Konsekwencje nieprawidłowego żywienia i małej aktywności fizycznej u osób w wieku starszym Mirosław Jarosz, Iwona Sajór Nieprawidłowe żywienie Nieprawidłowe żywienie i mała aktywność fizyczna lub jej brak istotnie przyspieszają proces starzenia się organizmu. Zwiększają ryzyko rozwoju chorób i pogarszają przebieg chorób już istniejących oraz negatywnie wpływają na psychikę i samopoczucie człowieka. U osób po 60 65. roku życia obserwuje się szczególny wzrost ryzyka zachorowań na nadciśnienie tętnicze, cukrzycę, chorobę niedokrwienną serca, udar mózgu, choroby degeneracyjne mózgu oraz niektóre nowotwory. Zwiększa się także odsetek osób z niedożywieniem. Duże ryzyko niedożywienia u osób starszych wynika z wielu powodów, m.in.: obecności chorób, braków w uzębieniu, schorzeń jamy ustnej, stosowania wielu leków równocześnie, socjalnej izolacji, ograniczeń ekonomicznych i zaburzeń mentalnych. W Polsce u dużej części ludzi starszych podstawowym błędem żywieniowym jest nadmierne w stosunku do zapotrzebowania spożycie tłuszczów, głównie pochodzenia 5
zwierzęcego, oraz węglowodanów prostych kosztem błonnika pokarmowego. Taka dieta charakteryzuje się małą gęstością odżywczą, co stwarza ryzyko niedoborów witamin i składników mineralnych. Małe spożycie wapnia w sytuacji zmniejszonego jego wchłaniania może nasilać osteoporozę i jej powikłania (złamania kończyn, kręgosłupa). Stosunkowo często, wskutek niewystarczającego spożycia płynów, dochodzi u osób starszych do odwodnienia, zaburzeń w pracy układu nerwowego, regulacji cieplnej i ograniczonego wydalania produktów przemiany materii. Wszystkie wymienione choroby zwiększają wydatki na leczenie i rehabilitację, obniżając poziom ekonomiczny życia i jego jakość. Mała aktywność fizyczna Siedzący tryb życia sprzyja wystąpieniu u ludzi starszych depresji, zwiększa także ryzyko niedożywienia. Poziom aktywności fizycznej powinien być odpowiedni do sprawności fizycznej. Osoby, które prowadzą siedzący tryb życia, powinny rozpoczynać rozwój aktywności od krótkich ćwiczeń fizycznych o małym nasileniu, a potem stopniowo zwiększać czas i intensywność ich wykonywania. Jest to szczególnie ważne u osób z medycznymi czy fizycznymi ograniczeniami. Stopniowy wzrost aktywności fizycznej może w bardzo istotny sposób zmniejszyć ryzyko upadków i urazów (złamań kończyn, szyjki kości udowej i innych). Ćwiczenia fizyczne zwiększają możliwość samodzielności (zakupy, załatwianie różnych spraw, sporządzanie posiłków itp.). W trakcie ćwiczeń fizycznych zwiększa się ruchomość 53
stawów oraz zmniejszają się objawy choroby zwyrodnieniowej stawów (bóle, obrzęki). Poza tym zwiększa się siła mięśni, polepsza koordynacja i zakres ruchów oraz poprawia się balans ciała. Korzyści ze zwiększonej aktywności fizycznej przekładają się na: przedłużenie niezależności od osób trzecich, zapobieganie chorobom przewlekłym (choroba niedokrwienna, nadciśnienie tętnicze, otyłość, cukrzyca), a także poprawę leczenia niektórych już istniejących chorób, np. cukrzycy. Praktyczne wskazówki dotyczące samooceny odżywienia przez osoby w wieku starszym Nadwaga, otyłość, a także niedożywienie to stany będące konsekwencją nieprawidłowego żywienia. O ile nadmierną masę ciała jest stosunkowo łatwo rozpoznać (tabela 7), o tyle niedożywienie może pozostać przez długi czas niedostrzeżone. Problem ten jest szczególnie trudny do rozpoznania w grupie osób starszych. Tabela 7. Klasyfi kacja nadwagi i otyłości u osób dorosłych za pomocą BMI według Światowej Organizacji Zdrowia (WHO) BMI (masa ciała w kg/wysokość ciała w m ) Stan odżywienia < 18,5 Ryzyko niedożywienia (niedowaga) 18,5 4,9 Prawidłowa masa ciała (norma) 5,0 9,9 Nadwaga 54
