Wysokość emerytur z nowego systemu emerytalnego a akceptacja społeczna dla wprowadzonych zmian

Joanna Rutecka-Góra Wysokość emerytur z nowego systemu emerytalnego a akceptacja społeczna dla wprowadzonych zmian Poparcie społeczne dla reformy emerytalnej Polski system emerytalny uległ istotnym przemianom na skutek reformy wdrożonej 1 stycznia 1999 roku. Reforma była konieczna ze względu na niekorzystne przemiany demograficzne, głównie wydłużanie się średniego dalszego trwania życia i spadek wskaźnika urodzeń, które groziły niewydolnością finansową dotychczasowego systemu w perspektywie kolejnych kilkudziesięciu lat. Za przeprowadzeniem zmian opowiadali się zarówno eksperci, jak i społeczeństwo, które było niezadowolone z nieprzejrzystości i braku ekwiwalentności istniejącego wcześniej rozwiązania. 19 Tabela 1. Poparcie społeczeństwa dla reformy emerytalnej przed jej wprowadzeniem i w pierwszych miesiącach funkcjonowania nowego systemu (w %). Reforma systemu emerytalnego jest/była*: Wskazania respondentów według terminów badań IX 1995 XII 1997 III 1999 potrzebna i pilna, należało ją jak najszybciej wprowadzić 47 66 39 potrzebna i pilna, ale można ją było odłożyć na później (była potrzebna ale inne sprawy 39 24 38 kraju były ważniejsze) była niepotrzebna 3 2 9 trudno powiedzieć 11 8 15 *Forma pytania zależała od daty przeprowadzenia badania. Źródło: Komunikat CBOS Krajobraz po wprowadzeniu reform, Warszawa, kwiecień 1999 r., s. 5. Pierwsze projekty kompleksowych reform systemu emerytalnego zaczęły się pojawiać już od 1995 roku (Tabela 2). Podjęcie dyskusji o problemach systemu emerytalnego i skierowanie uwagi społeczeństwa na ten obszar aktywności państwa spowodowało wzrost poparcia dla natychmiastowych reform, za którymi zgodnie z badaniem CBOS z grudnia 1997 r. opowiadało się 66% respondentów, wobec 47% w listopadzie 1995 r. Na szczególną uwagę zasługuje ocena pilności reformy aż 2/3 społeczeństwa uważało, że należało ją wprowadzić jak najszybciej. Ten entuzjazm zaczął spadać dopiero po przyjęciu odpowiednich rozwiązań nie kwestionowano wówczas potrzeby zmian, lecz ostrożniej oceniano moment ich przeprowadzenia: w marcu 1999 r. 38% respondentów było zdania, że reformę można było odłożyć na później, wobec prawie tak samo licznej grupy (39%) popierających moment jej wprowadzenia. 19 Zob. Emerytury i renty w społecznej świadomości, komunikat CBOS nr 1586, maj 1996. 26

Tabela 2. Projekty reform polskiego systemu emerytalnego przygotowane w latach 1995-1997. Data Tytuł projektu Autor projektu Maj 1995 r. Projekt programu reformy ubezpieczeń społecznych. Założenia. Podstawowe dylematy. Pytania Ministerstwo Pracy i Polityki Socjalnej Maj Wstępne założenia reformy ubezpieczeń emerytalnorentowych. Solidarność 1995 r. Model docelowy Listopad Projekt reformy systemu ubezpieczeń społecznych Ministerstwo Finansów 1995 r. przygotowany w Ministerstwie Finansów Grudzień 1995 r. Program reformy ubezpieczeń społecznych Ministerstwo Pracy i Polityki Socjalnej Czerwiec 1997 r. Bezpieczeństwo dzięki różnorodności Biuro Pełnomocnika Rządu ds. Reformy Zabezpieczenia Społecznego Źródło: opracowanie własne na podst. A. Wiktorow, Reformy systemu emerytalno-rentowego w Polsce, Szkoła Główna Handlowa, Warszawa 1998. Reforma polskiego systemu emerytalnego miała na celu zmniejszenie wydatków emerytalnych w przyszłości i ścisłe powiązanie wysokości emerytur z wysokością zgromadzonych uprawnień i kapitałów emerytalnych. Wobec niemożności utrzymania dotychczasowego poziomu świadczeń bez podniesienia składek dokonano zmiany formuły emerytalnej. Obniżono relatywnie wysokość świadczeń wprowadzając mechanizmy zapewniające stabilność finansową systemu emerytalnego w obliczu zjawiska starzenia się ludności. Hojny system o zdefiniowanym świadczeniu, zawierający rozbudowane przywileje różnych grup zawodowych, zastąpiono wielowarstwowym systemem o zdefiniowanej składce opartym na finansowaniu repartycyjno-kapitałowym. Pod hasłem Bezpieczeństwo dzięki różnorodności powołano do życia system emerytalny złożony z trzech elementów, z których dwa zastąpiły dotychczasowy bazowy i obowiązkowy system repartycyjny zarządzany przez ZUS na zasadach zdefiniowanego świadczenia. Prawie wszystkie osoby w wieku poniżej 50 lat zostały objęte nowopowstałym systemem o zdefiniowanej składce. 20 Schemat 1. Konstrukcja polskiego systemu ubezpieczeń emerytalnych Źródło: opracowanie własne na podstawie T. Szumlicz, Ubezpieczenie społeczne. Teoria dla praktyki, Oficyna Wydawnicza Branta, Bydgoszcz-Warszawa 2005, s. 271. 20 Z systemu zdefiniowanej składki zostały jedynie wyłączone osoby uprawnione do wcześniejszych emerytur obliczanych na zasadach dotychczasowych, rolnicy oraz wszystkie grupy, dla których istnieją odrębne, zaopatrzeniowe systemy emerytalne m.in. prokuratorzy, policjanci, żołnierze zawodowi. 27

