Władysław Chojnowski Niektóre zagadnienia z prawa spadkowego. Palestra 9/7-8(91-92), 37-50

Władysław Chojnowski Niektóre zagadnienia z prawa spadkowego Palestra 9/7-8(91-92), 37-50 1965

W Ł A D Y S Ł A W C H O J N O W S K I Niektóre zagadnienia z prawa spadkowego. Kilka wiadomości ogólnych D ziedziczenie ustaw ow e może obejm ow ać całość spadku lub jego część. D ziedziczenie ustaw ow e co do całości spadku następuje w tedy, gdy spadkodaw ca n ie pow ołał spadkobiercy w testam encie albo gdy żadna z osób pow ołanych n ie chce lub n ie m oże dziedziczyć (art. 926 2).1 Zachodzi to w ów czas, gdy spadkobierca odrzucił spadek, zrzekł się dziedziczenia lub został uznany przez sąd za niegodnego. Spadkobiercy tacy są w yłączeni od dziedziczenia, tak jak by nie d ożyli otw arcia spadku (art. 1020, il049 i 928). Z zastrzeżeniem w yjątków przew idzianych w ustaw ie dziedziczenie u staw ow e co do części spadku następuje w tedy, gdy spadkodawca n ie pow ołał do tej części spadkobiercy albo gdy którekolw iek z kilku osób, które pow ołał do całości spadku, nie chce lub n ie m oże być spadkobiercą (art. 926). (Wyjątkami tym i są w ypadki przew idziane w art. 963 (podstaw ienie-substytucja zw ykła) i 965 (przyrost). P odstaw ienie (substytucja zw ykła) ma m iejsce w tedy, gdy pow ołany jest inny spadkobierca 'testam entowy na w ypadek, gdyby osoba pow ołana do spadku (jako spadkobierca ustaw ow y lub testam entow y) nie chciała lub nie m ogła być spadkobiercą. P rzyrost m a m iejsce w tedy, gdy spadkodaw ca pow ołał kilku spadkobierców testem entow ych, a jeden z nich nie chce lub nie m oże być spadkobiercą; w ów czas przeznaczony dla niego udział przypada w zasadzie pozostałym spadkobiercom testam entow ym w stosunku do przypadających im udziałów. W ola spadkodaw cy m oże być jednak inna. M oże on m ianow icie postanow ić, że przyrost n ie b ędzie m iał m iejsca i w ów czas będzie m ieć zastosow anie przepis 3 art. 926 o dziedziczeniu ustaw ow ym co do części spadku. II. Dziedziczenie ustawowe 1. D ziedziczenie zstępnych i m ałżonka W m yśl art. 93il w pierw szej kolejności pow ołane są do spadku dzieci spadkodaw cy oraz jego m ałżonek. D ziedziczą oni w częściach rów nych. Jednakże 'Część przypadająca m ałżonkow i nie m oże być m niejsza od 1/4 całości spadku. Jeżeli w ięc po sp adkod aw cy, pozostało dw oje dzieci i m ałżonek, każde z nich dziedziczy po 1/3 części spadku, a jeżeli pozostało czworo dzieci i m ałżonek, to m ałżonek dziedziczy 1/4 część, a dzieci po 3/16 części. Jeżeli dziecko spadkodaw cy nie dożyło otw arcia spadku, udział spadkow y, który by m u przypadał, przechodzi na jego dzieci w częściach rów nych. To sam o stosu je się do dalszych zstępnych. W tym w ypadku dziedziczenie następuje n ie w edług głów, lecz w edłu g szczepów. D ziećm i spadkodaw cy pow ołanym i do dziedziczenia są w edług praw a zarów no d zieci pochodzące z m ałżeństw a, jak i dzieci pozam ałżeńskie w stosunku do m atki i A rty k u ły bez bliższego o kreślenia oznaczają a rty k u ły kodeksu cyw ilnego.

38 Władysław Chojnowski Nr 7-8 (91 92) i jej rodziny, a w stosunku do ojea i jeg o rodziny d zieci uznane przeż niego lu b naw et n ie uznane, jeżeli ojcostw o ich zostało u stalon e przez sąd (art. 72 k.r.o.). U stalenie ojcostw a m oże nastąpić naw et po śm ierci dom niem anego ojca (art. 84 2 k.r.o.). O czyw iście przy dziedziczeniu testam entow ym zstęp ni dziecka w cześniej zm arłego n ie w stępu ją w jego praw a. D ziecko z m ałżeństw a uniew ażnionego n ie przestaje być dzieckiem z m ałżeństw a (art. 21 k.r.o.). W razie w cześniejszej śm ierci rodzica, w nuk dziedziczy po sw ych dziadkach, choćby: a) rodzic zrzekł się dziedziczenia, to) w nuk, jako niegodny, b y ł w yłączony przez sąd od spadku po sw ym rodzicu. N ależy nadm ienić, że kodeks cyw ilny n ie przew iduje rozróżnienia dziedziczenia m ajątku osobistego m ałżonka i m ajątku objętego w spólnością ustaw ow ą, tak jak to przew idyw ał art. 25 por. spadk. 2. D ziedziczenie m ałżonka, rodziców i rodzeństw a W m yśl art. 932 w braku zstępnych spadkodaw cy pow ołani są do spadku w drugiej k olejności jego m ałżonek, rodzice i rodzeństwo. U dział spadkow y m ałżonka, gd y dziedziczy bądź z rodzicam i, bądź z rodzeństw em, bądź z nim i łącznie, w yn osi połow ę spadku; druga połow a przypada tym ostatnim. U dział każdego z rodziców dziedziczących razem z rodzeństw em w yn osi 1/4 część tego, co przypada łącznie rodzicom i rodzeństwu. Jeżeli jedno z rodziców nie dożyło otw arcia spadku, jego udział przypada po p ołow ie drugiem u z rodziców- i rodzeństw u spadkodaw cy. Tak jest zarów no w tedy, gdy rodzice dziedziczą razem z m ałżonkiem, jak i w tedy, gdy dziedziczą sami. Jeżeli jednak obok m ałżonka pow ołani będą do spadku tylko rodzice albo tylko rodzeństw o, dziedziczą oni w częściach rów nych to, co przypada łącznie dla rodziców i rodzeństw a, vczyli m ałżonek dziedziczy połow ę, drugą połow ę dziedziczą rodzice, a jeżeli jedno z nich n ie żyje, to drugie z rodziców dziedziczy całą połow ę. To sam o dotyczy rodzeństw a. D ziedziczą oni drugą połow ę spadku w częściach rów nych. N ow e praw o n ie rozróżnia m iędzy rodzeństw em rodzonym a przyrodnim. W szyscy dziedziczą jednakow o. N ależy podkreślić, że praw o nasze n ie przew iduje dziedziczenia dalszych w stęp nych spadkodaw cy. D ziadkow ie zatem n ie dziedziczą. W arunkiem dziedziczenia m ałżonka jest istnien ie m ałżeństw a w ch w ili otw arcia spadku. A. Skutki rozwodu. Z chw ilą upraw om ocnienia się w yroku orzekającego rozw ód u staje ustaw ow e praw o spadkobrania m ałżonka pozostałego przy życiu. N atom iast, zdaniem m oim, m ałżonek rozw iedziony będzie dziedziczył na m ocy testam entu, jeżeli n ie został on odw ołany. W razie śm ierci jednego z m ałżonków, przed upraw om ocnieniem się w yroku rozw odow ego, postępow anie ulega um orzeniu zarów no w pierw szej, jak i drugiej in stancji w m yśl art. 446 i 390 k.p.c. Skoro zaś do praw om ocności w yroku nie doszło, m ałżonek będzie dziedziczyć. W m yśl art, 940 m ałżonek jest w yłączon y od dziedziczenia, jeżeli spadkodaw ca w ystąp ił o rozwód z jego w iny,,a żądanie rozwodu było uzasadnione. W yłączenie m ałżonka od dziedziczenia następuje na m ocy orzeczenia sądu.

