEM WIEKU... 10 2.3 STRUKTURA BADANYCH POD WZGLĘDEM WYKSZTAŁCENIA... 11 2.4 STRUKTURA BADANYCH POD WZGLĘDEM AKTYWNOŚCI ZAWODOWEJ... 12 2.5 WSKAŹNIKI ANTROPOMETRYCZNE WSPÓŁCZYNNIK BMI ORAZ WHR... 13 2.6 WSPÓŁCZYNNIK BMI... 14 2.7 WSPÓŁCZYNNIK WHR... 16 2.8 ZMIANY W MASIE CIAŁA ANKIETOWANYCH NA PRZESTRZENI OSTATNICH 24 MIESIĘCY... 17 2.9 RODZINNE WYSTĘPOWANIE NADWAGI LUB OTYŁOŚCI... 18 2.10 STOSOWANIE DIET ODCHUDZAJĄCYCH PRZEZ ANKIETOWANYCH... 19 2.11 CZĘSTOTLIWOŚĆ SPOŻYCIA POSIŁKÓW... 19 2.12 DOJADANIE MIĘDZY POSIŁKAMI... 22 2.13 SPOŻYWANIE PIECZYWA ORAZ JEGO RODZAJ... 23 2.14 SMAROWANIE PIECZYWA... 24 2.15 CZĘSTOTLIWOŚĆ SPOŻYCIA WARZYW I OWOCÓW... 25 2.16 CZĘSTOTLIWOŚĆ SPOŻYCIA PRODUKTÓW MLECZNYCH... 27 2.17 CZĘSTOTLIWOŚĆ SPOŻYCIA MIĘSA... 27 2

2.18 CZĘSTOTLIWOŚĆ SPOŻYCIA RYB I PRZETWORÓW RYBNYCH... 28 2.19 STOSOWANIE CUKRU DODANEGO DO NAPOJÓW CIEPŁYCH... 29 2.20 PREFEROWANE METODY OBRÓBKI KULINARNEJ... 30 2.21 KONSUMPCJA PRODUKTÓW WYSOKOPRZETWORZONYCH... 31 2.22 STOSOWANIE UŻYWEK PRZEZ ANKIETOWANYCH... 32 2.23 AKTYWNOŚĆ FIZYCZNA RUDZIAN... 33 2.24 STOPIEŃ AKTYWNOŚCI FIZYCZNEJ RUDZIAN... 36 2.25 AKTYWNOŚĆ FIZYCZNA W UJĘCIU ROCZNYM... 37 RODZIAŁ III PODSUMOWANIE... 38 RODZIAŁ IV WNIOSKI... 40 3

SPIS ILUSTRACJI Rysunek 1 Procentowy udział badanych pod względem płci... 9 Rysunek 2 Struktura wieku badanych..10 Rysunek 3 Struktura wieku kobiet... 10 Rysunek 4 Struktura wieku mężczyzn... 11 Rysunek 5 Wykształcenie ankietowanych... 11 Rysunek 6 Wykształcenie pod względem płci... 12 Rysunek 7 Aktywność zawodowa... 12 Rysunek 8 Charakter pracy osób aktywnych zawodowo... 12 Rysunek 9 Charakter wykonywanej pracy pod względem płci... 13 Rysunek 10 Klasyfikacja wg współczynnika BMI... 14 Rysunek 11 Współczynnik BMI u ankietowanych... 15 Rysunek 12 Masa ciała ankietowanych mężczyzn... 16 Rysunek 13 Występowanie otyłości brzusznej i udowo-pośladkowej u ankietowanych... 16 Rysunek 14 Zmiana w masie ciała ankietowanych w ostatnich 24-miesiącach... 17 Rysunek 15 Występowanie nadwagi i otyłości u krewnych ankietowanych... 18 Rysunek 16 Stosowanie diet odchudzających przez Rudzian... 19 Rysunek 17 Rodzaj spożywanych posiłków w ciągu dnia... 20 Rysunek 18 Ilość spożywanych posiłków w ciągu dnia... 20 Rysunek 19 Spożycie posiłków podczas dnia... 21 Rysunek 20 Dojadanie między posiłkami... 22 Rysunek 21 Spożycie pieczywa przez Rudzian... 23 Rysunek 22 Rodzaj spożywanego pieczywa... 24 Rysunek 23 Stosowanie smarowania pieczywa... 25 Rysunek 24 Spożycie warzyw i owoców w ujęciu dziennym... 25 4

Rysunek 25 Częstotliwość spożycia warzyw i owoców... 26 Rysunek 26 Spożycie przetworów nabiałowych... 27 Rysunek 28 Spożycie ryb i przetworów rybnych... 29 Rysunek 29 Stosowanie słodzenia napoi ciepłych... 29 Rysunek 30 Niesłodzenie napoi ciepłych przez Rudzian pod względem płci... 30 Rysunek 31 Preferowane metody obróbki kulinarnej... 31 Rysunek 32 Spożycie produktów wysokoprzetworzonych przez Rudzian... 32 Rysunek 33 Stosowanie używek... 33 Rysunek 34 Aktywność fizyczna Rudzian... 34 Rysunek 35 Brak występowania aktywności fizycznej pod względem płci... 34 Rysunek 36 Częstotliwość wykonywania aktywności fizycznej... 35 Rysunek 37 Stopień aktywności fizycznej... 36 Rysunek 38 Aktywność fizyczna w ujęciu rocznym... 37 5

WSTĘP Otyłość jest stanem chorobowym charakteryzującym się nagromadzeniem tkanki tłuszczowej, prowadzącym do upośledzenia funkcjonowania organizmu człowieka oraz zwiększenia ryzyka chorobowości i śmiertelności z powodu chorób układu krążenia i nowotworów złośliwych. Aktualnie główną rolę w zapobieganiu nadwadze i otyłości przypisuje się odpowiednim nawykom żywieniowym, czyli prawidłowemu odżywianiu oraz regularnej aktywności fizycznej. 1 Najważniejszym problemem zdrowia publicznego jest nadwaga i otyłość, która według Światowej Organizacji Zdrowia (WHO) przybrała charakter globalnej epidemii 2. Na przestrzeni ostatnich lat, WHO zwraca uwagę na fakt rosnącej liczby osób cierpiących na nadwagę i otyłość. Badania przeprowadzone przez WHO wskazują, że w 2008 u co trzeciego mieszkańca globu (35% populacji świata) wystąpiła nadwaga, a u co dziesiątego mieszkańca globu otyłość (10% populacji świata) 3. Niepokoi fakt, że na przestrzeni ostatniego trzydziestolecia ilość osób otyłych na świecie podwoiła się 4. Również w Polsce obserwuje się zwiększenie częstości występowania nadwagi i otyłości. Badanie w ramach programu WOBASZ (Wieloośrodkowe Ogólnopolskie Badania Stanu Zdrowia Ludności) przeprowadzone w latach 2002-2005 wśród populacji polskiej w wieku 20-74 lat, również wskazuje na występowanie otyłości i nadwagi u 50% kobiet i 61% mężczyzn, w tym otyłości u 22% kobiet i 21% mężczyzn 5. Problem nadwagi i otyłości dotyczy przede wszystkim ludności dorosłej, jednak niepokoi występowanie powyższego problemu wśród dzieci oraz młodzieży. Otyłość stanowi poważny problem - nie tylko zdrowotny, ale również ekonomiczny 6. Realizując działania z zakresu profilaktyki nadwagi i otyłości wśród klubowiczów Fitness Klubu i Centrum Odchudzania Energia w Rudzie Śląskiej dostrzegliśmy potrzebę edukacji w zakresie żywienia oraz kształtowania prawidłowych nawyków żywieniowych. 1 Jarosz M., Respondek W. : Rola żywienia i aktywności fizycznej w zapobieganiu nadwadze i otyłości oraz przewlekłym 2 Zachorska-Markiewicz B. : Otyłość. Epidemia XXI wieku. Profilaktyka i leczenie zachowawcze otyłości. Postępy Nauk Medycznych 7/2009, s. 494-497 3 http://www.who.int/gho/ncd/risk_factors/overweight_text/en/ World Health Organization: The WHO European Ministerial Conference on Counteracting Obesity. Conference Report2007. 4 http://gamapserver.who.int/gho/interactive_charts/ncd/risk_factors/overweight_obesity/atlas.html 5 Biela U i wsp.: Częstość występowania nadwagi i otyłości u kobiet i mężczyzn w wieku 20-74 lat. Wyniki programu WOBASZ. Kardiologia Polska 2005; 63: 6 (supl.4): 632-635. 6 Jarosz M., Kłosiewicz-Latoszek L. : Otyłość. Zapobieganie i leczenie. PZWL 2006 6