Tabela 7. cd. BMI (masa ciała w kg/wysokość ciała w m ) 30,0 30,0 34,9 35,0 39,9 40,0 Stan odżywienia Otyłość klasa I klasa II klasa III (otyłość znaczna) Niezmiernie ważne jest, aby członkowie rodziny, bliscy znajomi, lekarze, pielęgniarki środowiskowe, pracownicy socjalni i wreszcie sami starsi ludzie zwracali uwagę na sygnały, które mogą ostrzegać przed ryzykiem niedożywienia. Amerykańscy naukowcy opracowali listę takich znaków ostrzegawczych, na które należy zwrócić uwagę, gdy jest się osobą starszą lub opiekunem takiej osoby (tabela 8). Tabela 8. Żywieniowa lista kontrolna oparta na znakach ostrzegawczych* (modyfi kacja własna) Choroby Jakiekolwiek istniejące choroby lub przewlekłe dolegliwości, które wpływają na Twój sposób żywienia lub są przyczyną trudności w jedzeniu, zwiększają u Ciebie ryzyko niedożywienia. U czterech spośród pięciu osób w starszym wieku występują przewlekłe choroby, które oddziałują na dietę. Oszacowano, że zaburzenia pamięci u jednej spośród pięciu starszych osób pogarszają sposób odżywiania (powodują one bowiem trudności w zapamiętywaniu co, kiedy lub czy w ogóle jadłeś). * Determine Your Nutritional Health checklist, Courtesy Nutrition Screening Initiative, a project of the American Academy of Family Physicians, the American Dietetic, and the National Council of the Aging and funded in part by a grant from Ross Products Division, Abbott Laboratories, 1991. 55
Tabela 8. cd. Nieprawidłowe żywienie Poczucie smutku lub przygnębienie, które dotyka około jednej spośród ośmiu osób w starszym wieku, w zależności od nasilenia może być przyczyną zmniejszonego łaknienia, zmian w trawieniu, mniejszej wartości energetycznej spożywanego pożywienia i zawartości w nim witamin i mikroelementów oraz może wpływać na masę ciała (osoby w starszym wieku z prawidłową lub nadmierną masą ciała mają często niedobory witamin i mikroelementów). Zjadanie zbyt małych, jak również zbyt dużych ilości pożywienia w stosunku do zapotrzebowania organizmu prowadzi do pogorszenia stanu zdrowia (niedożywienie i otyłość nasilają choroby układu krążenia i inne). Spożywanie tych samych produktów i potraw każdego dnia lub brak w codziennej diecie owoców, warzyw i produktów mlecznych może być przyczyną niedożywienia. Jedna spośród pięciu dorosłych osób pomija niektóre posiłki każdego dnia, a tylko 13% spożywa minimalną, niezbędną dla zdrowia ilość owoców i warzyw. Jedna spośród czterech osób w starszym wieku spożywa zbyt dużo alkoholu. Wiele problemów zdrowotnych nasila się, jeśli wypijasz więcej niż 1 porcje napojów alkoholowych w ciągu dnia (1 porcja alkoholu 0 g czystego etanolu odpowiada: 1 kieliszkowi 50 ml wódki, 1 kieliszkowi 150 ml wina, małej butelce 330 ml piwa). 56
Tabela 8. cd. Braki w uzębieniu, choroby jamy ustnej Ograniczenia ekonomiczne Ograniczenie kontaktów społecznych Przyjmowanie leków Zdrowa jama ustna, zęby i dziąsła są niezbędne do spożywania różnorodnych pokarmów. Słabe zęby lub ich brak, a także źle dopasowana proteza zębowa utrudniają przyjmowanie pokarmów, co może być bezpośrednią przyczyną niedożywienia. Brak wystarczających środków fi nansowych utrudnia w znacznej mierze dostęp do odpowiedniej dla zdrowia żywności. Wiele osób w starszym wieku żyje samotnie. Przebywanie wśród innych ludzi wpływa pozytywnie na psychikę, zaspokajając potrzebę przynależności, przydatności, sprzyja dobremu samopoczuciu, wywiera korzystny wpływ na odżywianie. Bardzo duża liczba starszych osób, ze względu na problemy zdrowotne, zmuszona jest przyjmować różnorodne leki każdego dnia. Większość przyjmowanych przez Ciebie leków, oprócz efektu terapeutycznego, może zwiększać lub zmniejszać apetyt, powodować zmiany w smaku, być przyczyną zaparć, biegunek, osłabienia, senności, nudności, wymiotów i innych skutków ubocznych. Jeśli przyjmujesz suplementy w postaci preparatów witaminowych lub mineralnych, koniecznie skonsultuj to z lekarzem. Przyjmowanie ich w zbyt dużych ilościach może być szkodliwe dla organizmu. 57