"Nr 7 8(91 92) N iek tó re zagadnienia z prawa spadkow ego 39 Jeżeli m ałżonek w ystęp u jący o rozw ód zm arł, postępow anie b ędzie um orzone. K ażdy jednak ze spadkobierców pow ołanych do spadku w zbiegu z m ałżonkiem, c zy li zstępni, rodzice, rodzieństw o lub jego zstępni (a w ięc nie Skarb Państw a), m oże w ystąpić z pow ództw em przeciw ko m ałżonkow i o w yłączen ie go od dziedzic zen ia w term inie sześciu m iesięcy od dnia, w którym dow iedział się o otw arciu spadku, nie dłuższym jednak od roku. Zdaniem m oim, n ie mnożna się pow oływ ać na art. 940 w drodze zarzutu. B. Skutki unieważnienia małżeństwa. Z chw ilą upraw om ocnienia s i ę w yroku uniew ażniającego m ałżeństw o ustaje u staw ow e praw o spadkobrania m ałżon k a pozostałego przy życiu. B ędzie on jednak dziedziczyć na m ocy testam entu. W m y śl art. 18 k.r.o. n ie m ożna żądać uniew ażnienia m ałżeństw a po jego ustaniu. N ie dotyczy to jednak uniew ażnienia m ałżeństw a z powodu pokrew ieństw a m iędzy m ałżon k am i oraz z pow odu bigam ii; w tych w ypadkach m ożna wystąipić z takim.pow ództwem naw et w razie} śm ierci jednego z m ałżonków. Jeżeli jedno z m ałżonków w ystąp iło z pow ództw em o uniew ażn ienie m ałżeństw a, -uniew ażnienie m oże nastąpić także po śm ierci drugiego z m ałżonków. W razie śm ierci pow oda uniew ażnienia mogą żądać jego zstępni, ale n ie inni spadkobiercy. W m yśl art. 450 k.p.c. i(19 k.r.o.) zstępni pow oda mogą się zgłosić w ciągu sześciu m ie się c y od zaw ieszenia postępow ania z w nioskiem o podjęcie postępow ania na now o. W e w szystkich w ypadkach, kiedy następuje um orzenie postępow ania, m ałżonek, "który zaw arł m ałżeństw o choćby w złej w ierze, będzie dziedziczyć, poniew aż w y r o k za życia spadkodaw cy nie upraw om ocnił się, przepis zaś art. 940!k.c. nie o d n o si się do uniew ażnienia m ałżeństw a. Jeżeli zstępni zm arłego pow oda złożyli -w niosek o podjęcie postępow ania i uzyskali w yrok uniew ażniający m ałżeństw o, to pociągnie to za sobą w yłączen ie od dziedziczenia. Art. 21 k.r.o. stanow i, że do skutków uniew ażnienia m ałżeństw a w zakresie stosu n k ó w m ajątkow ych m iędzy m ałżonkam i stosu je się odpow iednio przepisy o rozw od zie. 3. D ziedziczenie zstępnych rodzeństw a Jeżeli którekolw iek z rodzeństw a spadkodaw cy nie dożyło otw arcia spadku, po- zostawiając zstępnych, udział spadkow y, który by m u przypadał, przechodzi na je g o zstępnych w edług zasad dotyczących podziału m iędzy zstępnych spadkod a w c y (art. 934). 4. D ziedziczenie sam ego m ałżonka W braku zstępnych, rodziców, rodzeństw a i zstępnych rodzeństw a spadkodaw cy c a ły spadek przypada jego m ałżonkow i (art. 935). 5. D ziedziczenie S k a rb u P ań stw a W braku m ałżonka spadkodaw cy i krew nych pow ołanych do dziedziczenia z u s ta w y spadek przypada Skarbow i P aństw a jako spadkobiercy ustaw ow em u. 6. K rew n i pow ołani do dziedziczenia Przez krew nych pow ołanych do dziedziczenia należy rozum ieć zstępnych, rodzic ó w, rodzeństw o i jego zstępnych, a także przysposobionych, ich zstępnych i przysp osabiającego. N ie są pow ołani do spadku: 1) uznani za niegodnych oraz i2) ci, którzy zrzekli s i ę dziedziczenia lub spadek odrzucili.