Jako, że na terenie Rudy Śląskiej nie prowadzono dotychczas podobnych badań, postanowiliśmy dokonać oceny sposobu żywienia oraz aktywności fizycznej reprezentatywnej grupy Rudzian. W ramach rocznej akcji Zważ na(d)wagę prowadziliśmy badania ankietowe dotyczące sposobu żywienia oraz dokonywaliśmy pomiarów antropometrycznych i ocenialiśmy aktywność fizyczną mieszkańców Rudy Śląskiej. Akcję Zważ na(d)wagę wsparli swoim patronatem pani Prezydent Miasta Ruda Śląska, Powiatowa Stacja Sanitarno-Epidemiologiczna w Rudzie Śląskiej,. (jakie jeszcze?) W poniższym opracowaniu prezentujemy uzyskane wyniki. RODZIAŁ I ZAŁOŻENIE METODOLOGIIA BADAŃ 1.1 CEL BADANIA Celem badania, była ocena sposobu żywienia, w tym ocena jakościowa diety, nawyków i zachowań żywieniowych oraz ocena aktywności fizycznej pod względem jej intensywności i częstotliwości. Ważny element badania stanowiła również ocena stanu odżywienia według wskaźników antropometrycznych, takich jak BMI oraz WHR. 1.2 PROBLEMY I PYTANIA BADAWCZE Główne problemy badawcze koncentrowały się wokół stylu życia mieszkańców Rudy Śląskiej. Sformułowano następujące pytania badawcze: Czy mieszkańcy Rudy Śląskiej cierpią na nadwagę i otyłość? Jakie są nawyki żywieniowe mieszkańców Rudy Śląskiej? Czy mieszkańcy Rudy Śląskiej odżywiają się zdrowo? Jaka jest kondycja fizyczna mieszkańców Rudy Śląskiej? 7

1.3 OPIS METODOLOGII BADAŃ W ramach akcji Zważ na(d)wagę prowadzono anonimowe ankiety oraz pomiary ciała wyłącznie wśród mieszkańców Rudy Śląskiej. Badanie trwało od września 2013 do lipca 2014 roku i objęto nimi 383 osoby. Tak dobrana liczebność grupy (próby badawczej) gwarantuje reprezentatywność prowadzonego badania oraz pozwala na uogólnienie wyników na całość populacji mieszkańców Rudy Śląskiej. W ankietach wzięły udział osoby wyłącznie pełnoletnie, między 18 a 66 rokiem życia. Wszystkie pomiary antropometryczne wykonano na wadze diagnostycznej BEURER BF-100. Ankiety oraz pomiary zostały w całości efektywnie zrealizowane. 1.4 METODY PRZEPROWADZENIA BADANIA Zasadniczą część badania stanowiły kwestionariusze ankietowe. Jako badanie uzupełniające zastosowano pomiary ankietowanych, o których mowa poniżej. Kwestionariusz ankiety obejmował część pytań zamkniętych (25 pytań, w tym 10 z nich z możliwością wskazania dowolnej odpowiedzi, aby stworzyć możliwość wypowiedzenia się ankietowanego) oraz część dotyczącą pomiarów masy ciała, wzrostu oraz obwodów ciała (3 pytania). Osoby do badania dobrano w sposób losowy warstwowy proporcjonalny. Głównym kryterium doboru uczestników badania było kryterium płci. Lokalizacja badań została celowo dobrana w taki sposób, aby zapewnić odpowiednią reprezentatywność badanych osób ankiety przeprowadzano w miejscach publicznych jak Urząd Miasta w Rudzie Śląskiej oraz w Centrach Handlowych, czyli w miejscach o sporej rotacji petentów i klientów z różnych grup społecznych, wieku oraz płci. Kwestionariusz ankiety przeprowadzali i wypełniali przeszkoleni ankieterzy. Pomiary wzrostu i masy ciała były dokonywane przez przeszkolony personel według standardowych procedur. Masę ciała mierzono bez okrycia wierzchniego oraz bez obuwia, a pomiar masy ciała wykonano na przenośnej wadze diagnostycznej (BEURER BF-100, dokładność 0,1 kg). Pomiaru obwodów brzucha dokonywano na poziomie pępka, zaś pomiaru bioder w najszerszym miejscu okolicy udowo-pośladkowej w połowie wysokości talerzy biodrowych. 8

Do pomiarów obwodów ciała używano giętkiej taśmy centymetrowej regularnie porównywanej ze skalą wzorcową (dokładność pomiaru do 0,5cm). ROZDZIAŁ II - WYNIKI BADANIA 2.1 STRUKTURA BADANYCH POD WZGLĘDEM PŁCI Klasyfikacji badanych pod względem płci dokonano mając na uwadze strukturę demograficzną mieszkańców Rudy Śląskiej na rok 2013 7, uzyskując tym samym 52% ankiet od mieszkanek (206 respondentek) oraz 48% ankiet (177 respondentów) od mieszkańców Rudy Śląskiej. Tak dobrana liczebność daje możliwość przełożenia wypowiedzi respondentów na procentowy udział badanych pod względem płci, co daje podstawy do uznania powyższego badania za reprezentatywne. Rysunek 1 Procentowy udział badanych pod względem płci 7 Rocznik Statystyczny 2013. Główny Urząd Statystyczny http://stat.gov.pl/cps/rde/xbcr/gus/rs_rocznik_demograficzny_2013.pdf 9

2.2 STRUKTURA BADANYCH POD WZGLĘDEM WIEKU W badaniu wzięły udział wyłącznie osoby pełnoletnie i nieprzekraczające 66 roku życia. Ogółem co trzecia badana osoba miała 26-35 lat (30%), co czwarta 36-45 lat (26,4%), niespełna co czwarta 46-55 lat (18,5%). Najmniej liczne grupy badanych stanowiły osoby w wieku 18-25 lat (16,7%) oraz 56-66 lat (8,4%). Rysunek 2 Struktura wieku badanych Struktura wieku respondentów pod względem płci nieznacznie się różniła w grupie kobiet niespełna co trzecia badana kobieta miała 36-45 lat (28,1%), co czwarta 26-35 lat (24,3%), co piąta 18-25 lat. Zaś respondentki z grupy wiekowej 46-55 lat oraz 56-66 lat stanowiły odpowiednio 16 i 12,7% badanych. 10 Rysunek 3 Struktura wieku kobiet