Tabela 8. cd. Mimowolne zmiany masy ciała Potrzeba pomocy przy samoobsłudze Po 80. roku życia... Tracenie lub przybieranie na wadze kilku kilkunastu kilogramów w ciągu krótkiego czasu, bez stosowania specjalnej diety, to ważny sygnał ostrzegawczy, którego nie możesz zignorować. Nadwaga lub niedowaga mogą przyczynić się do pogorszenia Twojego stanu zdrowia. Pomimo że większość ludzi w starszym wieku jest zdolna do samodzielnego spożywania posiłków, to wśród najstarszych osób aż jedna spośród pięciu ma problemy z samodzielnym chodzeniem, robieniem zakupów i przygotowywaniem posiłków. Większość starszych ludzi prowadzi pełne i produktywne życie. Jednak wraz z długością przeżytych lat wzrasta ryzyko problemów zdrowotnych. Sprawdzanie Twojego stanu odżywienia i sposobu żywienia ma znaczenie! Analiza tabeli 8 oraz krótki, złożony z 10 pytań test (tabela 9), mogą posłużyć jako proste narzędzia do określenia ryzyka niedożywienia wśród osób starszych. Nieskomplikowane pytania i prosta forma testu umożliwiają jego wykonanie zarówno samodzielne, jak i przy pomocy innych. 58
Tabela 9. Test oceny własnego stanu odżywienia dla osób w starszym wieku* (modyfi kacje własne) Instrukcja: Przeczytaj poniższe stwierdzenia. Zakreśl w kolumnie TAK dla tych stwierdzeń, które dotyczą Ciebie lub kogoś, kogo znasz. Dla każdej odpowiedzi TAK w ramce znajduje się punktacja. Zsumuj wszystkie Twoje żywieniowe punkty. TAK Mam chorobę lub dolegliwości, które wpływają na rodzaj i ilość spożywanych posiłków. Zjadam mniej niż posiłki w ciągu dnia. Zjadam niewiele owoców, warzyw i produktów mlecznych. Wypijam 3 lub więcej porcji piwa, wódki lub wina prawie każdego dnia. Mam problemy z zębami lub jamą ustną, które sprawiają mi trudności w jedzeniu. Nie zawsze mam wystarczającą ilość pieniędzy, aby kupić jedzenie, którego potrzebuję. Najczęściej jadam samotnie. Przyjmuję 3 lub więcej różnych przepisanych lub dostępnych bez recepty leków każdego dnia. Mimowolnie przybrałem lub straciłem na wadze 10 kg w ciągu ostatnich 6 miesięcy. Nie jestem fi zycznie zdolny samodzielnie robić zakupy, gotować lub jeść. 3 4 1 1 Łącznie * Determine Your Nutritional Health checklist, Courtesy Nutrition Screening Initiative, a project of the American Academy of Family Physicians, the American Dietetic, and the National Council of the Aging and funded in part by a grant from Ross Products Division, Abbott Laboratories, 1991. 59
Tabela 9. cd. Instrukcja: Przeczytaj poniższe stwierdzenia. Zakreśl w kolumnie TAK dla tych stwierdzeń, które dotyczą Ciebie lub kogoś, kogo znasz. Dla każdej odpowiedzi TAK w ramce znajduje się punktacja. Zsumuj wszystkie Twoje żywieniowe punkty. Interpretacja wyników: 0- punkty 3-5 punktów 6 i więcej punktów Dobrze! Wykonaj ponownie test za 6 miesięcy. Masz umiarkowane ryzyko niedożywienia. Zobacz, co da się poprawić w Twoich żywieniowych nawykach i stylu życia. Wykonaj ponownie test za 3 miesiące. Masz wysokie ryzyko niedożywienia. Zabierz ze sobą ten test, kiedy następnym razem będziesz u swojego lekarza. Poproś o pomoc w poprawieniu Twojego stanu odżywienia. Pamiętaj, że znaki ostrzegawcze sugerują ryzyko niedożywienia, ale nie stawiają diagnozy! 60