40 Władysław Chojnowski Nr 7-8(91 92*» 7. O dm ienne uregulow anie dziedziczenia w praw ie spadkow ym W praw ie spadkow ym dziedziczenie unorm ow ane było inaczej i prościej. 1. M ałżonek w zbiegu ze zstępnym i dziedziczy zaw sze 1/4 część spadku, a z rodzicam i lu b rodzeństw em albo jego zastępnym i p ołow ę spadku, w braku zaś ta kich krew nych cały spadek. 2. W braku zstępnych każde z rodziców dziedziczyło 1/4 część spadku (po odliczeniu, oczyw iście, najp ierw udziału m ałżonka). Jeżeli jedno z rodziców n ie żyło,, udział jego przechodził na rodzeństw o. Jeżeli nie żyli rodzice lub rodzeństw o, pozostali dziedziczyli całość spadku. 8. D ziedziczenie ze sto su n k u przysposobienia D ziedziczenie ze stosunku przysposobienia zostało uregulow ane w art. 936 zu pełnie inaczej niż w praw ie spadkow ym. O becnie dziedziczenie jest w zajem n e- Z arów no przysposobiony, jak i jego krew ni oraz przysposabiający i jego krew ni: dziedziczą po sobie w zajem nie, tak jak by b yli połączeni ze sobą pokrew ieństw em, w lin ii prostej. Przysposobiony nie dziedziczy po sw oich w stępnych naturalnych i ich krew nych,, a osoby te k onsekw entnie nie dziedziczą po nim. O czyw iście przysp osob ion y dziedziczy po sw oich dzieciach i m ałżonku. Art. 121 ik.r.o. głosi, że przez przysposobienie m iędzy przysposabiającym a przysposobionym pow staje taki stosunek, jaki istnieje m iędzy rodzicam i a dziećm i. W praw ie spadkow ym przysposobiony dziedziczył po przysposabiającym na równi: z jego dzieckiem, n ie dziedziczył jednak po jego rodzinie. Jeżeli w ięc przysposobiony zm arł przed otw arciem spadku, to jego część spadkow a przypadała jego dzieciom. P raw o spadkow e w ynikające z przysposobienia nie było w zajem ne, przysposabiający nie dziedziczył po przysposobionym. P rzysposobienie nie naruszało w zajem nych praw spadkow ych m iędzy przysposobionym a jego rodziną (art. 21 k.r.).. W m yśl art. 124 k.r.o,, na żądanie przysposabiającego i za zgodą osób potrzebną do przysposobienia sąd opiekuńczy oirzeka, że skutki przysposobienia będą polegać' w yłącznie na pow staniu stosunku m iędzy przysposabiającym a przysposobionym.- Jednakże rów nież i w tym w ypadku sk utki przysposobienia rozciągają się naszstępnych przysposobionego. Do tego przepisu naw iązuje art. 937, który szczegółow o reguluje ten rodzaj dziedziczenia. 9. O bow iązek alim en tacy jn y w zględem dziadków D ziadkow ie spadkodaw cy, jeżeli znajdują się w niedostatku i n ie mogą otrzym aćnależnych im środków utrzym ania od osób, na których ciąży w obec nich ustaw ow y obow iązek alim entacyjny, m ogą żądać od spadkobiercy nie obciążonego tak im obow iązkiem środków utrzym ania w stosunku do sw oich potrzeb i do w artoścl jego udziału spadkow ego. Spadkobierca m oże się zw olnić od tego obow iązku przezr zapłatę dziadkom spadkodaw cy sum y pieniężnej odpow iadającej 1/4 części wartoścł sw ego udziału spadkow ego (art. 938). 10. Ż ądanie w y d an ia przedm iotów u rządzen ia dom ow ego przez m ałżonka W m yśl art. 939 m ałżonek dziedziczący z ustaw y w zbiegu z innym i spadkobiercam i w yjąw szy zstępnych spadkodaw cy (choćby naw et nie byli spadkobiercam i), którzy m ieszkali z nim razem w ch w ili jego śm ierci m oże żądaćze spadku ponad sw ój udział spadkow y przedm iotów urządzenia dom ow ego, z których za życia spadkodaw cy korzystał w spólnie z nim lub w yłącznie sam. J eżeli w ięc zstępni spadkodaw cy nie m ieszkali z nim razem w chw ili jego śm ierci, t o

N r 7 8 (91 92) N iek tó re zagadnienia z praw a spadkow ego 41 m ałżonek m im o ich istnienia m oże żądać w ydania tych przedm iotów. Do jego roszczeń z tego tytułu stosuje się odpow iednio przep isy o zapisie, co oznacza, że n ie dziedziczy on tych przedm iotów, lecz pow inien żądać ich w yd an ia od spadkobierców. * U praw n ienie to nie przysługuje m ałżonkow i, jeżeli w spólne pożycie m ałżonków ustało za życia spadkodaw cy. Jeżeli m ałżonek w yłączony jest od dziedziczenia na m ocy orzeczenia sądu w m yśl art. 940, to nie będzie rów nież korzystał z przedm iotów urządzenia dom o w ego, poniew aż w arunkiem m ożności zgłoszenia,tego żądania jest dziedziczenie spadku przez m ałżonka w zbiegu z innym i spadkobiercam i. III. Dziedziczenie testamentowe 1. O dziedziczeniu testam entow ym m ów im y w tedy, gdy spadkodaw ca w testam encie pow ołał do całości spadku lub jego części jedną lub kilka osób (art. 959). P ow ołan ie do części spadku następuje zaw sze w części ułam kow ej. Inaczej jest przy dziedziczeniu gospodarstw rolnych: tu jedno gospodarstw o m ożna przeznaczyć jednym spadkobiercom, a drugie innym. Jeżeli spadkodaw ca przeznaczył w testam encie oznaczonej osobie poszczególne przedm ioty m ajątkow e, które w yczerpują praw ie cały spadek, to osobę,tę poczytuje się w razie w ątpliw ości nie za zapisobiercę, lecz za spadkobiercę pow ołanego do całego spadku. Jeżeli takie rozrządzenie zostało dokonane na rzecz kilku osób, osob y te poczytuje się w razie w ątpliw ości za pow ołane do całego spadku w częściach ułam kow ych odpow iadających w artości przeznaczonych im przedm iotów (art. 960). Jest to odpow iednik art. 103 praw a spadkowego. 