W grupie badanych mężczyzn przeważali Panowie w wieku 26-35 lat, którzy stanowili 35% ankietowanych. Kolejną najliczniejszą grupę badanych stanowili mężczyźni 36-55 letni oraz 46-55 letni stanowiąc odpowiednio 22% oraz 19,6% badanych. 15% badanych stanowili Panowie z najmłodszej grupy wiekowej (18-25lat), zaś najmniej liczną grupę (5%) stanowili respondenci w wieku 56-66lat. Rysunek 4 Struktura wieku mężczyzn 2.3 STRUKTURA BADANYCH POD WZGLĘDEM WYKSZTAŁCENIA Analizowano również wykształcenie ankietowanych osób. Ogółem najliczniejszą grupę stanowiły osoby z wykształceniem wyższym (40,4% ankietowanych), następnie osoby z wykształceniem średnim (36,5%), zawodowym (18,5%), podstawowym i gimnazjalnym (po 1,7%) a najmniej liczbą grupę stanowiły osoby z wykształceniem ponadgimnazjalnym 1,2%. 11 Rysunek 5 Wykształcenie ankietowanych

Wykształcenie wyższe, jak i średnie, częściej posiadały ankietowane kobiety (44,4% i 39,6%) niż ankietowani mężczyźni (36% i 35%), zaś zawodowym legitymowało się więcej mężczyzn (25%) niż kobiet (12%). Rysunek 6 Wykształcenie pod względem płci 2.4 STRUKTURA BADANYCH POD WZGLĘDEM AKTYWNOŚCI ZAWODOWEJ Zdecydowana większość respondentów to osoby aktywne zawodowo (81,5%). Rysunek 7 Aktywność zawodowa Co piąta aktywna zawodowo osoba wykonywała pracę siedzącą (52,5%), co trzecia mieszaną (32,6%) zaś stojącą 14,9% badanych. Rysunek 8 Charakter pracy osób aktywnych zawodowo 12

Mężczyźni (45%) częściej niż kobiety (21%) wykonują pracę mieszaną (stojącosiedzącą). Zaś kobiety częściej pracę siedzącą (65%) niż mężczyźni (38%). Rysunek 9 Charakter wykonywanej pracy pod względem płci 2.5 WSKAŹNIKI ANTROPOMETRYCZNE WSPÓŁCZYNNIK BMI ORAZ WHR U ankietowanych dokonano pomiarów antropometrycznych pomiaru wzrostu, masy i obwodów ciała. Na podstawie uzyskanych pomiarów wyznaczono współczynnik BMI oraz współczynnik WHR (talia-biodra). Wskaźnik BMI, czyli stosunek aktualnej masy ciała w odniesieniu do wzrostu, pozwala na dokonanie oceny stanu odżywienia, w tym na określenie stopnia nadwagi i/lub otyłości. Klasyfikację współczynnika BMI dla osób po 18 roku życia przeprowadza się w oparciu o zalecenia WHO 8 wg poniższego schematu. 8 WHO Working Group, 1998 13

Stan odżywienia BMI (kg/m 2 ) Niedożywienie < 18,5 Norma 18,5 24,9 Nadwaga I stopnia 25,0-27,9 Nadwaga II stopnia 28,0-29,9 Otyłość I stopnia 30,0 34,9 Otyłość II stopnia 35,0 39,9 Otyłość III stopnia 40,0 Rysunek 10 Klasyfikacja wg współczynnika BMI Wskaźnik BMI jest najbardziej rozpowszechnioną metodą rozpoznawania otyłości i nadwagi. Podczas wyznaczania współczynnika BMI dla ankietowanych Rudzian korzystano poniższego wzoru. BMI = masa ciała [kg]/wysokość ciała [m] 2; Do oceny wisceralnej tkanki tłuszczowej służy pomiar obwodu talii oraz bioder, który pozwala na wyznaczenie współczynnika WHR (tzw. waist to hip ratio). Stosuje się go do określenia rozmieszczenia tkanki tłuszczowej u osób z nadwagą i otyłością - brzusznej lub udowo-pośladkowej. Przyjęto rozmieszczenie centralne (brzuszne) przy WHR > 0,8 u kobiet i WHR > 0,95 u mężczyzn oraz rozmieszczenie obwodowe (pośladkowo-udowe) przy WHR<0,8 u kobiet i WHR < 0,95 u mężczyzn. 2.6 WSPÓŁCZYNNIK BMI U ankietowanych dokonano precyzyjnych pomiarów antropometrycznych. Ogółem u 41% ankietowanych stwierdzono masę ciała w normie, ale niepokoi fakt, że u 40% badanych współczynnik BMI wskazuje na nadwagę, w tym u połowy występuje już nadwaga II stopnia. Otyłość stwierdzono u 17% ankietowanych, zaś otyłość olbrzymia występuje u 1,5% osób otyłych. Niedowaga występuje u 2% ankietowanych. Uzyskane wyniki nieznacznie różnią się dla otrzymanych podczas badania WOBASZ 9 gdzie ogółem u 44% ankietowanych stwierdzono masę ciała prawidłową, u 34% nadwagę a u 20% otyłość. 9 Biela U. i wsp. : Częstość występowania nadwagi i otyłości u kobiet i mężczyzn w wieku 20-74 lat. Wyniki programu WOBASZ. Kardiologia Polska 2005: 63:6 (supl. 4) 14

Rysunek 11 Współczynnik BMI u ankietowanych Ciekawe wyniki ukazuje analiza współczynnika BMI pod względem płci wskazując na częstsze występowanie nadwagi u mężczyzn niż u kobiet oraz częstsze występowanie otyłości u kobiet. Również badanie WOBASZ wskazało na częstsze występowanie nadwagi u ankietowanych mężczyzn, niż u kobiet. Analizując współczynnik BMI wg płci respondentów wykazano, iż prawidłowa masa ciała występuje częściej u kobiet co druga badana miała wagę prawidłową. Taki sam rezultat uzyskano podczas badania WOBASZ. W Rudzie Śląskiej nadwaga dotyka co trzecią ankietowaną, zaś co szósta badana cierpi na otyłość. U kobiet wystąpiła niedowaga (u 4% ankietowanych), zaś u mężczyzn takie zjawisko nie wystąpiło. Zaledwie co trzeci mężczyzna posiadał masę ciała prawidłową (32%), a u co drugiego wystąpiła nadwaga (54,8% badanych), zaś otyłość wystąpiła rzadziej niż u pań (u 13,2%). Badanie WOBASZ pod względem masy ciała mężczyzn wykazała również zbliżony rezultat u 38,4% mężczyzn stwierdzono masę ciała w normie, zaś otyłość wystąpiła znacznie częściej u 20% a nadwaga rzadziej bo u 40,4% osób biorących udział w programie. 15

Rysunek 12 Masa ciała ankietowanych mężczyzn 2.7 WSPÓŁCZYNNIK WHR Analiza współczynnika WHR wskazuje, że otyłość brzuszna występuję u 35% badanych mężczyzn i 67% kobiet, zaś otyłość udowo-pośladkowa (obwodowa) u 65% mężczyzn i 35% kobiet z nadwagą lub otyłością (BMI >24,9 kg/m 2 ). Rysunek 13 Występowanie otyłości brzusznej i udowo-pośladkowej u ankietowanych 16