Nowy polski system emerytalny składa się z kilku części. Dwie pierwsze części (filar I i II) mają charakter obowiązkowy a wysokość wypłacanych z nich świadczeń jest powiązana ze składkami płaconymi przez całe życie zawodowe. Trzeci filar stanowią natomiast dodatkowe formy oszczędzania na starość 21 : pracownicze programy emerytalne (PPE), indywidualne konta emerytalne (IKE) i indywidualne konta zabezpieczenia emerytalnego 22 (IKZE). Bazową i obowiązkową część systemu emerytalnego tworzy część oparta na umowie międzypokoleniowej zarządzana przez Zakład Ubezpieczeń Społecznych (ZUS) oraz część kapitałowa otwarte fundusze emerytalne zarządzane przez powszechne towarzystwa emerytalne (II filar). Świadczenie z obu części ma zapewnić emeryturę standardową. Obie części oparte są na indywidualnych kontach: koncie ubezpieczonego oraz subkoncie w ZUS i rachunku w otwartym funduszu emerytalnym (OFE). Zabezpieczenie emerytalne w ramach I filara jest finansowane przy użyciu tradycyjnej metody repartycyjnej i administrowane przez Zakład Ubezpieczeń Społecznych. Podstawową cechą odróżniającą tę część od starego systemu jest funkcjonowanie według zasady zdefiniowanej składki (defined contribution) i wprowadzenie indywidulanych kont ubezpieczonych (a oraz subkont emerytalnych 23 ), na których zapisywane są uprawnienia uczestników systemu. Takie rozwiązanie zwane jest również systemem o niefinansowej zdefiniowanej składce (Notional Defined Contribution, NDC) ze względu na niefinansowy sposób rolowania długu publicznego oparty na wzroście gospodarczym. 24 Do nabycia prawa do emerytury wymagane jest, poza osiągnięciem wieku emerytalnego, opłacanie składek, 25 a okres ich opłacania i wysokość podstawy wymiaru mają wpływ na wysokość świadczenia. Dla ubezpieczonych, którzy uczestniczyli w systemie emerytalnym przed 1999 r. rokiem, dokonano przeniesienia uprawnień emerytalnych ze starego systemu w formie kapitału emerytalnego 26 dopisywanego do ich konta w Zakładzie Ubezpieczeń Społecznych. Kapitał ten reprezentuje składki wpłacone za nich do systemu dotychczasowego, a jego wysokość obliczona została przy wykorzystaniu dotychczasowej formuły emerytalnej. 27 Drugi filar nowego systemu emerytalnego należy do obowiązkowej, bazowej części systemu i ma charakter kapitałowy. Składka przekazywana do tej części jest gromadzona w otwartych funduszach emerytalnych (OFE) i inwestowana w instrumenty finansowe. Otwartymi funduszami emerytalnymi zarządzają powszechne towarzystwa emerytalne (PTE). Każdy ubezpieczony posiada indywidualny rachunek w jednym z funduszy, na którym gromadzi kapitał emerytalny. Dopuszcza się możliwość zmiany wybranego funduszu emerytalnego, jednak może się to wiązać z dodatkowymi opłatami, jeżeli zmiana nastąpi przed upływem dwóch lat od daty przystąpienia do danego OFE. Członkowie OFE otrzymują nie rzadziej niż raz w roku informacje o wysokości środków zgromadzonych na rachunku. 28 Ubezpieczony nie ma bezpośredniego wpływu na politykę inwestycyjną funduszu, której 21 M. Góra, Ekonomiczne podstawy funkcjonowania nowego systemu emerytalnego w Polsce, http://reformaemerytalna.mpips.gov.pl/autorzy_o reformie/bdr.html. 22 Wprowadzone od 1 stycznia 2012 r. 23 Subkonta zostały utworzone wraz ze zmniejszeniem składki przekazywanej do otwartych funduszy emerytalnych w maju 2011 r. Wówczas 5 p.p. składki emerytalnej trafiającej wcześniej do OFE zatrzymano w FUS, a jej kwoty są od tej pory ewidencjonowane na specjalnie wydzielonym subkoncie. 24 Zob. M. Góra, Inwestowanie składek w nowym polskim systemie emerytalnym, CASE, Warszawa 2001, s. 6. 25 Bez spełnienia wymogu stażowego 20 lat (kobiety) lub 25 lat (mężczyźni) niemożliwe jest uzyskanie dopłaty do emerytury minimalnej. 26 Pojęcia kapitału użyto w cudzysłowie, gdyż nie jest to de facto kapitał rzeczywisty ze względu na repartycyjny charakter tej części systemu. W pierwszym filarze uczestnicy gromadzą bowiem uprawnienia emerytalne oznaczane również skrótem MKUE Międzypokoleniowy Kapitał Uprawnień Emerytalnych. 27 Wielkość kapitału początkowego obliczana jest jako wysokość emerytury należnej ze starego systemu na dzień 31 grudnia 1998 r., bez uwzględnienia wymogu wieku i stażu pracy, pomnożona przez wyrażone w miesiącach średnie dalsze trwanie życia dla osób w wieku 62 lat. Art. 173-175 ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z FUS. 28 Art. 191 ustawy z 28 sierpnia 1997 r. o organizacji i funkcjonowaniu funduszy emerytalnych (Dz.U. nr 139, poz. 934 ze zm.). 28

limity określone są obowiązującym prawem. 29 Kapitał emerytalny gromadzony w otwartych funduszach emerytalnych podlega dziedziczeniu, lecz tylko do momentu zakupu emerytury dożywotniej. Po przejściu na emeryturę, ze środków, które ubezpieczony zgromadził na swoim rachunku, wypłacane jest świadczenie. Najważniejszą zmianą dokonaną w ramach całościowej reformy było odejście od formuły zdefiniowanego świadczenia na rzecz obliczania emerytur w myśl zasady zdefiniowanej składki. Dotychczasowe emerytury zależne od stażu ubezpieczeniowego i zarobków z wybranych lat zastąpiono systemem świadczeń niemal wprost proporcjonalnych do wpłaconych składek. Taka zmiana uzyskała ogromną akceptację społeczną, gdyż dotychczasowy system uznawany był za niesprawiedliwy. W świetle badań CBOS z roku 1999, prawie 30% ubezpieczonych uważało, że reforma systemu emerytalnego jest dla nich korzystna, przy jedynie 17% osób oceniających zmiany niekorzystnie. O niskiej świadomości emerytalnej świadczyć może duży udział osób twierdzących, że reforma nie ma dla nich znaczenia lub nie mających opinii na ten temat. Tabela 2. Stosunek do reformy systemu emerytalnego (w %) Jak Pan(i) sądzi, czy dla ludzi takich jak Pan(i) Wskazania respondentów według terminów badań wprowadzenie reformy systemu emerytalnego jest: III 1999 VI 1999 XII 1999 VI 2000 I 2001 Korzystne 28 29 30 24 22 Nie ma znaczenia 36 35 36 39 39 Jest niekorzystne 17 17 17 21 18 Trudno powiedzieć 20 19 17 16 21 Źródło: Komunikat CBOS Cztery reformy w opinii społecznej, Warszawa, styczeń 2001 s. 2. Wprowadzenie ścisłej zależności między wysokością emerytury i wysokością wpłaconych do systemu składek powoduje, że emerytury części ubezpieczonych będą znacznie niższe niż świadczenia, które otrzymaliby według starej formuły. Dotyczy to zwłaszcza osób mniej zamożnych, których stopy zastąpienia w starym systemie byłyby wyższe dzięki uwzględnianiu w wysokości świadczenia składnika socjalnego w postaci 24% kwoty bazowej. Formuła zdefiniowanej składki powoduje ponadto, że tzw. okresy nieskładkowe będą miały negatywny wpływ na wysokość świadczeń emerytalnych skutkując znacznie niższymi emeryturami, szczególnie w przypadku kobiet. Świadczenia z nowego systemu będą bardziej ekwiwalentne, co oznacza uwzględnienie każdej wpłaty do systemu i jedynie nikły, bo wynikający z waloryzacji lub stopy zwrotu, przyrost uprawnień emerytalnych w okresie nieopłacania składek. Nowy system ma zachęcać ubezpieczonych do wydłużania aktywności zawodowej, w myśl zasady: im dłużej pracujesz, im więcej odłożysz i im jesteś starszy w momencie przejścia na emeryturę, tym wyższe otrzymasz świadczenie. Prognozy dotyczące funkcjonowania nowego systemu emerytalnego w zakresie wysokości świadczeń i stopy zastąpienia (relacji emerytury do wcześniej uzyskiwanego wynagrodzenia) nie znajdowały odzwierciedlenia w opiniach jego uczestników. 29 Głównie ustawą z 28 sierpnia 1997 r. o organizacji i funkcjonowaniu funduszy emerytalnych (Dz.U. nr 139, poz. 934 ze zm.) oraz wydanych do niej aktów wykonawczych. 29