2. W art. 967 ustanow iony jest obow iązek podobny do tego, jaki był przew idziany w art. 110 praw a spadkow ego. Jeżeli w ięc osoba pow ołana jako spadkobierca testam en tow y nie chce lub nie m oże być spadkobiercą, spadkobierca u staw ow y, którem u przypadł przeznaczony dla niego udział spadkow y, obow iązany jest w braku odm iennej w oli spadkodaw cy w ykonać obciążające tę osobę zapisy, polecenia i inne rozrządzenia spadkodaw cy. Przepis ten stosuje się odpow iednio do spadkobierców podstaw ionych oraz do spadkobierców, którym przypada udział spadkow y z tytułu przyrostu. 3. W edług art. 104 2 prawa spadkow ego tak zw ane substytucje przekazow e b yły niedozw olone. Substytucja taka ma m iejsce w ów czas, gdy zachodzi p ołączenie następ ujących cech: a) ustanow ienie dw óch spadkobierców, b) zobow iązanie zachow an ia i oddania spadku na rzecz substytuta z chw ilą śm ierci pierw szego spadkobiercy. U stanow ienie takiej sub stytucji było niew ażne. N iew ażność ta nie pociąg n ęła za sobą w braku odm iennej w oli spadkodaw cy niew ażności ustanow ienia p ierw szego spadkobiercy. N ieco inną treść ma obecnie arti 964. Do spadku pow ołana jest osoba substytuta tylk o w ów czas, gdy pierw szy spadkobierca nie chciał lub nie m ógł być spadkobiercą. Jeżeli jednak z treści testam entu lub okoliczności w ynika, że spadkobierca bez takiego ograniczenia nie byłby pow ołany, to ustanow ienie spadkobiercy jest niew ażne. Tak sam o niew ażne jest ustanow ienie takiej substytucji, gdy pierw szy spadkobierca przychodzi do spadku. 4. Jakkolw iek k.c. nie powtarza przepisów 3 art. IM prawa spadkow ego o przeznaczeniu spadku jednej osobie z jednoczesnym obciążeniem tęgo spadku użytkow an iem na rzecz innej osoby, to jednak, m im o że instytucja -ta zbliżona jest da

42 Władysław Chojnowski Nr 7-8 (91 92) su b stytucji przekazow ej, należy dojść do w niosku, iż jest ona dopuszczalna, pon iew a ż ustanow ienie użytkow ania na rzecz innej osoby m ieści się w granicach zapisu. IV. Testamenty 1. O kreślenie Art. 941 stw ierdza, że rozrządzić m ajątkiem na w ypadek śm ierci m ożna jedynie przez testam ent. N ie oznacza to jednak, żeby zabronione b yły w testam encie rów n ież rozporządzenia niem ajątkow e. T estam ent jest aktem odw ołalnym (art. 943). Ten, kto korzysta z testam entu, m oże być spadkobiercą lub zapisobiercą. Testam ent w praw ie polskim nabiera szczególnej w agi ze w zględu na ograniczen ie kręgu osób dziedziczących z m ocy ustaw y oraz ze w zględu na przepisy o zachowku. Spadkodawca m oże rozrządzić w testam encie całym sw oim m ajątkiem lub jego częścią, a naw et poszczególnym przedm iotem m ajątkow ym. W praw ie rzym skim b y ło to niedopuszczalne {nem o pa rtim testa tu s, p a rtim in testa tu s decedere potest). 2. N iedopuszczalność łącznego sporządzenia testa m e n tu T estam ent m oże zaw ierać rozrządzenie tylko jednego spadkodaw cy (art. 942). D w ie osoby n ie m ogą sporządzić testam entu w tym sam ym akcie, choćby to był ak;t urzędow y i choćby rozporządzały m ajątkiem w zajem nie jedna na korzyść drug iej. T estam ent sporządzony przez dw ie lub w ięcej osób jest niew ażny, co w ynika z art. 58, który Stwierdza, że czynność praw na sprzeczna z ustaw ą jest niew ażna. Zakaz z art. 942 m a na celu um ożliw ienie odw ołalności testam entu, co przy te s tam encie w spólnym byłoby utrudnione. 3. O sobisty c h a ra k te r czynności sporządzenia i odw ołania testam en tu Stosow nie do przepisów części ogólnej k.c. (art. 95) czynność praw na m oże być dokonana osobiście albo jeżeli ustaw a nie stanow i inaczej przez p rzedstaw i- ciefla. Otóż art. 944 w 2 stanow i, że nie m ożna ani sporządzić, ani odw ołać testam en tu przez przedstaw iciela. T estam ent tak i byłb y niew ażn y na podstaw ie art. 58. 4. Z dolność do sporządzenia testa m e n tu Art. 75 praw a spadk. zaw ierał postanow ienie, że zdolność do sporządzenia te stam entu m iała każda osoba fizyczna, która ukończyła lat 16 i nie była ubezw łasnow oln iona całkow icie. W edług art. 944 sporządzić i odw ołać testam ent m oże tylk o osoba m ająca pełną zdolność do czynności praw nych (art. 11), a zatem osoba ograniczona w zdolności do tych czynności jest pozbaw iona m ożności testow ania, poniew aż testam entu nie można sporządzić przez przedstaw iciela (art. 944). Zdoln ość do sporządzenia testam entu lub jego odw ołania ocenia się w chw ili sporządzenia lub odw ołania testam entu. Późniejsze osiągnięcie pełnoletności nie sanuje niew ażności testam entu. N atom iast testam ent nie staje się niew ażny dlatego, że testator później utracił zdolność do czynności praw nych, np. został ubezw łasnow olniony. S. Z dolność o b d aro w an eg o n a m ocy te sta m e n tu T estam ent m oże być sporządzony na rzecz osoby, która jeszcze n ie istn ieje w chw ili jego sporządzenia, nip. na rzecz dziecka, które jeszcze się nie urodziło lu b nie poczęło, gdyż spadkobierca nabyw a spadek dopiero z chw ilą otw arcia spadku (art. 925). Tak też zagadnienie to rozstrzygała doktryna francuska.