Powyższe wyniki wskazują na wystąpienie wysoce niekorzystnego zjawiska, jakim jest wysoki odsetek kobiet z otyłością brzuszną. Lokalizacja tkanki tłuszczowej w obrębie jamy brzusznej silniej wiąże się z ryzykiem rozwoju schorzeń sercowo-naczyniowych i schorzeniami metabolicznymi niż otyłość obwodowa 10. 2.8 ZMIANY W MASIE CIAŁA ANKIETOWANYCH NA PRZESTRZENI OSTATNICH 24 MIESIĘCY Rudzianie zostali poproszeni o określenie czy w ostatnim czasie (24 miesięcy) ich masa ciała uległa zmianie. Zdecydowana większość ankietowanych udzieliła odpowiedzi negującej (41,5% Rudzian - w tym 35,9% kobiet i 48,6% mężczyzn). Najczęstsza zmiana w masie ciała wiązała się z jej przyrostem (przytyciem, co najmniej 4 kilogramy) i dotyczyła aż 35,7% badanych osób. Na powiększenie masy ciała częściej zwracały uwagę Rudzianki (37,9%) niż Rudzianie (32,8%). Mieszkańcy Rudy Śląskiej wykazali spadek masy ciała (schudnięcie, co najmniej 4 kilogramy) u 22,8% osób, również ze wskazaniem na Rudzianki (26,2%). Rysunek 14 Zmiana w masie ciała ankietowanych w ostatnich 24-miesiącach 10 A Romero-Corral i wsp. : Accuracy of body mass index in diagnosing obesity in the adult general population. International Journal of Obesity (2008) 32; 959 966 17

2.9 RODZINNE WYSTĘPOWANIE NADWAGI LUB OTYŁOŚCI Ankietowane osoby zostały zapytane o rodzinne występowanie nadwagi lub otyłości. Niespełna połowa (48%) badanych wskazała na brak występowania powyższych schorzeń w swoim otoczeniu rodzinnym. Choć aż 41,4% zaobserwowało nadwagę i otyłość w najbliższej rodzinie, a zaledwie 11,5% u dalszych krewnych. Rysunek 15 Występowanie nadwagi i otyłości u krewnych ankietowanych Aktualne badania naukowe nie wskazują na występowanie genu otyłości - nadwaga i otyłość często występują rodzinnie, jednak najczęstszą przyczyną otyłości jest dziedziczenie określonego stylu życia związanego ze stylem odżywiania, preferencjami smakowymi oraz sposobem spędzania wolnego czasu 11. 11 Schneider MB, Brill SR. Obesity in children and adolescents. Pediatrics in Review. 2005; 26(5):155-161 18

2.10 STOSOWANIE DIET ODCHUDZAJĄCYCH PRZEZ ANKIETOWANYCH Badane osoby w przeważającej części nie stosowały żadnych diety odchudzających (66%) w tym aż 83,1% ankietowanych mężczyzn nie stosowało kuracji odchudzającej. Rysunek 16 Stosowanie diet odchudzających przez Rudzian Ciekawy jest fakt, iż z diet odchudzających korzystała co druga ankietowana Rudzianka (48%). Zbliżone wyniki uzyskano podczas ogólnopolskich badań sondażowych, w trakcie których do stosowanie diet przyznało się 1/3 ankietowanych 12. 2.11 CZĘSTOTLIWOŚĆ SPOŻYCIA POSIŁKÓW Respondentów zapytano o sposób odżywiania oraz nawyki żywieniowe. Zbadano częstotliwość spożycia posiłków zdecydowana większość Rudzian spożywa codziennie obiad (89,2%; w tym wśród badanych kobiet 87,8% oraz 90,9% mężczyzn). Niepokoi fakt, że zaledwie 65,7% ankietowanych codziennie spożywa śniadanie w domu (odpowiednio 64,1% kobiet oraz 67,8% mężczyzn). Zdecydowanie więcej respondentów (81,7%) spożywa drugie śniadanie jedzone w szkole lub miejscu pracy, przy czym drugie śniadanie zdecydowanie częściej spożywają mężczyźni (75,7%) niż kobiety (46,7%). Kolację spożywa zdecydowana większość respondentów (80,1%) również z przewagą mężczyzn (88,1%) w porównaniu do kobiet (73,3%). 12 Centrum Badania Opinii Społecznej. Komunikat z badań - Polak zadbany - troska o sylwetkę i własne ciało. BS 130/2009 19

Rysunek 17 Rodzaj spożywanych posiłków w ciągu dnia Analizując powyższe rezultaty na uwagę zasługuje częste omijanie śniadań przez ankietowanych oraz nieregularność spożycia posiłków. Najczęściej spożywanym posiłkiem w ciągu dnia jest obiad oraz kolacja zaś respondenci zdecydowanie częściej pomijali pierwsze oraz drugie śniadanie. Rysunek 18 Ilość spożywanych posiłków w ciągu dnia Przeważająca część respondentów spożywa trzy posiłków w ciągu dnia (45%), cztery posiłki niespełna co trzeci ankietowany (27%) a pięć posiłków co piąty ankietowany (21%). Najmniej liczną grupę stanowią osoby spożywające dwa posiłki (6%) i zaledwie jeden posiłek dziennie (1%). Spożycie minimum trzech posiłków dziennie występuje u 93% ankietowanych Rudzian, zaś badania sondażowe przeprowadzone przez Centrum Badań Opinii Społecznych (CBOŚ) wśród Polaków wykazały, że minimum trzy posiłki dziennie spożywa 82% ankietowanych. 13 13 Komunikat z badań CBOŚ, Zachowania Żywieniowe Polaków. Warszawa, sierpień 2014 20

Rysunek 19 Spożycie posiłków podczas dnia Analiza ilości spożytych posiłków w ciągu dnia wskazuje, że ponad połowa (53%) respondentów konsumuje trzy lub mniej posiłków dziennie, a pozostałą część (47%) stanowią osoby spożywające powyżej czterech posiłków dziennie. Zgodnie z zaleceniami Instytutu Żywności i Żywienia powinno się spożywać co najmniej cztery, najlepiej pięć posiłków dziennie. Niepokoi fakt, że aż 45% respondentów spożywa tylko 3 posiłki dziennie. Ograniczanie ilości posiłków w ciągu dnia może przyczyniać się do przyrostu masy ciała, gdyż badania wskazują, że powyższe ograniczenie posiłków przyczynia się do podjadania i spożywania pokarmów o zbyt wysokiej wartości energetycznej. Wyniki badań wskazują jednoznacznie na korzyść wynikającą ze zwiększenia częstotliwości spożywanych posiłków do 4-5 w ciągu dnia. Przy zachowaniu odpowiedniej wartości energetycznej dla danej osoby, rozłożenie porcji pożywienia na pięć posiłków, wpływa korzystnie na zmniejszenie ryzyka rozwoju schorzeń dieto zależnych, jak cukrzyca typu II czy nadwaga, w porównaniu do osób spożywających 3 lub mniej posiłków dziennie. 14 14 K.Wolnicka Regularne spożywanie posiłków, podjadanie między posiłkami W: Program POL-HEALTH. Zasady prawidłowego żywienia oraz wskazówki dotyczące zdrowego stylu życia. IŻiŻ, 2008, 45-48 21

2.12 DOJADANIE MIĘDZY POSIŁKAMI Wyniki badań wskazują na fakt, iż prawie połowa badanych (46,7%) codziennie dojada między głównymi posiłkami, a co czwarta osoba dojada kilka razy w tygodniu (25,5%). Zaledwie co piąta nie dojada między posiłkami (19%) a 8,8% dojada sporadycznie nie częściej niż raz w tygodniu. Analizując częstotliwość spożycia posiłków, która u większości ankietowanych jest niższa niż rekomendowana przez WHO, można wnioskować, że jedną z przyczyn podjadania między posiłkami stanowi nieregularność posiłków i/lub ich pomijanie. Wydłużenie czasu między posiłkami sprzyja spożywaniu nadmiernej porcji pożywienia, która przyczynia się do przyrostu masy ciała. 15 Rysunek 20 Dojadanie między posiłkami 15 K.Wolnicka Regularne spożywanie posiłków, podjadanie między posiłkami W: Program POL-HEALTH. Zasady prawidłowego żywienia oraz wskazówki dotyczące zdrowego stylu życia. IŻiŻ, 2008, 48 22