Tabela 3. Wysokość przyszłych emerytur w opinii społeczeństwa (w %). Jak Pan(i) sądzi, czy w przyszłości, np. za 15 lat, wysokość emerytury Wskazania respondentów według terminów badań w stosunku do zarobków będzie: VI 1998 VI 2000 X 2008 II 2010 III 2012 mniejsza niż obecnie 8 21 46 48 45 podobna jak obecnie 26 30 22 21 26 większa niż obecnie 37 20 15 11 11 trudno powiedzieć 30 29 17 20 18 Źródło: Opinie o podnoszeniu wieku emerytalnego i zmianach w systemie emerytalnym, Komunikat CBOS nr BS/40/2012, Warszawa, marzec 2012, s. 10. Tuż przed wprowadzeniem reformy emerytalnej aż 37% respondentów uważało, że emerytury wzrosną a ponad ¼ była przekonana, że reforma nie wpłynie istotnie na wysokość świadczeń. Tylko 8% ankietowanych wskazało, że emerytury ulegną zmniejszeniu. Przekonanie o wzroście świadczeń emerytalnych mogło wynikać nie tylko z niskiej świadomości emerytalnej Polaków, lecz także (a może przede wszystkim) z wprowadzających w błąd reklam otwartych funduszy emerytalnych, przedstawiających emerytów jako osoby mogące sobie pozwolić na luksusowe wakacje. Świadomość ubezpieczonych w zakresie wysokości świadczeń z nowego systemu wzrosła jednak znacznie w ciągu pierwszych dziesięciu lat jego funkcjonowania. Na początku 2010 r., prawie połowa respondentów była przekonana, iż emerytury z nowego systemu będą niższe niż przed reformą. Istotnej przemianie uległy także źródła finansowania systemu. Repartycyjny system o zdefiniowanym świadczeniu zastąpiono systemem repartycyjno-kapitałowym o zdefiniowanej składce. Po latach funkcjonowania jednoelementowego publicznego systemu emerytalnego powołano do życia system wielofilarowy o mieszanym finansowaniu, kierując się zasadą rozpraszania ryzyka, również w obszarze emerytalnym. Poza częścią repartycyjną opartą na umowie międzypokoleniowej powstał obowiązkowy element finansowany kapitałowo. Pojawiło się wiele nowych podmiotów funkcjonujących na uregulowanym przez państwo rynku emerytalnym, w tym główni jego aktorzy: otwarte fundusze emerytalne i powszechne towarzystwa emerytalne. Tabela 4. Poparcie społeczne dla różnych metod finansowania systemu emerytalnego (w %) Które rozwiązanie dotyczące emerytur Wskazania respondentów według terminów badań wydaje się Panu(i) lepsze? IX 2007 X 2008 II 2010 I 2011 Każdy pracownik wpłaca składki na własne 38 31 42 41 konto w funduszu emerytalnym, z którego w przyszłości będzie miał wypłacaną emeryturę Osoby pracujące opłacają składki, które są 5 9 8 8 Przeznaczane na emerytury dla obecnych emerytów Połączenie obu tych rozwiązań część 36 49 32 35 składki pracownika przeznaczana jest na wypłaty bieżących emerytur, a część odkładana na jego przyszłą emeryturę Trudno powiedzieć 21 11 18 16 Źródło: Opinie o planowanych zmianach w systemie emerytalnym, Komunikat CBOS nr BS/14/2011, Warszawa, luty 2011, s. 3. Finansowanie kapitałowe i formułę zdefiniowanej składki wprowadzono pod hasłem indywidualizacji emerytur, mającym zapewnić akceptację społeczną. Głównym zadaniem było przekonanie każdego ubezpieczonego, że ma wpływ na wysokość przyszłych świadczeń a gromadzony w OFE kapitał jest jego własnością, chociaż o ograniczonych prawach dysponowania nim. Poprzez wzbudzenie 30