Ijfr 7 8 (91 92) N iektó re zagadnienia z praw a spadkow ego 43 6. N iew ażność te sta m e n tu z pow odu w ad ośw iadczenia w oli..,. Art. 945 stanow i, 'ze niew ażny jest testam ent sporządzony: ' 1) w stanie w yłączającym św iadom e albo sw obodne pow zięcie decyzji i w yrażen ia w oli; 2) pod w p ływ em błędu uzasadniającego przypuszczenie, że gdyby spadkodaw ca liie d ziałał pod jego w pływ em, n ie sporządziłby testam entu tej treści; 3) pod w p ływ em groźby. ad 1. N iew ażność testam en tu z pierw szego powodu uregulow ana jest tak sam o jak niew ażność ośw iadczenia w o li w części ogólnej k.c. w art. 82. P ow zięcie decyzji może być nieśw iadom e, lecz sw obodne i odw rotnie: św iadom e, lecz n iesw o- bodne. Tak sam o w yrażenie w oli m oże być św iadom e i sw obodne, a pow zięcie decyzji nieśw iadom e i niesw obodne i odw rotnie. Do uznania testam entu za n iew ażn y przepis art. 945 pkt 1 w ym aga, żeby zarćw no pow zięcie decyzji, jak i w y rażenie w oli było nieśw iadom e lub niesw obodne. J eżeli któregokolw iek z tych w a runków brak (np. pow zięcie decyzji było nieśw iadom e, a w yrażenie w oli św iadom e albo: pow zięcie decyzji b yło niesw obodne, a w yrażenie w oli swobodne), nie zachodzi niew ażność przew idziana w pkt 1, natom iast m oże zachodzić niew ażność z pkt 2 lub 3. G dyby było inaczej, to ustaw odaw ca zam iast spójnika i użyłby spójnika lub. ad 2. O błędzie jest m ow a w art. 84 części ogólnej k.c. T estam ent jest aktem jednostronnym. Art. 84 stanow i, że m ożna uchylić się od skutków praw nych sw ego ośw iadczenia w razie błędu co do treści czynności praw nej. B łędem co do treści ośw iadczenia w edług prof. Longchąm ps de Eerier (Zobow iązania, str. 83) są błędy dotyczące takich okoliczności objętych ośw iadczeniem, jak przedm iot, o który chodzi, i jego w łaściw ości, osoby, co do których mogą pow stać skutki prawne, natura czynności, w reszcie w szelkiego rodzaju pom yłki w ośw iadczeniu. W szystkie te błędy, żeby m ogły spow odow ać niew ażność testam entu, uw arunkow an e są przypuszczeniem, że spadkodaw ca, znając istotny stan rzeczy, nie sporządziłby testam entu o danej treści. B ędzie w ięc niew ażny testam ent, jeżeli np. spadkodaw ca pow ołuje do spadku osobę, o której jest przekonany, że jest ona jego krew nym. W edług Longchąm ps de Berier błąd co do pobudki leży w łaściw ie poza czynnością praw ną, gdyż dotyczy okoliczności nie objętych treścią ośw iadczenia w oli. W stosunkach um ow nych błąd co do pobudki (poza w ypadkiem podstępu) nie daje m ożności uchylenia się od skutków praw nych ośw iadczenia w oli. W rozrządzeniach testam entow ych błąd co do pobudki bądzie stanow ił często pow ód do uniew ażnienia testam entu, gdyż najczęściej przyczyną jego rozporządzenia są pobudki leżące poza sferą ośw iadczenia w oli. Tak w ięc testam ent bądzie niew ażny, jeżeli spadkodaw ca sporządził g o 'p o d w pływ em błędnego przekonania, że spadkobierca uratow ał mu życie, był dla niego dobry i uczynny, a okazało się, że było to niepraw dą, że przeciw nie, był on dla niego człow iekiem fałszyw ym i działał na jego szkodę. ad 3. Przepis art. 87 k.c. m ów i o groźbie bezpraw nej. Dla uniew ażnienia testam entu w ystarczy nawat, groźba prawna. Groźba jest bezpraw na w edług Longchąm ps de Berier (Zobowiązania, str. 84) n ie tylko w ów czas, gdy grożący nie ma prawa w ykonać tego, czym grozi, lecz także w tedy, gdy w praw dzie m a prawo to uczynić, ale nie w celu spow odow ania

44 Władysław Chojnowski Nr 7-8 (91 92> danego ośw iadczenia w oli. Groźbą bezpraw ną będzie np. to, że w ierzyciel za pom ocą groźby egzekucji zm usza kogoś do zaw arcia um ow y spółki. Testam ent będzie zatem niew ażny, jeżeli ktoś grozi w szczęciem egzekucji, a spadkodaw ca pod w pływ em tej groźby, aby uniknąć egzekucji sporządza testam ent na rzecz grożącego lub jego bliskich; albo np. ktoś grozi w szczęciem postępow ania karnego, do czego ma prawo, choć n ie w celu w ym uszenia testam entu, i spadkodaw ca, dla załagodzenia stosunków, sporządza testam ent, m ając nadzieję uniknąć hańbiącego go procesu karnego. Groźba m oże pochodzić od kogokolw iek, naw et od osoby nie zw iązanej ze spadkobiercą testam entow ym. Groźba, jak w iadom o, jest rozm yślnym w yw ołaniem u drugiego obaw y przed jakim ś złem. Obojętną jest rzeczą, jakiego dobra dotyczy groźba. Może nim być dobro m a jątkow e lub niem ajątkow e, np. groźba podpalenia lub rozgłoszenia w iadom ości uw łaczającej 'czci spadkodaw cy. Obojętną jest też rzeczą, przeciw ko kom u groźba jest skierow ana, byleby tylko spadkodaw ca sporządził testam ent pod jej w pływ em. 7. P rzed aw n ien ie roszczeń o niew ażność testa m e n tu z pow odu w ad ośw iadczenia woli Na niew ażność testam entu z pow odu tych przyczyn nie można pow ołać się po upływ ie lat trzech od dnia, w którym osoba m ająca w tym interes dow iedziała się o przyczynie niew ażności, a w każdym razie po u pływ ie lat 10 od dnia otw arcia spadku (art. 945 2). B ieg tego term inu przedaw nienia m oże ulec zaw ieszeniu lub przerw ie na zasadach ogólnych. 8. N iew ażność testa m e n tu ze w zględu n a jego treść N ależy tu stosow ać przepis art. 58 k.c., który stanow i, że czynność prawna sprzeczna z ustaw ą albo m ająca na celu obejście ustaw y jest niew ażna, chyba że przepis praw ny przew iduje inny skutek, w szczególności.ten, że na m iejsce niew ażnych postanow ień czynności praw nej w chodzą odpow iednie przepisy ustaw y. N iew ażny też będzie testam ent sprzeczny z zasadam i w spółżycia społecznego. Jeżeli niew ażna jest tylko część czynności praw nej, czynność pozostaje w mocy co do pozostałej części, chyba że z okoliczności w ynika, że bez postanow ień dotkniętych n iew ażnością czynność nie zostałaby sporządzona. 9. O dw ołanie te s ta m e n tu Spadkodaw ca m oże odw ołać testam ent w każdej chw ili. Odw ołanie testam entu m oże być: 1) w yraźne lub 2) m ilczące. ad 1. O dw ołanie w yraźne m oże nastąpić ty lk o przez testam ent późniejszy, który m oże być sporządzony w dow olnej form ie, niezależnie od tego, w jakiej form ie sporządzony został testam ent odw ołany. M oże to być zatem naw et testam ent ustny (art. 946). T estam ent będzie uw ażany za odw ołany, choćby spadkobierca odrzucił spadek, zm arł przed spadkodaw cą, został uznany za niegodnego itp. ad 2. O dw ołanie m ilczące m a m iejsce w następujących w ypadkach: a) gdy spadkodaw ca w zam iarze odw ołania zniszczy testam ent lub pozbaw i go cech, od których zależy jego w ażność, np. odedrze lub przekreśli sw ój podpis w testam encie w łasnym lub sporządzonym przez członka rady narodowej, b) gdy dokona w nim zmian, z których w ynika w ola odw ołania jego postanow ień.