2.13 SPOŻYWANIE PIECZYWA ORAZ JEGO RODZAJ Zdecydowana większość badanych spożywa pieczywo (96%), zaś częściej z jego spożycia rezygnują badani Panowie (4,5%) niż Panie (2,4%). Rysunek 21 Spożycie pieczywa przez Rudzian Najczęściej spożywanym pieczywem jest pieczywo pszenne (43%), które jest częściej wybierane przez Panów (co drugi ankietowany 50,8%) niż przez Panie (35,4%). Drugim wedle częstości wybieranym pieczywem jest pieczywo z pełnego ziarna, które spożywa co trzeci ankietowany Rudzianin (32,9% ankietowanych). Pieczywo pełnoziarniste częściej wybierają Panie (39,8%) niż Panowie (24,5%). Część Rudzin sięga zarówno po pieczywo pszenne jak i pełnoziarniste (18,5%) zaś najmniej licznym spożyciem charakteryzuje się pieczywo chrupie (1,8%). Zalecenia Instytutu Żywności i Żywienia jasno wskazują, iż powinno się spożywać produkty węglowodanowe, w tym również pieczywo, pod postacią produktów pełnoziarnistych jako źródło cennych witamin i składników mineralnych oraz błonnika pokarmowego. 16 W świetle powyższych zaleceń preferowane przez zdecydowaną większość Rudzian pieczywo nie stanowi najlepszego wyboru żywieniowego. 16 B.Bułhak-Jachymczyk, M.Jarosz Normy żywienia człowieka. PZWL 2008, s.155 23

Rysunek 22 Rodzaj spożywanego pieczywa 2.14 SMAROWANIE PIECZYWA Ankietowani Rudzianie stosują smarowanie pieczywa masłem lub innym tłuszczem jadalnym (74,2%), przy czym częściej ze smarowania pieczywa rezygnują Panie (32,1%) niż Panowie (18,6%). Podobne wyniki dotyczące stosowania tłuszczów jadalnych do smarowania pieczywa uzyskano podczas badania preferencji żywieniowych, gdzie 75% ankietowanych Poznaniaków smarowało pieczywo 17, w podobnym badaniu przeprowadzonym wśród Polaków smarowanie pieczywo stosowało aż 89% ankietowanych 18. 17 Flaczyk E.: Zwyczaje żywieniowe i preferencje w zakresie tłuszczów jadalnych na rynkach lokalnych. Poznań 2000 18 A.Żbikowska: Preferencje i wiedza żywieniowa konsumentów w zakresie tłuszczów do smarowania pieczywa. SGGW Warszawa, tom XXXIII, 2012, 139-149 24

Rysunek 23 Stosowanie smarowania pieczywa Dodatkowe smarowanie pieczywa tłuszczem, jak masło lub margaryna, wpływa na zwiększenie kaloryczności spożywanego posiłku. Nadmierna konsumpcja tłuszczów jadalnych stanowi czynnik ryzyka rozwoju schorzeń układu sercowo-naczyniowego oraz rozwoju nadwagi i otyłości. 19 2.15 CZĘSTOTLIWOŚĆ SPOŻYCIA WARZYW I OWOCÓW Badaniu poddano również częstotliwość spożycia warzyw i owoców. Rudzianie wskazali na wyższe spożycie owoców niż warzyw. Codziennie spożycie warzyw deklaruje 53% ankietowanych, zaś owoców 63% badanych. Rysunek 24 Spożycie warzyw i owoców w ujęciu dziennym 19 Szostak W. 2006. Tłuszcz a zdrowie. W: Współczesne poglądy na wartość żywieniową tłuszczu. 25

Warzywa zjada 3-4 razy w tygodniu 23% Rudzian, zaś owoce 18%. Z częstotliwością dwa razy tygodniowo po warzywa sięga 13,6% badanych a 13,1% po owoce. Rzadziej niż dwa razy tygodniowo warzywa spożywa 8,2% badanych, a owoców 3,9%. Zarówno warzyw jak i owoców nie jada 2% ankietowanych. Ciekawą informacją jest fakt, iż 45,4% wszystkich badanych deklaruje codzienne spożycie zarówno warzyw jak i owoców. Rysunek 25 Częstotliwość spożycia warzyw i owoców Analiza spożycia warzyw i owoców nie wykazała znaczących różnic (max. 2% różnicy) u badanych pod względem płci. Zaś badanie sondażowe przeprowadzone przez CBOŚ wskazuje na wyższą konsumpcję owoców przez kobiety niż mężczyzn oraz na niższe, codzienną konsumpcję warzyw (37%) i owoców (38%) wśród ankietowanych w odniesieniu do ankietowanych Rudzian (odpowiednio 53% i 63%). Co ciekawe w Polsce na przestrzeni 12 lat odnotowano niepokojący spadek spożycia warzyw (o 32%) oraz owoców (o 20%) (przeprowadzono badanie zimą 1998 20 oraz latem 2010 roku). 21 Również badanie przeprowadzone prze Państwowy Zakład Higieny wskazuje na utrzymanie przez Polaków konsumpcji warzyw i owoców na zbyt niskim poziomie. 22 W świetle aktualnych Norm żywienia człowieka 23 rekomendujących codziennie spożycie co najmniej cztery porcji warzywa, spożycie warzyw i ich przetworów przez mieszkańców Rudy Śląskiej jest niewystarczające. Badania wskazują również, że spożycie co najmniej trzech porcji warzyw oraz dwóch porcji owoców zmniejsza ryzyko rozwoju choroby niedokrwiennej mięśnia sercowego, udaru mózgu, otyłości i nowotworów jelita grubego 24. 20 Czy dobrze się odżywiamy?. Komunikat z badań CBOS czerwiec 1998 21 Nawyki i zwyczaje żywieniowe Polaków. Komunikat z badań CBOŚ, listopad 2010. 22 P.Goryńki, B.Wojtyniak Sytuacja zdrowotna ludności Polski Państwowy Zakład Higieny, 2008 23 B.Bułhak-Jachymczyk, M.Jarosz Normy żywienia człowieka. PZWL 2008, s.155 24 I.Traczyk Warzywa i owoce w codziennym jadłospisie W: Program POL-HEALTH. Zasady prawidłowego żywienia oraz wskazówki dotyczące zdrowego stylu życia. IŻiŻ, 2008, 77-80 26