zainteresowania uczestników zasadami funkcjonowania systemu kapitałowego oraz wprowadzenie dodatkowych obowiązków informacyjnych, świadomość emerytalna i finansowa społeczeństwa została podniesiona. Według badań CBOS na początku 2011 r. 41% respondentów wskazało rachunki kapitałowe jako najlepszy sposób finansowania emerytur, a ponad jedna trzecia badanych za najlepsze uważa finansowanie mieszane, repartycyjno-kapitałowe. Jedynie 16% pytanych nie miało zdania na ten temat. Zmiany formuły emerytalnej Warunkiem nabycia emerytury w starym systemie emerytalnym było osiągnięcie wieku emerytalnego wynoszącego 60 lat dla kobiet i 65 lat dla mężczyzn 30 oraz minimalnego okresu składkowego i nieskładkowego wynoszącego odpowiednio 20 i 25 lat. 31 Świadczenie emerytalne (E) dla osób pozostających w starym systemie obliczane jest według następującej formuły: 32 E = 24% KB +1,3% x IPW x liczba lat składkowych + 0,7% x IPW x liczba lat nieskładkowych gdzie: KB kwota bazowa, obliczana na podstawie przeciętnego miesięcznego wynagrodzenia w gospodarce; jej wysokość jest systematycznie aktualizowana; ogłoszona kwota bazowa obowiązuje w okresach rocznych rozpoczynających się od 1 marca każdego roku, IPW indywidualna podstawa wymiar składek stanowiąca iloczyn indywidualnego wskaźnika podstawy wymiaru emerytury; nie może być wyższa niż 250% kwoty bazowej. Pierwsza część formuły emerytalnej (24% KB) zwana jest często składnikiem socjalnym, gdyż przyjmowanie jej w takiej samej wysokości dla wszystkich osób występujących o świadczenie powoduje spłaszczenie wysokości obliczanych emerytur. Pozostałe elementy uzależnione są od wysokości indywidualnej podstawy wymiaru, obliczanej zwykle w oparciu o zarobki osiągnięte w kolejnych 10 latach poprzedzających przejście na emeryturę 33, oraz długości lat składkowych i nieskładkowych. Stosowana formuła obliczania emerytury nie zależy od płci świadczeniobiorcy. Świadczenie nie jest w żaden sposób zmniejszane w przypadku rozpoczęcia jego pobierania przed osiągnięciem ustawowego wieku emerytalnego. Przedłużenie okresu aktywności zawodowej powoduje podwyższenie świadczenia o 1,3% indywidualnej podstawy wymiaru za każdy dodatkowy rok składkowy. 34 Emerytura jest dożywotnia a w formule jej wypłaty nie przewidziano żadnych dodatkowych gwarancji na wypadek śmierci emeryta. 30 W praktyce duża część ubezpieczonych skorzystała z możliwości wcześniejszego przejścia na emeryturę na w sytuacji zgromadzenia wystarczająco długiego stażu ubezpieczeniowego (30 lat stażu w przypadku kobiet i 35 lat stażu w przypadku mężczyzn). Wiek uprawniający do emerytury to w takich przypadkach odpowiednio 55 i 60 lat. 31 Art. 26 ustawy z dnia 14 grudnia 1982 roku o zaopatrzeniu emerytalnym pracowników i ich rodzin (Dz.U. nr 40 poz. 267 ze zm.) zastąpiony od 1999 r. przez art. 27 ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu ubezpieczeń Społecznych (tekst jednolity Dz.U. z 2004 r., nr 39 poz. 353). Przy czym długość uwzględnionych okresów nieskładkowych nie może przekraczać 1/3 uwzględnionych okresów składkowych. 32 Art. 53 ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z FUS. 33 Okres 10 kolejnych lat wybierany jest z okresu 20 lat poprzedzających przejście na emeryturę lub indywidualną podstawę wymiaru oblicza się na podstawie zarobków z dowolnych 20 lat wybranych z całego okresu aktywności zawodowej. 34 Podjęcie decyzji o przedłużenie okresu aktywności zawodowej i przesunięcia momentu przejścia na emeryturę nie jest dla ubezpieczonego korzystne. Ze względu na brak ograniczeń w dodatkowym zarobkowaniu emerytów, którzy osiągnęli ustawowy wiek emerytalny, bardziej opłacalne jest przejście na emeryturę, podjęcie pracy i systematyczne występowanie o podwyższanie świadczenia z tytułu dodatkowych okresów składkowych. 31

Nowy system emerytalny uzależnił wysokość emerytury od wysokości uprawnień emerytalnych i kapitału zgromadzonego na rachunku w OFE. Rozwiązanie takie spowoduje relatywne obniżenie wysokości świadczeń emerytalnych w przyszłości lecz jego niewątpliwą zaletą jest zachęta do przedłużania aktywności zawodowej w myśl prostej zasady: im dłużej wpłacasz składki, tym wyższa jest twoja emerytura. Świadczenia z pierwszego filara nowego polskiego systemu emerytalnego zależą wyłącznie od wysokości zgromadzonych w ciągu okresu aktywności zawodowej uprawnień (stanu konta) i przeciętnego dalszego trwania życia w momencie przejścia na emeryturę. Zdecydowano się na zastosowanie jednolitych tablic dalszego trwania życia dla kobiet i mężczyzn, co stanowi element redystrybucji, gdyż w przypadku oddzielnego traktowania płci, emerytury kobiet byłyby znacznie niższe wskutek dłuższego dalszego trwania życia w momencie przejścia na emeryturę oraz niższych zarobków osiąganych w okresie aktywności zawodowej. Wyliczenie wysokości emerytury z filara pierwszego można przedstawić w postaci następującej zależności: Emerytura I zwaloryzowane uprawnienia srednie dalsze trwanie życia Zwaloryzowane uprawnienia emerytalne to suma zwaloryzowanych składek emerytalnych zaewidencjonowanych na koncie ubezpieczonego w ZUS powiększona o zwaloryzowany kapitał początkowy. W celu obliczenia wysokości miesięcznej emerytury, wielkość uprawnień jest dzielona przez średnie dalsze trwanie życia wyrażone w miesiącach dla osób w wieku równym wiekowi przejścia na emeryturę. 35 Wiek ubezpieczonego w momencie przejścia na emeryturę wyraża się w ukończonych latach i miesiącach. Zgodnie z przedstawionym wzorem, im wyższy stan konta w pierwszym filarze (w tym także subkonta) i im wyższy wiek emerytalny, tym wyższe świadczenie przysługujące z części repartycyjnej. Środki zgromadzone na rachunku w drugim filarze są finansują emeryturę kapitałową, która może być wypłacana w jednej z dwóch form: okresowej emerytury kapitałowej, dożywotniej emerytury kapitałowej. 36 Okresowa emerytura kapitałowa przysługuje członkowi otwartego funduszu emerytalnego do ukończenia 65 roku życia. Dożywotnia emerytura kapitałowa przysługuje członkowi otwartego funduszu emerytalnego dożywotnio po ukończeniu 65 roku życia. 37 Ubezpieczony nabywa prawo do emerytury okresowej, jeżeli osiągnął minimalny ustawowy wiek emerytalny (niższy niż 65 lat 38 ) i kwota środków zgromadzonych na jego rachunku w OFE, ustalona na ostatni dzień miesiąca poprzedzającego miesiąc, od którego zostanie przyznana emerytura, jest równa lub wyższa od dwudziestokrotności kwoty dodatku pielęgnacyjnego. 39 Wysokość okresowej emerytury kapitałowej obliczana jest według wzoru: 40 35 Art. 25 i 26 ustawy z 18 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z FUS. Dla osoby w wieku 60 lat przeciętne trwanie życia wynosi 247,3 mies. a dla osoby w wieku 65 lat 204,6 mies. Komunikat Prezesa GUS z 25 marca 2009 r. w sprawie tablicy średniego dalszego trwania życia kobiet i mężczyzn (M.P. nr 20, poz. 253). 36 Art. 7 ustawy z dnia 21 listopada 2008 r. o emeryturach kapitałowych (Dz.U. nr 228, poz. 1507). 37 Art. 7 ustawy z dnia 21 listopada 2008 r. o emeryturach kapitałowych. 38 Emerytury okresowe będą wypłacane jedynie do czasu, gdy ubezpieczeni będą przechodzić na emeryturę w wieku niższym niż 65 lat, co ma obecnie miejsce w przypadku kobiet. W związku z planowanym podwyższeniem wieku emerytalnego do docelowego poziomu 67 lat w 2040 r. dla kobiet i mężczyzn w niedługiej przyszłości przestanie funkcjonować forma wypłaty świadczeń w postaci okresowej emerytury kapitałowej. 39 Art. 8 ustawy z dnia 21 listopada 2008 r. o emeryturach kapitałowych. 40 Art. 24 ustawy z dnia 21 listopada 2008 r. o emeryturach kapitałowych. 32