N r 7 8(91 92) N iektó re zagadnienia z praw a spadkow ego 45 V. Forma testamentu T estam ent jest aktem uroczystym i pow inien być sporządzony w pew nej przez praw o określonej form ie. Jeżeli ta form a nie jest zachow ana, testam ent jest, w zasadzie niew ażny (art. 958). 1. T e sta m e n ty zw ykłe A. Testament własnoręczny. Spadkobierca może sporządzić testam ent w jfcen sposób, że go napisze w całości pism em ręcznym, podpisze i opatrzy datą. D o w ażności zatem testam entu prawo w ym aga trzech w arunków : 1) napisanie go przez spadkodaw cę w całości pism em ręcznym (nie np. m aszynow ym ), 2) podpisanie go i 3) zaopatrzenie w datę (art. 949). Jednakże brak daty nie pociąga za sobą niew ażności testam entu, jeżeli nie w yw ołu je w ątp liw ości co do zdolności spadkodaw cy do sporządzenia testam entu, co do treści testam entu lub co do w zajem nego stosunku kilku testam entów. ad 1. G dyby choć jedno słow o napisane zostało ręką obcą. testam ent będzie niew ażny. Jest oczyw iście zrozum iałe, że jeżeli te dodatki do testam entu uczynione zostały później i bez w iedzy testatora, to o niew ażności nie będzie m ow y. Byłoby to zw ykłe fałszerstw o dokum entu. Tak sam o nie będzie m ow y o niew ażności, jeżeli obce pism o poprzedzało napisanie testam entu, np. jeżeli testator! napisał go na odw rocie karty zapisanej lub na druku. ad 2. Podpis składa się zw yk le z im ienia i nazw iska. W ystarczy jednak podpis złożony z sam ego tylko nazw iska lub skrótu, jakiego testator zw yk le używ ał przy podpisyw aniu dokum entów. M ogło to być naw et godło lub pseudonim, używ ane przez spadkodaw cę. ad 3. Co się tyczy daty, to praw o nie jest w tej kw estii zbyt w ym agające. Może to być data niekoniecznie zaw ierająca w skazanie dnia, m iesiąca i roku (np. data jakiegoś św ięta), m oże być napisana cyfram i lub literam i, m oże być napisana na początku testam entu, na końcu lub um ieszczona w jego treści. B. Testament notarialny. T estam ent m oże być sporządzony w form ie aktu notarialnego (art. 950). Przepis ten nie przew iduje, jak to w ym agało dotychczasow e prawo, przybrania do testam entu drugiego notariusza lub dw óch św iadków. Obecnie w ięc należy sporządzać testam ent w form ie zw ykłego aktu notarialnego bez św iadków. C. Testament sporządzony przez członka prezydium rady narodowej. Spadkodaw ca m oże sporządzić testam ent także w ten sposób, że w obecności dw óch św iadków ośw iadczy sw oją ostatnią w olę ustnie: a) w obec przew odniczącego lub innego stale urzędującego członka prezydium grom adzkiej rady narodow ej, m iejskiej (dzielnicowej) rady narodow ej lub rady narodow ej osiedla albo b) w obec sekretarza grom adzkiej, m iejskiej (dzielnicow ej) rady narodow ej lub rady narodow ej osiedla. Z oiw iadczenia spadkodaw cy spisuje się protokół z podaniem daty jego sporządzenia. Protokół odczytuje się potem spadkodaw cy w obecności św iadków, po czym pow inien on być podpisany przez osobę, w obec której została w yrażona wola, oraz przez św iadków i testatora. Jeżeli spadkodaw ca nie m oże podpisać protokołu, n ależy o tym zaznaczyć w protokole z podaniem przyczyny braku podpisu.

46 Władysław Chojnowski N r 7-8 (91 92) Osoby głuche lub niem e nie m ogą sporządzić tego rodzaju testam entu (art. 951). N ątom iast m ogą go sporządzić osoby niew idom e. Jest zrozum iałe, że testam ent pow inien być sporządzony w obecności dw óch rów nocześnie obecnych św iadków, choć przepis art. 951 n ie pow tarza tego za praw em spadkow ym. T estam ent przew idziany w art. 951 niekoniecznie m usi być napisany osobiście przez w ym ienion e w yżej osoby. 2. T estam en ty szczególne Są to testam enty: a) ustny (art. 952), b) przed dow ódcą statku m orskiego lub pow ietrznego albo jego zastępcą (art. 953) i c) testam enty w ojskow e (art. 964 i Dz. U. poz. 38/65). 3. P rzepisy w spólne d la testam en tó w zw ykłych i szczególnych W m yśl art. 956 św iadkiem przy sporządzeniu testam entu nie m oże być: 1) osoba nie posiadająca pełnej zdolności do czynności praw nych, a w ięc m ałoletni, ubezw łasnow olniony całkow icie lub częściow o; natom iast m oże być św iadkiem skazany na utratę praw publicznych i obyw atelskich praw honorow ych, utratę praw a w ykonyw ania zaw odu albo utratę praw rodzicielskich lub opiekuńczych, gdyż osoby tak ie n ie są. ograniczone w zdolności do czynności praw nych (nadm ienić należy, że taki skazany n ie m oże być św iadkiem przy akcie n otarialnym art. 71 praw a o nok); Z) niew idom y, głuchy lub niem y; 3) nie m ogący czytać i pisać; 4) nie w ładający językiem, w którym spadkodaw ca sporządza testam ent; 5) skazany praw om ocnym w yrokiem za fałszyw e zeznania (obojętnie przy tym, czy w charakterze św iadka, czy też strony). N ie m oże też być św iadkiem przy sporządzeniu testam entu: a) osoba, dla której w testam encie została przew idziana jakakolw iek korzyść (choćby w form ie zapisu), b) m ałżonek tej osoby, jej krew ni lub pow inow aci pierw szego i drugiego stopnia, c) osoby pozostające z nią w stosunku przysposobienia (art. 957 1). 