2.16 CZĘSTOTLIWOŚĆ SPOŻYCIA PRODUKTÓW MLECZNYCH Ankietę pogłębiono o pytania dotyczące częstotliwości spożycia produktów mlecznych. Najczęściej wybieranym przez badanych Rudzian produktem były sery twarogowe, jogurty naturalne oraz maślanki, które wybiera co drugi ankietowany (51,2%). Sery żółte, sery topione oraz tłuste sery białe wybierał co trzeci ankietowany (29,2%), zaś słodkie owocowe jogurty i desery co szósty ankietowany (15,4%). Rysunek 26 Spożycie przetworów nabiałowych Struktura spożycia produktów mlecznych wykazała wyższe spożycie produktów mlecznych naturalnych przez Rudzianki (58,8%) oraz na wyższe spożycie produktów mlecznych o wyższej zawartości tłuszczu przez Rudzian (38,9%). Nabiału nie spożywa 4,2% ankietowanych. Rekomendacje Instytutu Żywności i Żywienia odnośnie spożycia mleka i jego przetworów wskazują, aby osoby dorosłe wybierały produkty mleczne naturalne o obniżonej zawartości tłuszczu oraz ich spożycie nabiału w ilości trzech porcji dziennie. 25 2.17 CZĘSTOTLIWOŚĆ SPOŻYCIA MIĘSA Częstotliwość spożycia mięsa wśród ankietowanych wykazała znaczną przewagę konsumpcji mięsa drobiowego spożywa je aż 65%, przy czym mięso drobiowe jest częściej wybierane przez kobiety (76,7%). Mięso wieprzowe częściej spożywali ankietowani mężczyźni (przy 26,5% spożycie wieprzowiny chudej oraz 17,5% wieprzowina tłustej). Spożycie wieprzowiny chudej wykazało 20,6% ankietowanych oraz wieprzowiny tłustej przez 10,8% mieszkańców Rudy Śląskiej. Produktów mięsnych nie spożywa 3,1% ankietowanych. 25 B.Bułhak-Jachymczyk, M.Jarosz Normy żywienia człowieka. PZWL 2008, s.157 27

Rysunek 27 Rodzaj spożywanego mięsa Spośród produktów zwierzęcych w tym mięsa i ich przetworów zaleca się, aby wybierać produkty o jak najniższej zawartości tłuszczu. Jest to związane z ograniczeniem spożycia nasyconych kwasów tłuszczowych (NKT), dlatego WHO rekomenduje spożywanie mięsa drobiowego kilka razy w tygodniu (jako mięsa o niskim udziale tłuszczu nasyconego). 26 W świetle powyższych zaleceń korzystny jest zatem fakt, wysokiej konsumpcji tłustych gatunków mięs zwłaszcza przez ankietowanych mężczyzn. 2.18 CZĘSTOTLIWOŚĆ SPOŻYCIA RYB I PRZETWORÓW RYBNYCH Niestety, spożycie ryb i przetworów rybnych przez Rudzian jest niższe niż spożycie mięsa. Aż 12,7% badanych nie spożywa ryb, w tym niespełna co piąty Rudzianin (18%) i co dziesiąta Rudzianka (8%) rezygnuje z konsumpcji ryb. Ponad połowa Rudzian (54,3%) sięga po ryby zaledwie raz tygodniowo, a co czwarta osoba spożywa je rzadziej niż dwa razy w miesiącu (23%). Udział respondentów, którzy spożywają ryby co najmniej 2 razy tygodniowo był bardzo niski wyniósł zaledwie 9,75% wszystkich ankietowanych. Podobne wyniki odnośnie konsumpcji ryb uzyskano podczas badania CBOŚ, gdzie 56% ankietowanych spożywa ryby raz w tygodniu. 27 26 J.Gawęcki : Mięso i przetwory. W: Żywienie człowieka. Podstawy nauki o żywieniu. PWN 2006, 314-316 27 Nawyki i zwyczaje żywieniowe Polaków. Komunikat z badań CBOŚ, listopad 2010. 28

Rysunek 28 Spożycie ryb i przetworów rybnych Zalecenia odnośnie spożycia ryb i ich przetworów wskazują, aby spożywać je co najmniej dwa razy w tygodniu. Warto wybierać zwłaszcza ryby morskie, które są źródłem nienasyconych kwasów tłuszczowych Ω-3, które wykazują działanie kardioprotekcyjne. 28 Wyniki badania wskazują jednoznacznie, że konsumpcja ryb przez mieszkańców Rudy Śląskiej jest zbyt niska. 2.19 STOSOWANIE CUKRU DODANEGO DO NAPOJÓW CIEPŁYCH Respondentów zapytano również o dosładzanie napoi ciepłych cukrem białym, trzcinowym lub miodem Wyniki wskazują, iż ponad połowa badanych (54,3%) zrezygnowała ze słodzenia napojów ciepłych. Najczęściej stosowanym wśród respondentów cukrem był cukier biały. Rysunek 29 Stosowanie słodzenia napoi ciepłych 28 B.Bułhak-Jachymczyk, M.Jarosz Normy żywienia człowieka. PZWL 2008, s.157 29

Częściej nie słodzą Panie (61%) niż Panowie (47,6%). Osoby, które słodzą napoje używają najczęściej do 2 łyżeczek cukru (41,7%) a odsetek osób dosładzających napoje powyżej 2 łyżeczek jest niski (4%). Rysunek 30 Niesłodzenie napoi ciepłych przez Rudzian pod względem płci Regularne dosładzanie napoi ciepłych cukrem może przyczyniać się do przyrostu masy ciała. Badania wskazują na istnienie zależności między wzrostem spożycia cukru a występowaniem i narastaniem nadwagi. 29 2.20 PREFEROWANE METODY OBRÓBKI KULINARNEJ Ankietowanych poproszono o wybór najczęściej stosowanej metody obróbki kulinarnej. Rudzianie wybierają konwencjonalne metody obróbki kulinarnej aż 42,3% badanych najczęściej smaży potrawy na głębokim tłuszczu, a zaledwie 21,1% badanych wybiera smażenie na niewielkiej ilości tłuszczu lub beztłuszczowe. Rudzianie równie często stosują zarówno gotowanie w wodzie (15,1%) jak i pieczenie potraw w piekarniku (14,8%). Rzadko korzystają z gotowania na parze (5,7%) lub odgrzewania potraw w mikrofali (1%). 29 Malik VS,SchulzeMB,HuFB.Intake ofsugar sweetened beverages and weightgain: asystematic review. American J.Clinical Nutrition 2006,84:274-288. 30

Rysunek 31 Preferowane metody obróbki kulinarnej Stosowanie konwencjonalnych metod obróbki termicznej produktów, jak smażenie na głębokim tłuszczu, przyczynia się do zwiększenia kaloryczności spożywanego pożywienia tłuszcz na którym dokonuje się smażenia zostaje wchłonięty do potrawy. Produkty smażone dłużej zalegają w przewodzie pokarmowym, powodując niekorzystne odczucia gastryczne, ponadto produkt smażony jest uboższy w składniki odżywcze, których przyswajalność i strawność jest obniżona. 30 2.21 KONSUMPCJA PRODUKTÓW WYSOKOPRZETWORZONYCH Respondentów poproszono o określenie czy zdarza im się spożywać częściej niż raz w miesiącu produkty wysokoprzetworzone jak fast-foody, słodycze lub słone przekąski. Ankietowani najchętniej sięgali po słodycze (aż 63,9% badanych), ankietowane kobiety częściej spożywały słodycze (73,3%) niż mężczyźni (53,4%). Interesujący jest fakt, że aż 60% ankietowanych osób z nadwagą lub otyłością spożywa słodycze. Po słone przekąski typu chipsy lub paluszki sięgała co trzecia ankietowana osoba (28,2%) przy czym były one częściej wybierane przez Rudzian (37,8%) niż Rudzianki (19,9%). Po fast-foody lub żywność wysokoprzetworzoną sięgało 15,6% ankietowanych (14,07% 30 L.Ostrowska : Leczenie dietetyczne otyłości. Wskazówki dla lekarzy praktyków. Forum Zaburzeń Metabolicznych 2010; 1:22-30 31