ś ż Przy kalkulacji okresowej emerytury kapitałowej wykorzystuje się tablice średniego dalszego trwania życia stosowane dla potrzeb wyznaczania emerytury z części repartycyjnej, wspólne dla kobiet i mężczyzn. Im wyższy stan rachunku w OFE i wyższy wiek przejścia na emeryturę, tym wyższa wartość emerytury okresowej. W trakcie wypłacania emerytury okresowej środki pozostają nadal w otwartym funduszu emerytalnym i są pomnażane. Powszechne towarzystwo emerytalne potrąca na bieżąco kwoty na sfinansowanie kolejnych wypłat emerytur okresowych i przekazuje je do ZUS. W czasie pobieranie emerytury okresowej, środki zgromadzone na rachunku podlegają dziedziczeniu. Okresowa emerytura kapitałowa jest waloryzowana corocznie na zasadach i w trybie określonym dla emerytury z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych. 41 Prawo do okresowej emerytury kapitałowej wygasa: 42 1) w przypadku śmierci członka otwartego funduszu emerytalnego; 2) z dniem poprzedzającym dzień, w którym członek otwartego funduszu emerytalnego ukończył 65 rok życia, 3) w przypadku wyczerpania środków zgromadzonych na rachunku w otwartym funduszu emerytalnym. Po osiągnięciu przez ubezpieczonego 65 lat, nabywa on prawo do dożywotniej emerytury kapitałowej, bez względu na fakt, czy pobierał wcześniej emeryturę okresową. Dożywotnia emerytura kapitałowa jest ustalana na wniosek ubezpieczonego po dokonaniu przez niego wyboru oferty dożywotniej emerytury kapitałowej. W sytuacji wcześniejszego pobierania emerytury okresowej lub renty z tytułu niezdolności do pracy, ubezpieczony nie ma obowiązku ponownego składania wniosku musi jednak wskazać wybraną ofertę emerytury dożywotniej, pod rygorem wstrzymania wypłaty świadczeń. Emerytura dożywotnia nie może być przyznana, gdy stan środków na rachunku w OFE jest bardzo niski i wyliczona dla niego hipotetyczna emerytura kapitałowa 43 jest niższa od 50% dodatku pielęgnacyjnego wówczas środki są przekazywane do funduszu emerytalnego powiększając indywidualne konto w ZUS i ubezpieczony uzyskuje świadczenie jedynie z części repartycyjnej. Wysokość dożywotniej emerytury kapitałowej obliczana jest według wzoru: 44 Gdzie; Stawka DK stawka miesięcznej dożywotniej emerytury kapitałowej, właściwej dla wieku emeryta za każdy tysiąc zgromadzonych środków, zawarta w wybranej ofercie dożywotniej emerytury kapitałowej obowiązującej w dniu złożenia wniosku o ustalenie prawa do świadczenia. Po ustaleniu prawa do dożywotniej emerytury kapitałowej, środki ubezpieczonego są przekazywane w formie wypłaty transferowej do wybranego zakładu emerytalnego, w którym nabył on dożywotnią emeryturę kapitałową. W zamian za zgromadzone oszczędności otrzymuje on dożywotnie comiesięczne świadczenie z gwarancją wypłaty części przekazanych środków, gdyby umarł w ciągu pierwszych trzech lat od przejścia na emeryturę. Aby wyeliminować sytuacje związane z tzw. szokiem przejścia, w kapitałowej części funkcjonuje rozwiązanie umożliwiające zwrot części środków za które nabyta została dożywotnia emerytura 41 Art. 26 ust. 1 ustawy z 21 listopada 2008 r. o emeryturach kapitałowych. 42 Art. 9 ustawy z 21 listopada 2008 r. o emeryturach kapitałowych. 43 Hipotetyczna emerytura kapitałowa jest równa ilorazowi stanu środków na koncie w OFE przez przeciętne dalsze trwanie życia stosowane przy obliczaniu emerytury z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych. Art. 10 ust. 2 ustawy z 21 listopada 2008 r. o emeryturach kapitałowych. 44 Art. 27 ustawy z 21 listopada 2008 r. o emeryturach kapitałowych. 33

kapitałowa, gdy emeryt umarł w ciągu pierwszych 36 miesięcy jej pobierania. Zakład emerytalny wypłaci wówczas wskazanym przez emeryta osobom wypłatę gwarantowaną. Wyplata gwarantowana obliczana jest zgodnie ze wzorem: 45 Ś Środki przekazywane z OFE traktowane są jako jednorazowa składka, za którą zakupiona została dożywotnia emerytura kapitałowa. Natomiast czas pobierania emerytury określony jest jako liczba pełnych miesięcy, jakie upłynęły od początku miesiąca, w którym po raz pierwszy wypłacono dożywotnią emeryturę kapitałową, do końca miesiąca, w którym nastąpiła śmierć emeryta. Zasady wypłaty dożywotnich emerytur kapitałowych nie przewidują waloryzacji świadczeń. Ich wysokość może ulec zmianie w przypadku wystąpienia zysku lub nadwyżki w funduszach dożywotnich emerytur kapitałowych. 46 Ewentualne podwyższenie świadczeń zależy od wyników inwestycyjnych z lokowania środków funduszy dożywotnich emerytów kapitałowych oraz wzrostu umieralności osób pobierających świadczenia. Rozpoczęcie pobierania emerytury z pierwszego i drugiego filara następuje jednocześnie. Emeryturę z pierwszego filara finansowana będzie z funduszu emerytalnego funkcjonującego w ramach Funduszu Ubezpieczeń Społecznych i zarządzanego przez ZUS, a z drugiego ze środków zgromadzonych w otwartym funduszu emerytalnym. Ubezpieczony będzie otrzymywał jeden przelew emerytalny z obu części przekazywany przez ZUS, który wcześniej otrzyma z powszechnego towarzystwa emerytalnego lub zakładu emerytalnego środki na wypłatę emerytury kapitałowej. 47 Wysokość świadczeń z nowego systemu emerytalnego Nowy system ma zachęcać ubezpieczonych do wydłużania aktywności zawodowej, w myśl zasady: im dłużej pracujesz, im więcej odłożysz i im jesteś starszy w momencie przejścia na emeryturę, tym wyższe otrzymasz świadczenie. Zwiększeniu ekwiwalentności systemu nie towarzyszy jednak zwiększenia adekwatności świadczeń emerytalnych. Świadczenia oferowane przez nowy system emerytalny uległy bowiem znacznemu obniżeniu. Największe zmiany w tym zakresie dotyczą kobiet przechodzących na emeryturę pięć lat wcześniej niż mężczyźni. 45 Art. 29 ustawy z 21 listopada 2008 r. o emeryturach kapitałowych. 46 Art. 28 ust. 1 ustawy z 21 listopada 2008 r. o emeryturach kapitałowych. 47 Art. 30 ustawy z dnia 21 listopada 2008 r. o emeryturach kapitałowych (Dz.U. nr 228, poz. 1507). 34