4. N iew ażność testa m e n tu ze w zględu na form ę T estam ent sporządzony z naruszeniem przepisów rozdz. II k.c., a w ięc co do form y testam entu, jest niew ażny, chyba że przepisy te stanow ią inaczej (art. 958). Są to ńp. przepisy dotyczące braku daty. VI. Różnice w dziedziczeniu gospodarstw rolnych w ustawie czerwcowej i w kodeksie cywilnym 1. U w aga w stę p n a Pirzede w szystk im należy zauw ażyć, że w m yśl art. L i LV 2 przepisów w prow adzających k.c. d o spraw spadkow ych stosuje się praw o obow iązujące w chw ili śm ierci spadkodaw cy, o ile przepisy dalsze nie stanow ią inaczej. A w ięc jeżeli śm ierć spadkodaw cy nastąpiła przed 1.1.1947 r., n ależy stosow ać w m yśl art. X V III przep. w prow. pr. spadk. ogólne przep. k.n. i k.c.k.p., a jeżeli spadek otw orzył się w czasie m iędzy 1.1.1947 r. a 1.1.1965 r. ogólne przepisy pr. spadk. oraz szczególne p rzepisy tytu łu X księgi IV w m yśl art. LV. Będą tu w ięc ofoo-

N r 7 8 (91 92) N iektó re zagadnienia z praw a spadkow ego 47 w iązyw ały dwa system y: ogólny z daw nego praw a i szczególny z now ego. W szczególności będzie tu imiał zastosow anie przepis art. 25 pr. spadk. w zw iązku z dziedziczeniem m ajątku objętego w spólnością ustaw ow ą. K odeks cyw ilny od pow iednika (tego przepisu nie zawiera. 2. D ziedziczenie dzieci spadkodaw cy i dalszych k rew ny ch Pom iędzy art. 5 ustaw y czerw cow ej i 1059 k.c. są następujące różnice: 1. Przepis art. 1059 w pkt 3 i 2 rozszerza krąg dzieci dziedziczących przez objęcie nim i: a) dzieci pracujących w gospodarstw ie rolnym sw oich rodziców w chw ili otw arcia spadku oraz b) dzieci, które w chw ili otw arcia spadku są członkam i rolniczej spółdzielni produkcyjnej albo pracują w gospodarstw ie rolnym takiej spółdzielni. 2. Na tle u staw y czerwcowej przyjęło się w orzecznictw ie i w kom entarzach zapatryw anie, że jeżeli spadkobiercy pierw szej kolejności nie odpow iadali w arunkom ustaw y, to dalsi spadkobiercy nie m ogli w ejść w ich m iejsce i nie m ogli dziedziczyć spadku. Kodeks cyw ilny zerw ał z tą praktyką. Obecnie m ogą dziedziczyć spadkobiercy dalsi, chociaż żyją bliżsi, jednakże n ie w szyscy, n ie m ogą bow iem dziedziczyć dalsi zstępni poza w nukam i oraz zstępni rodzeństw a (art. 1060 1 i 1062 3). 3. P rzepisy art. 1059 stosuje się odpow iednio do dziedziczenia: a) m ałżonka, b) w nuków spadkodaw cy przychodzących do spadku w m yśl art. 931 2 (art. 1060 1), Przepis art. 1059 nie dotyczy w nuków spadkodaw cy, których rodzic p rzeżył spadkodaw cę, a nie m iał warunków do dziedziczenia gospodarstw a rolnego. W tym ostatnim w ypadku k.ł, zaostrza w arunki dziedziczenia przez takich w n u ków, żądając w ykazania się przez nich co najm niej roczną pracą w gospodarstw ie rolnym należącym do spadku bezpośrednio ptzed jego otw arciem, przy czym praca ta m a stanow ić ponadto główne źródło utrzym ania w nuków. 4. Spadkobiercą w arunkow ym m oże być tylko dziecko, m ałżonek i w nuk. T akiego spadkobrania art. 1060 1 dla dalszych krew nych nie przew iduje. 5. D la rodziców kodeks przew iduje łagodniejsze w arunki dziedziczenia. W ystarczy, że m ają k w alifikacje do prow adzenia gospodarstwa rolnego, choćby w żadnym gospodarstw ie n ie pracow ali lub byli trw a le niezdolni do pracy (art. 106il). 6. Bracia i siostry spadkodaw cy dziedziczą gospodarstw o rolne na tych sam ych zasadach co dzieci, zarów no gdy dziedziczą sam i, jak i gdy dziedziczą w zdiegu Z m ałżonkiem lub rodzicam i spadkodaw cy (art. 1061). Jeżeli jednak spadkodawca pozostaw ił dzieci, które d a braku w arunków z art. 1059 w yłączone są od dziedziczenia gospodarstw a rolnego, to w stosunku do takiego rodzeństw a k w alifik acje są zaostrzone o tyle, że m usi ono w ykazać się co najm niej roczną pracą w należącym do spadku gospodarstwie rolnym bezpośrednio przed otw arciem spadku, przy czym praca ta ma.stanowić ich głów ne źródło utrzym ania, co będzie w yp adkiem dość rzadkim (art. 1062 2). 3. D ziedziczenie testam entow e D ziedziczenie to zostało uregulow ane w sposób podobny jak w u staw ie czerw cow ej. Jeżeli spadkobiercam i testam entow ym i będą rodzice spadkodaw cy, to w ystarczy, że będą odpow iadali łagodniejszym w arunkom przew idzianym w art. 1061,. a w ięc w ystarczy, że będą m ieli k w alifikacje do prow adzenia gospodarstw a rolnego.