kobiet oraz 17,5% mężczyzn). Niespełna co dziesiąty ankietowany (9,1%) nie spożywa żadnych z powyższych produktów. Badanie CBOŚ wykazało, że większość ankietowanych Polaków (72%) przegryza między posiłkami słodycze, chrupki, chipsy: niemal co piąty (17%) robi to codziennie, mniej więcej co trzeci (29%) kilka razy w tygodniu, a prawie co czwarty (23%) przynajmniej raz w miesiącu. W badaniu uzyskano informację, że aż 25% ankietowanych spożywa codziennie słodycze. 31 Ograniczenie spożycia żywności wysokokalorycznej do której zalicza się słodycze, fastfood y stanowi istotny element prewencji nadwagi i otyłości. Wiele badań naukowych wskazuje na ścisły związek między spożyciem żywności wysokoprzetworzonej, a powstawaniem nadwagi w przyszłości. 32 Rysunek 32 Spożycie produktów wysokoprzetworzonych przez Rudzian 2.22 STOSOWANIE UŻYWEK PRZEZ ANKIETOWANYCH Osoby biorące udział w ankiecie określiły czy palą papierosy, spożywają codziennie alkohol, wypijają ponad 4 filiżanki kawy dziennie bądź przyjmują leki. Najczęstszych zachowaniem wśród Rudzian jest palenie papierosów (24,3% ankietowanych) zdecydowanie częściej palenie papierosów występuje u ankietowanych mężczyzn (35%) niż u kobiet (15%). Również spożywanie alkoholu (22,7%) występuje częściej u Rudzian (37,3%) niż Rudzianek (10%). Kawę w ilościach powyżej czterech filiżanek dziennie spożywa 13,5% respondentów, z przewagą spożycia kawy przez Panie (17,5%) w odniesieniu 31 CBOŚ, Zachowania Żywieniowe Polaków. Warszawa, sierpień 2014 32 E.Kudel-Mądrela: Wybrane zwyczaje żywieniowe kobiet z nadwagą lub otyłością. Rocznik PZH, 2005, 56/3, 371-377 32

do Panów (9%). Leki lub inne substancje przyjmuje 11,2% ankietowanych z przewagą kobiet (16,9%) nad mężczyznami (4,5%). Zdecydowana większość (47,2%) ankietowanych nie stosuje żadnych z powyższych zachowań (w tym 57,3% kobiet oraz 35,6% mężczyzn). Rysunek 33 Stosowanie używek Powyższe wyniki wskazują na rozpowszechnienie palenia papierosów oraz konsumpcji alkoholu wśród Rudzian. Badania wskazują, że spożycie alkoholu wpływa na zwiększenie podskórnej tkanki tłuszczowej i może prowadzić do rozwoju schorzeń wątroby lub cukrzycy typu II 33. Palenie papierosów przyczynia się do wzrostu stężenia cholesterolu LDL w surowicy krwi i zwiększenia ciśnienie krwi, co może predysponować do rozwoju zespołu metabolicznego i narastania nadwagi lub otyłości 34. 2.23 AKTYWNOŚĆ FIZYCZNA RUDZIAN Ankieta uwzględniała również pytania dotyczące aktywności fizycznej Rudzian. Ogólna aktywność fizyczna Rudzian wskazuje na brak występowania aktywności fizycznej aż u 38% ankietowanych, jednak osoby aktywne fizycznie stanowiły 62% wszystkich ankietowanych. 33 Nathalie T Bendsen i wsp.: Is beer consumption related to measures of abdominal and general obesity? a systematic review and meta-analysis Nutrition Reviews Vol. 71(2):67 87 34 A.Cichocka, B.Cybulska, L.Kłosiewicz-Latoszek: Zaburzenia lipidowe. PZWL 2006, 155 33

Rysunek 34 Aktywność fizyczna Rudzian Rysunek 35 Brak występowania aktywności fizycznej pod względem płci Spora część ankietowanych, zarówno kobiet (36%) jak i mężczyzn (38%), nie jest aktywna fizycznie (37,6%). Aktywność fizyczna stanowi podstawowy element zapobiegania i leczenia otyłości. Systematyczne uprawianie ćwiczeń fizycznych, poprzez zwiększanie wydatku energetycznego, sprzyja nie tylko obniżeniu masy ciała, ale także wywołuje wiele innych korzystnych zmian w organizmie człowieka, na przykład wzrost masy mięśniowej i kostnej, poprawę tolerancji glukozy i profilu lipidów ale również poprawę ogólnego samopoczucia i zdrowia psychicznego. 35 Badania przeprowadzone przez GUS wskazują na równie niekorzystną tendencję dotyczącą aktywności fizycznej Polaków, przy czym dodatkowo wykazano, że częstość korzystania z aktywności fizycznej spada wraz z wiekiem. 36 35 A.Markiewicz, A.Plewa: Aktywność fizyczna w profilaktyce i leczeniu otyłości. Endokrynologia, Otyłość i Zaburzenia Przemiany Materii 2006, tom 2, nr 1, s. 30 37 36 GUS: Stan zdrowia ludności Polski 2004r. Warszawa 2006 34

Niska aktywność fizyczna, stanowi - obok nieprawidłowego żywienia - jedną z najważniejszych przyczyn nadwagi i otyłości. Uznaje się, iż siedzący tryb życia stanowi czynnik zwiększający aż dwukrotnie ryzyko rozwoju schorzeń cywilizacyjnych 37. Rudzianie starają się zwiększyć swoją aktywność - są aktywni fizycznie co najmniej 60 minut jeden raz w tygodniu (12,8%), dwa do trzech razy w tygodniu (25,8%) oraz cztery razy w tygodniu (23,8%). Badania wskazują, że zwiększona i regularna aktywność fizyczna wpływa korzystnie na stan zdrowia i zmniejsza umieralność z powodu chorób cywilizacyjnych 38. Rysunek 36 Częstotliwość wykonywania aktywności fizycznej 37 M.Jarosz, W.Respondek: Aktywność fizyczna W:Normy żywienia człowieka. PZWL 2008, 363 38 V.A Hughes: Longitudinal changes In body composition in older man and women, role of body weight change and physical activity. American Journal Clinical Nutrition 2002, 76, 473-481 35

2.24 STOPIEŃ AKTYWNOŚCI FIZYCZNEJ RUDZIAN Na podstawie rodzaju wskazanej aktywności fizycznej określono trzy stopnie aktywności fizycznej ankietowanych niski, umiarkowany oraz wysoki. Niski poziom aktywności fizycznej występuje u połowy (50,9%), umiarkowany u co trzeciej (32,7%) zaś wysoki u co szóstej (16,7%) ankietowanej osoby. Rysunek 37 Stopień aktywności fizycznej Badanie przeprowadzone przez Państwowy Zakład Higieny jednoznacznie wskazuje na zbyt niską aktywność fizyczną Polaków oraz na znaczący spadek aktywności fizycznej dzieci oraz młodzieży, jak również osób w starszych grupach wiekowych. 39 Z kolei badania prowadzone przez GUS (Główny Urząd Statystyczny) jednoznacznie wskazują, że najczęstszą formą aktywności fizycznej Polaków jest rekreacja indywidualna (aktywność fizyczna niska), czyli czynności niewymagające dużego wysiłku fizycznego, zaś intensywny trening (aktywność fizyczna wysoka) jest najrzadziej uprawiany przez Polaków 40. 39 P.Goryńki, B.Wojtyniak Sytuacja zdrowotna ludności Polski Państwowy Zakład Higieny, 2008 40 40 GUS: Stan zdrowia ludności Polski 2004r. Warszawa 2006 36