Tabela 5. Wysokość świadczeń w starym i nowym systemie emerytalnym wiek i płeć wynagrodzenie jako wielokrotność przeciętnego wynagrodzenia ubezpieczonego 0,4 0,5 1 2,5 3 5 Kobieta 60 lat (stary) 1 599,91 1 809,90 2 659,85 5 209,71 5 209,71 5 209,71 Kobieta 60 lat (nowy)* 1 039,94 1 039,94 1 540,25 3 850,63 3 850,64 3 850,64 w tym: - emerytura z I filara 796,53 735,67 931,71 2 329,28 2 329,28 2 329,28 806,56** 721,15** - emerytura okresowa 243,42 304,27 608,54 1 521,35 1 521,36 1 521,36 - dożywotnia emerytura 341,62 427,03 854,06 2 135,15 2 135,15 2 135,15 kapitałowa Kobieta 65 lat (35***),(stary) 1 766,43 1 998,28 2936,69 5751,94 5 751,94 5 751,94 Kobieta 65 lat (35***),(nowy) 1 148,18 1 204,47 2 408,93 6 022,34 6 022,34 6 022,34 Kobieta 65 lat (40***),(stary) 1 766,43 2 141,80 3 223,74 6 469,56 6 469,56 6 469,56 Kobieta 65 lat (40***),(nowy) 1 148,18 1 319,02 2 638,03 6 595,08 6 595,08 6 595,08 Mężczyzna 65 lat (stary) 1 766,43 2 141,80 3 223,74 6 469,56 6 469,56 6 469,56 Mężczyzna 65 lat (nowy) 1 148,18 1 319,02 2 638,03 6 595,08 6 595,08 6 595,08 * Emerytura łączna z nowego systemu dla 60-letniej kobiety składa się z emerytury dożywotniej z części repartycyjnej (I filar, pierwsza z wartości) i okresowej emerytury kapitałowej wypłacanej z OFE (druga z podanych wartości). Emerytura okresowa, po osiągnięciu przez ubezpieczoną 65 lat, zostanie zamieniona na dożywotnią emeryturę kapitałową (ostatnia z podanych wartości). ** Podanie dwóch wartości emerytury z I filara wynika z faktu, że wysokość dopłaty do emerytury minimalnej podwyższającej emeryturę z części repartycyjnej obliczana jest w momencie przejścia na emeryturę a następnie w momencie ukończenia 65 lat i rozpoczęcia pobierania dożywotniej emerytury kapitałowej. *** W przypadku 65 letniej kobiety, analizowany jest przypadek 30- i 35- letniego okresu składkowego (odpowiednio 35- lub 40-letniego stażu ubezpieczeniowego), stąd zastosowano w tabeli dodatkowe rozróżnienie związane ze stażem. Źródło: J. Rutecka, Zakres redystrybucji dochodowej w ubezpieczeniowym systemie emerytalnym, Oficyna Wydawnicza SGH, Warszawa, 2012, s. 204. Obliczenia przeprowadzone dla przykładowych ubezpieczonych 48 (tabela 5) potwierdzają, że emerytury wyznaczone według formuły zdefiniowanej składki są znacznie niższe od świadczeń obliczonych na podstawie starej formuły zdefiniowanego świadczenia wyjątkiem są świadczenia osób, które przeszły na emeryturę w wieku 65 lat i zarabiały co najmniej 250% przeciętnego wynagrodzenia. Wysokość świadczeń z obu systemów zależy od długości stażu ubezpieczeniowego i okresu opłacania składek im dłuższy okres opłacania składek i uczestnictwa w systemie, tym wyższe są świadczenie emerytalne. Przy czym nowa formuła emerytalna zakłada niemal pełną ekwiwalentność składek i świadczeń. W zreformowanym systemie emerytalnym wszyscy badani 48 Obliczono emeryturę dla 24 osób, które różnią się wiekiem przejścia na emeryturę (60 lub 65 lat), poziomem wynagrodzenia w relacji do wynagrodzenia przeciętnego (40%, 50%, 100%, 250%, 300%, 500%), okresem składkowym (30 lub 35 lat). Staż ubezpieczeniowy jest liczony od osiągnięcia przez ubezpieczonych 25 lat a kwota bazowa w pierwszym roku objętym symulacją wynosi 2.000,00 zł. Ubezpieczeni charakteryzują się płaską karierą zawodową relacja zarobków do wynagrodzenia przeciętnego nie zmienia się w okresie objętym symulacją. Emerytura minimalna stanowi 26% kwoty bazowej. Wynagrodzenia 48, kwota bazowa oraz emerytura minimalna rosną w tempie 2% rocznie. Średnioroczna stopa zwrotu z części kapitałowej przyjęta przy obliczaniu świadczeń emerytalnych wynosi 5%, techniczna stopa zwrotu dla dożywotnich emerytur kapitałowych wynosi 1% a koszty administracyjne wypłaty dożywotnich emerytur kapitałowych są równe 3,5% wartości miesięcznego świadczenia. 35

ubezpieczeni zarabiający wynagrodzenie minimalne (40% przeciętnego wynagrodzenia) oraz 60- letnie kobiety osiągające 50% przeciętnego wynagrodzenia musiałyby korzystać z dopłat do emerytur minimalnych, gdyby nie zdecydowano się na podwyższenie wieku emerytalnego. Przy utrzymaniu minimalnego wieku emerytalnego na dotychczasowym poziomie (60 lat dla kobiet i 65 lat dla mężczyzn) oraz zakładając posiadanie przez ubezpieczonych jedynie minimalnego wymaganego stażu ubezpieczeniowego, dopłaty do emerytury minimalnej mogłyby otrzymywać kobiety zarabiające nawet 100% przeciętnego wynagrodzenia 49 a pobieranie emerytury w wysokości emerytury minimalnej mogłoby w przyszłości nabrać cech powszechności. Znacznej redukcji uległy stopy zastąpienia, głównie dla uczestników zarabiających poniżej 2,5- krotności przeciętnego wynagrodzenia. Nadal występuje prawidłowość kompensowania w większym zakresie utraconych dochodów osób najuboższych, jednak grupa beneficjentów została inaczej zdefiniowana. W starym systemie emerytalnym osoby otrzymujące minimalne wynagrodzenie otrzymywały świadczenie przekraczające wysokość ich zarobków po oskładkowaniu. W nowym systemie kompensata ta nie przekracza 65%. Wykres 1. Stopy zastąpienia w starym i nowym systemie emerytalnym Stopa zastąpienia 120% 100% 80% 60% 40% 20% 0% 0,4 0,5 1,0 2,5 3,0 5,0 kobieta 60 lat (stary) kobieta 60 lat (nowy)* kobieta 60 lat (nowy)** kobieta 65 lat (35),(stary) kobieta 65 lat (35),(nowy) kobieta 65 lat (40),(stary) kobieta 65 lat (40),(nowy) mężczyzna 65 lat (stary) wielokrotność przeciętnego wynagrodzenia *stopa zastąpienia w dniu przejścia na emeryturę (w dniu rozpoczęcia pobierania okresowej emerytury kapitałowej) ** stopa zastąpienia w dniu rozpoczęcia pobierania dożywotniej emerytury kapitałowej Źródło: J. Rutecka, Zakres redystrybucji dochodowej w ubezpieczeniowym systemie emerytalnym, Oficyna Wydawnicza SGH, Warszawa, 2012, s. 209. Na skutek obniżenia świadczeń emerytalnych zmniejszy się zakres kompensaty utraconych zarobków przez świadczenie stopa zastąpienia oferowana dla 60-letniej kobiety zarabiającej przeciętne wynagrodzenie uległa zmniejszeniu o 42% (z 66,5% do 38,5%), natomiast dla 65-letniego mężczyzny o 18% (z 73,0% do 59,7%). Osoby uzyskujące minimalne wynagrodzenie osiągają w starym systemie 100% stopę zastąpienia, mimo niekorzystania z dopłat do emerytury minimalnej. Nowy system 49 B. Więckowska, J. Owczarek, Ryzyko dopłaty do emerytury minimalnej w nowym systemie emerytalnym w Polsce, Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Ekonomicznego w Poznaniu, nr. 181, Poznań 2011, s. 337. 36