2.25 AKTYWNOŚĆ FIZYCZNA W UJĘCIU ROCZNYM Badanie uwzględniało również aktywność fizyczną w ujęciu rocznym. Najczęstszą odpowiedzią było zachowanie aktywności fizycznej w ciągu całego roku (42,8% Rudzian), zaś pozostała część osób aktywnych fizycznie zachowuje aktywność powyżej pół roku (10,5% ankietowanych Rudzian) lub do pół roku (9,1%). Niestety, 37,6% Rudzian nie jest aktywnych fizycznie. Rysunek 38 Aktywność fizyczna w ujęciu rocznym Aktywność fizyczna Polaków jest bardzo ograniczona, zdecydowana większość mieszkańców Polski preferuje bierne spędzanie wolnego czasu. WHO rekomenduje, aby w celu utrzymania prawidłowej masy ciała przez większość dni w tygodniu wykonywać ćwiczenia fizyczne o średniej intensywności trwające co najmniej 30 minut dziennie, zaś osobom z nadwagą wysiłek fizyczny trwający co najmniej 60 minut dziennie. Aktywność fizyczna, aby stanowiła skuteczny element prewencji zdrowia, musi być wykonywana regularnie i systematycznie na przestrzeni całego roku. 41 41 M.Jarosz, W.Respondek: Zalecenia dotyczące aktywności fizycznej. W:Normy żywienia człowieka. PZWL 2008, 364-368 37

RODZIAŁ III PODSUMOWANIE Podsumowując przeprowadzone badania, aż u 57% mieszkańców Rudy Śląskiej stwierdzono nieprawidłową masę ciała - u 40% występuje nadwaga, zaś u 17% otyłość. Nadwagę częściej stwierdzono u mężczyzn, zaś otyłość u kobiet. Zaledwie co trzeci Rudzian wykazał prawidłową masę ciała, choć co druga Rudzianka ważyła prawidłowo. Otyłość brzuszna częściej wystąpiła u Rudzianek, zaś otyłość udowo-pośladkowa u Rudzian. W badaniu analizowano również rodzinne występowanie nadwagi i otyłości niespełna połowa ankietowanych zaobserwowała w swoim rodzinnym środowisku krewnych z nadwagą. Rudzianie nie stosują diet odchudzających, zaś ciekawostkę stanowi stosowanie diet odchudzających w przeszłości przez prawie co drugą Rudziankę. Za interesujący należy uznać fakt, iż średnio co trzeci mieszkaniec Rudy Śląskiej przyznał, że w ciągu ostatnich dwóch lat przybrał na masie ciała co najmniej cztery kilogramy. Nawyki żywieniowe Rudzian nie zawsze pokrywają się z aktualnymi zaleceniami rekomendowanymi przez instytucje zajmujące się problematyką żywienia. Rudzianie nie spożywają regularnie posiłków najczęściej pomijają śniadania i drugie śniadania, przy czym najbardziej regularnie spożywanym posiłkiem w ciągu dnia jest obiad i kolacja. Niespełna połowa respondentów spożywa tylko trzy posiłki dziennie, co nie jest zgodne z zaleceniami IŻiŻ rekomendującego spożycie co najmniej czterech posiłków dziennie. Niepokojący jest fakt, że prawie połowa respondentów codziennie dojada między posiłkami. Analiza jakościowa wskazuje na niepokojąco wysokie spożycie pszennego pieczywa przez Rudzian, zaś cieszy fakt, że drugim najczęściej spożywanym pieczywem było pieczywo pełnoziarniste. Niekorzystną informację stanowi częste smarowanie pieczywa przez zdecydowaną większość ankietowanych, które może przyczyniać się do wzrostu kaloryczności spożywanych posiłków. Rudzianie spożywają więcej owoców niż warzyw, zaś IŻiŻ zaleca wyższe spożycie warzyw niż owoców. Korzystne jest wysokie spożycie niskotłuszczowych produktów mlecznych oraz wybieranie chudych gatunków mięs wśród Rudzian. Niestety, spożycie ryb i ich przetworów przez Rudzian jest bardzo niskie, ponad 38

połowa ankietowanych zjadała ryby zaledwie raz tygodniowo, co w świetle rekomendowanego spożycia co najmniej dwa razy tygodniowo jest niewystarczające. Co ciekawe Rudzianie nie preferują słodzenia napoi słodkich, a z dosładzania kawy i herbaty częściej rezygnowały Rudzianki niż Rudzianie. Wśród niekorzystnych zachowań stosowanych przez ankietowanych Rudzian należy zaliczyć również częste stosowanie konwencjonalnych metod obróbki kulinarnej, jak smażenia na głębokim tłuszczu, które przyczyniają się do zwiększenia kaloryczności pokarmów oraz wysoką konsumpcję produktów wysokoprzetworzonych w tym słodyczy i słonych przekąsek. Niekorzystne jest również stosowanie przez Rudzian używek jak palenie papierosów oraz konsumpcji alkoholu. Interesujący jest fakt, że aż 60% ankietowanych osób z nadwagą lub otyłością spożywa słodycze. Ogólna aktywność Rudzian jest na niskim poziomie. Co trzeci Rudzianin nie był aktywny fizycznie, zaś wśród osób aktywnych fizycznie przeważają osoby o umiarkowanej aktywności fizycznej. Co prawda przeważająca część ankietowanych zachowuje aktywność fizyczną przez cały rok, jednak jej niski poziom jest niewystarczający i nie pokrywa się z zaleceniami WHO. Reasumując - czynniki żywieniowe, w tym stosowana dieta, spożywane produkty spożywcze oraz aktywność fizyczna odgrywają istotną rolę w powstawaniu nadwagi i otyłości. Rudzianie wykazują szereg niekorzystnych zachowań antyzdrowotnych, które przy długotrwałym stosowaniu mogą pogłębiać już występującą nadwagę i otyłość, a w konsekwencji predysponować do rozwoju schorzeń metabolicznych i/lub sercowonaczyniowych. 39

RODZIAŁ IV WNIOSKI Podejmując działania oceniające stan zdrowia, na które składają się prawidłowe żywienie i aktywność fizyczna, niejednokrotnie obserwowaliśmy potrzebę oceny problemu jakim jest nadwaga i otyłość, aby opracować skuteczny planu naprawczy mający na względzie potrzeby mieszkańców Rudy Śląskiej. W świetle powyższego raportu, wydaje się szczególnie zasadne prowadzenie działań z zakresu profilaktyki zdrowego stylu życia, nakierowanej na kształtowanie prozdrowotnych zachowań żywieniowych, zgodnych z aktualną wiedzą żywieniową oraz na zachęcanie do zwiększenia aktywności fizycznej. Dotychczas udało Nam się z powodzeniem organizować prelekcje i warsztaty edukacyjne dla uczniów Rudzkich szkół, podczas których przybliżaliśmy młodzieży wiedzę z zakresu prawidłowego żywienia. Podczas bezpłatnych porad dietetycznych w miejscach publicznych, edukowaliśmy mieszkańców Rudy Śląskiej w zakresie żywienia. Staramy się zwiększyć aktywność fizyczną Rudzian organizując bezpłatne zajęcia pokazowe, Maratony Fitness oraz Dni Otwarte, podczas których mieszkańcy Rudy Śląskiej mają szansę na udział w grupowych zajęciach fizycznych prowadzonych przez doświadczonych trenerów fitness. W dalszym ciągu planujemy szerzyć działania edukacyjne, aby Rudzianie mogli poprawić swój stan zdrowia oraz aktywność fizyczną, aby przez długie lata cieszyć się zdrowiem i dobrą kondycją ciała. 40