oferuje równe stopy zastąpienia dla osób z różnych grup dochodowych, jeśli ubezpieczeni nie korzystają z dopłat do emerytury minimalnej i nie zarabiają więcej niż 250% przeciętnego wynagrodzenia. Dla osób uprawnionych do emerytury minimalnej stopa zastąpienia jest podwyższana przez dopłatę, uzyskując poziom 65%. Warto przy tym zauważyć, że przesunięcie momentu przejścia na emeryturę o 5 lat przy utrzymaniu tego samego poziomu zarobków skutkuje podwyższeniem stopy zastąpienia o niemal 16 p.p. (przypadek kobiety przechodzącej na emeryturę w wieku 60 lub 65 lat). Jest to efekt wpłacania dodatkowych składek budujących kapitał emerytalny oraz zastosowania parametru demograficznego w formule obliczania świadczenia. Wzrost stopy zastąpienia będzie znacznie wyższy, jeśli praca zarobkowa będzie kontynuowana do 67 roku życia lub dłużej. Akceptacja społeczna dla nowego systemu 10 lat po jego wprowadzeniu Gruntowna reforma z 1999 roku dokonała kompleksowej przebudowy polskiego systemu emerytalnego. Na skutek wprowadzenia większej ekwiwalentności poprzez formułę zdefiniowanej składki, zasada relatywnie większej kompensaty dla osób z najniższych grup dochodowych i relatywnie mniejszej dla osób z najwyższych grup dochodowych została prawie całkowicie wyeliminowana. Zastosowanie finansowania repartycyjno-kapitałowego w miejsce funkcjonującej dotychczas umowy międzypokoleniowej nie zlikwidowało jednak redystrybucji międzypokoleniowej i obciążeń kolejnych pokoleń. Uprawnienia emerytalne zgromadzone na koncie w ZUS i kapitał na rachunku w OFE, muszą bowiem w przyszłości znaleźć pokrycie w PKB wytworzonym przez kolejne pokolenia pracujących. System emerytalny stoi nadal przed szeregiem wyzwań, aby zapewnić adekwatne dochody na okres starości. Po pierwszych dziesięciu latach funkcjonowania wielofilarowego systemu emerytalnego, zauważyć można stabilizację poziomu poparcia społecznego dla przeprowadzonej reformy. Zgodnie z wynikami badania CBOS ze stycznia 2011 r., 56% ankietowanych było niezadowolonych z funkcjonowania systemu ubezpieczeń emerytalnych a tylko 27% raczej lub zdecydowanie zadowolonych. Trudno jednoznacznie wskazać przyczyny takiej oceny. Negatywna opinia może wynikać z problemów organizacyjnych występujących tuż po wprowadzeniu systemu 50, prognozowanych zmian dotyczących jego funkcjonowania czy rosnącej świadomości emerytalnej (głównie w zakresie prognozowanej stopy zastąpienia). Warto jednak odnotować, iż na początku 2001 r. z systemu emerytalnego niezadowolonych było jedynie 38% respondentów (szczyt niezadowolenia nastąpił w 2008 roku), podczas gdy zadowolenie wyrażało 26% a liczna grupa pytanych nie miała opinii na ten temat (36%). Tabela 8. Poziom zadowolenia z systemu ubezpieczeń emerytalnych (w%) Czy, ogólnie rzecz biorąc, jest Pan(i) zadowolony(a) czy też Wskazania respondentów według terminów badań niezadowolony(a) ze sposobu, w jaki w naszym kraju funkcjonuje system ubezpieczeń emerytalnych? I 2001 III 2007 IX 2007 X 2008 II 2010 I 2011 Zdecydowanie niezadowolony(a) 15 25 15 30 19 21 Raczej niezadowolony(a) 23 28 32 34 31 35 Raczej zadowolony(a) 23 21 21 18 18 22 Zdecydowanie zadowolony(a) 3 2 7 8 6 5 Trudno powiedzieć 36 25 25 10 26 17 Źródło: Opinie o planowanych zmianach w systemie emerytalnym, Komunikat CBOS nr BS/14/2011, Warszawa, luty 2011, s. 2. 50 Chodzi o zaległości w przekazywaniu przez ZUS składek do otwartych funduszy emerytalnych. 37

Na negatywną ocenę nowopowstałego systemu może mieć wpływ także kryzys finansowy, który rozpoczął się jesienią 2008 r. i spowodował znaczne uszczuplenie środków zgromadzonych na rachunkach w otwartych funduszach emerytalnych. Okres dekoniunktury uzmysłowił oszczędzającym, że indywidualne rachunki i inwestowanie na rynku kapitałowym ma, poza zaletami wychwalanymi w reklamach otwartych funduszy emerytalnych, także istotne wady. Zdaniem osób biorących udział w badaniu CBOS w październiku 2007 r., system emerytalny wymaga szeregu zmian. Wśród najczęściej wymienianych znalazły się: podwyższenie emerytur (43% osób przekonanych o konieczności zmian), uproszczenie przepisów, skuteczniejsza akcja informacyjna i dotrzymanie założeń reformy (9%) oraz likwidacja lub reforma ZUS (7%). 6% ankietowanych dostrzegało potrzebę obniżenia wieku emerytalnego, a tylko 1% - potrzebę jego podwyższenia. Tabela 9. Oczekiwania dotyczące zmian w systemie emerytalnym (wybrane odpowiedzi, % osób postulujących zmiany w obecnym systemie) Co, Pana(i) zdaniem, należałoby zmienić w Wskazania respondentów według terminów badań systemie ubezpieczeń emerytalnych? II 2001 X 2007 Zmienić cały system 5 4 Podwyższyć emerytury 27 43 Zlikwidować lub zreformować ZUS 10 7 Obniżyć składki emerytalne 11 6 Uprościć przepisy, lepiej informować o 7 9 nowym systemie, dotrzymać założeń reformy Obniżyć wiek emerytalny 4 6 Źródło: opracowanie własne na podst.: Komunikat CBOS Nadzieje czy niepewność? System emerytalny po zmianie, Warszawa, luty 2001, s. 9, Komunikat CBOS Opinie o systemie ubezpieczeń emerytalnych, Warszawa, październik 2007, s. 6. Zmiany dokonane w systemie emerytalnym w 2011 i 2012 r. (obniżenie składki przekazywanej do OFE, stopniowe podwyższanie wieku emerytalnego do 67 lat) nie są w pełni zgodne z oczekiwaniami społecznymi. Pożądane przez respondentów podwyższenie emerytur przy zachowaniu innych parametrów na tym samym poziomie nie jest możliwe aby osiągnąć taki efekt, konieczne jest albo podwyższenie składki albo wieku emerytalnego. Oba rozwiązania nie znajdują jednak akceptacji społecznej. Gdy w 2011 roku zapytano społeczeństwo o opinię nt. stopniowego podwyższania wieku przejścia na emeryturę, niemal ¾ ankietowanych wyraziło swój sprzeciw a jedynie 17% popierało ewentualne działania w tym zakresie (wykres 2). Respondenci byli również przeciwni zrównaniu wieku emerytalnego kobiet i mężczyzn 7 na 10 Polaków było przeciwnych takiemu rozwiązaniu, a popierał je co piąty ankietowany. 38

Wykres 2. Opinie Polaków o stopniowym podwyższaniu wieku uprawniającego do przejścia na emeryturę Źródło: Opinie o planowanych zmianach w systemie emerytalnym, Komunikat CBOS nr BS/14/2011, Warszawa, luty 2011, s. 10. Wykres 3. Opinie Polaków o zrównaniu wieku emerytalnego kobiet i mężczyzn Źródło: Opinie o planowanych zmianach w systemie emerytalnym, Komunikat CBOS nr BS/14/2011, Warszawa, luty 2011, s. 10. Powszechny sprzeciw w kwestii podwyższenia wieku emerytalnego narastał wraz z postępem prac nad projektem podwyższania wieku przejścia na emeryturę i osiągnął najwyższy poziom w maja 2012 r. wówczas ponad 80% kobiet i mężczyzn przeciwnych było stopniowemu wydłużaniu okresu aktywności zawodowej do poziomu 67 lat 51. Opinie w zakresie podwyższania wieku emerytalnego te są w dużej mierze sprzeczne z podejściem do wyboru pomiędzy pracą do 67 roku i wyższym świadczeniem a wcześniejszym zakończeniem aktywności i pobieraniem świadczenia częściowego. W świetle badania CBOS z kwietnia 2012 r., niemal połowa Polaków chciałaby pracować dłużej, aby otrzymać wyższą emeryturę. Należy jednak pamiętać, że w grupie tej dominowały osoby młodsze, dla których moment przejścia na emeryturę jest jeszcze dość odległy. Istotna część społeczeństwa wybrałaby jednak częściową emeryturę w wieku 62/65 lat i niższe świadczenie w przyszłości postąpiłoby tak niemal 3 na 10 Polaków. 51 Opinie o zmianach w systemie emerytalnym, Komunikat CBOS nr BS/77/2012, Warszawa, czerwiec 2012, s. 1. 39

Wykres 4. Opinie Polaków o wyborze pomiędzy pracą do 67. roku życia a przejściem na częściową emeryturę w wieku 62/65 lat Źródło: Nadal nieprzekonani Polacy o podnoszeniu wieku emerytalnego, Komunikat CBOS nr BS/57/2012, Warszawa, kwiecień 2012, s.7. Dobrowolny wybór momentu zakończenia aktywności zawodowej i przejścia na emeryturę jest bez wątpienia wartością dla każdej osoby. Jednak stosowanie takiego rozwiązania musi uwzględniać fakt, iż w przypadku zbyt wczesnego zakończenia aktywności zawodowej. emeryt może nie zgromadzić kapitału pozwalającego na otrzymanie emerytury przekraczającej świadczenie minimalne. Wówczas wcześniejsze przejście na emeryturę może spowodować konieczność dopłaty do emerytury minimalnej, której kosztem obciążone zostanie pokolenie pracujących. Zakończenie Wyniki badań opinii społecznej wskazują, że praca nad nowym systemem emerytalnym powinny nadal trwać. Społeczeństwo oczekuje wyższych świadczeń, poprawy funkcjonowania instytucji ubezpieczeniowych (w tym Zakładu Ubezpieczeń Społecznych) i większej przejrzystości systemu. Pomimo wprowadzania kolejnych zmian do funkcjonujących rozwiązań emerytalnych, nadal nie do końca rozwiązany pozostanie problem adekwatności świadczeń emerytalnych. Częściową odpowiedzią na problem niskich stóp zastąpienia była decyzja o stopniowym podwyższaniu wieku emerytalnego do poziomu 67 lat, który zostanie osiągnięty w 2020 roku w przypadku mężczyzn i 2040 roku w przypadku kobiet. Takie rozwiązanie może prawie całkowicie wyeliminować zjawisko pobierania emerytur minimalnych. Na wysokość świadczeń mogłyby także wpłynąć zmiany pobudzające konkurencję i efektywność inwestowania w otwartych funduszach emerytalnych, jednak zakres ich oddziaływania będzie ograniczony z uwagi na redukcję stopy składki przekazywanej do tej części systemu. Ponadto, nadal brakuje rozwiązań dotyczących funkcjonowania instytucji wypłacających dożywotnie emerytury z części kapitałowej, pomimo, że pierwsze świadczenia w takiej formie powinny zostać wypłacone już w 2014 roku. Emerytury z części bazowej powinny być uzupełniane przez emerytury pracownicze i dobrowolne emerytury indywidualne. W tym zakresie wprowadzono już szeroki wachlarz form i produktów, jednak w obliczu braku znaczących zachęt podatkowych, dodatkowe plany emerytalne nie przeżywają i pewnie w najbliższej przyszłości nie będą przeżywać okresów gwałtownego rozkwitu. Wprowadzony w 1999 r. system osiągnie pełną dojrzałość dopiero wówczas, gdy wszystkie jego elementy będą funkcjonować prawidłowo i obejmą swoim zasięgiem większość ubezpieczonych. Adekwatność świadczeń według założeń Bezpieczeństwa dzięki różnorodności, nie dotyczy 40

bowiem jedynie jego części bazowej lecz także dodatkowego oszczędzania opartego na indywidualnej inicjatywie ubezpieczonych. Pamiętając, że stopień inicjatywy i aktywności ubezpieczonych jest w dużej mierze pochodną poziomu wiedzy emerytalnej i finansowej uczestników systemu, warunkiem koniecznym dla pełnego rozwoju systemu i rynku emerytalnego jest prowadzenie edukacji emerytalnej, zarówno przez niezależne instytucje, jak i przedstawicieli sektora finansowego. 41