48 Władysław Chojnowski Nr 7-8(91 92) Spadkobierca testam entow y m oże być spadkobiercą w arunkow ym, jeżeli pow ołany je st do spadku bądź jako jedyny spadkobierca, ibądź łącznie: a) ze spadkobiercą ustaw ow ym nieletnim, b) albo uczącym się, c) albo w ch w ili otw arcia spadku niezdolnym do ipracy i(art. 1059 1 pkt 4 i 5 i 2), gdy złoży ośw iadczenie o gotow ości do prow adzenia gospodarstw a rolnego w ciągu sześciu m iesięcy od o tw a r-.cia spadku i ma w chw ili otw arcia spadku k w alifik acje do prow adzenia gospodarstw a rolnego. Zapisu gospodarstw a rolnego lub jego części m ożna dokonać ty lk o na rzecz oso b y, która odpow iada warunkom przew idzianym dla spadkobierców pow ołanych do dziedziczenia gospodarstw a rolnego, i tylko o tyle, o ile zap is nie narusza przep is ó w ograniczających podział gospodarstw a rolnego należącego do spadku. Spadkobierca może być obciążony innym zapisem (np. pieniężnym ) 'tylko o ty le, o ile zapis n ie będzie stanow ił nadm iernego, obciążenia tego gospodarstwa (art. 1067). U staw a czerw cow a m ów iła tylk o o spadkobiercach, a nie o zapisobiercach i dla- "tego to sporne zagadnienie zostało obecnie w yraźnie uregulow ane. i. D ział sp a d k u Podobne różnice jak przy dziedziczeniu w art. 1059 zostały w prow adzone rów nież do przepisów art. 1071 2, dotyczącego działu spadku. 5. P ra w o p ie rw o k u p u S k a rb u P a ń stw a Jeżeli gospodarstw o rolne podlega sprzedaży w edług przepisów k.p.c. z tego pow odu, że ża d en ze spadkobierców w chw ili działu spadku n ie odpowiada w arunkom przew idzianym do jego dziedziczenia, Skarbow i P aństw a iprzysługuje praw o pierw okupu '(art. 1075). 6. Sprzedaż gospodarstw a rolnego lub jego części, o trzy m an y ch w w yn ik u działu Art. 22 ustaw y czerw cow ej w tym przedm iocie nie był jasno sform ułow any. Obecnie' w art. 1085 zostało w yjaśnione, że spadkobierca nie m oże zbyć n ieruchom ości rolnej lub jej części V ciągu pięciu lat od daty działu, a jeżeli gospod arstw o dziedziczy tylko jeden spadkobierca, to od daty objęcia przez n iego tegoż gospodarstw a. D ątę objęcia stw ierdza organ państw ow y oznaczony w rozporządzeniu w ykonaw czym. Przepisu tego nie stosuje się w razie zam iany, zbycia na rzecz P aństw a lub zrzeczenie się w łasności nieruchom ości albo zbycia działki budow lanej stosow nie -do przepisów o terenach budow lanych na obszarach w si lub stosow nie do przepisów o planach zagospodarow ania przestrzennego. VII. Działanie wsteczne przepisów dot. gospodarstw rolnych Jak już w yżej zaznaczono, do spraw spadkow ych w m yśl art. LI przep. w prow. Tc.c. stosuje się praw o obow iązujące w chw ili śm ierci spadkodaw cy ze zm ianam i w następnych artykułach. Pierwszy wyjątek dot. działu spadku. Jeżeli um ow a o dział spadku została zaw arta przed dniem w ejścia w życie k.c., albo jeżeli postępow anie działow e przed sądem I instancji zakończyło się przed tym dniem, to do działu spadku stosu je się praw o poprzednie. N atom iast jeżeli um ow y jeszcze nie zaw arto lub

N r 7 8 (9 1 92) N ie k tó r e za g a d n ienia z p raw a sp a dkow ego 49 postępow ania w I instancji jeszcze n ie ukończono, należy stosow ać do działu spadku n ow e prawo (art. LIII). Drugi w yjątek dot. dziedziczenia gospodarstw rolnych. W m yśl art. LV 1 do dziedziczenia gospodarstw rolnych należących do spac^ u otw artego przed dniem w ejścia w życie k.c. stosuje się w zasadzie przepisy kodeksu, a w ięc przep isy art. 1058 1088 (tytuł X księgi IV), z pew nym i jednak w yjątkam i. a) W m yśl art. LV 2, jeżeli spadek otw orzył się przed dniem w ejścia w życie k.c., będzie nadal obow iązyw ał ogólny system dziedziczenia uregulow any w d aw nych przepisach, to) Art. LVI pow tarza za art. 24 ust. 2 pkt 1 ustaw y czerw cow ej, że praw o do dziedziczenia gospodarstwa rolnego należącego do spadku otw artego przed 5.VII. 1963 r. zachow ują spadkobiercy, którzy przed tym dniem w drodze faktycznych (nieform alnych) działów objęli w posiadanie to gospodarstw o lub jego część. P o dobnie będzie w w ypadku, gdy do dziedziczenia został pow ołany tylko jeden spadkobierca, jeżeli przed pow yższą datą objął W posiadanie gospodarstwo. c) P raw o dziedziczenia takiego gospodarstw a zachow ują rów nież spadkobiercy określeni w przepisach art. 1059 1062, z tą jednak zm ianą, żeby określone1 w tych przepisach w arunki istn iały nie w chw ili otw arcia spadku, lecz w dniu 5 lipca 1963 r., oraz żeby przew idziane w tych przepisach ośw iadczenie o gotow ości prow ad zenia gospodarstw a rolnego złożone zostało przed dniem 6 stycznia 1964 r. d) N a tle ustaw y czerw cow ej było w ątpliw e, czy m ają prawo dziedziczenia spadkobiercy, którzy zm arli.przed 5 lipca 1963 r. Obecnie art. LVI 3 stan ow i w yraźnie, że praw o dziedziczenia im przysługuje, a prawo dziedziczenia ich udziałów zachow u ją ci ich spadkobiercy, którzy odpow iadają w ym ienionym w yżej warunkom. W braku takich spadkobierców udział zm arłego przypada tym jego w spółspadkobiercom, którzy bezpośrednio przed dniem 5 lipca 1963 r. pracow ali w tym gospodarstw ie (a w ięc z w yłączeniem pozostałych spadkobierców, którzy zachow ali praw o dziedziczenia na podstaw ie innych w arunków ), a jeżeli takich w spółspadkobierców nie było pozostałym w spółspadkobiercom zachow ującym praw o dziedziczenia gospodarstw a rolnego. Skarb P aństw a zatem nie będzie dziedziczył takiego udziału, co stanow i odm ienne uregulow anie niż w ustaw ie czerw cow ej. Przez w spółspadkobierców J. F ietrzykow ski w artykule ogłoszonym w num erze 7 8/1964 r. w Nowym P raw ie pod tytułem D ziedziczenie gospodarstw rolnych w ed łu g k.c. rozum ie nie tylko bezpośrednich w spółspadkobierców zm arłego spadkobiercy, ale w ogóle w szystkich pozostałych w spółspadkobierców dziedziczących gospodarstw o rolne. Pietrzykow ski podaje następujący przykład na tle art. LXVI. Spadkobierca zm arł w 1960 r., pozostaw iając żonę M. i dzieci A, B, C. syn C zm arł w 1962 r., jego spadkobiercy riie odpow iadają w arunkom ustaw ow ym. M, A i B zachow ali prawo dziedziczenia, jednakże w gospodarstw ie pracow ali tylk o M i A. U dział C przyrasta w edług art. LXVI 3 żonie i synow i A, jako pracującym w gospodarstw ie, a poniew aż żona dziedziczy,1/4 część, syn A 3/4, to w tym sam ym ątosunku odziedziczą oni udział C, czyli żona 1/16 część, a syn A 3/16 części. i I I! ' I e) N abyw ca udziału w spadku sprzed 5 lipca 1963 r. zachow uje zaw sze praw o do tego udziału, choćby zbyw ca nie odpow iadał w arunkom przew idzianym do dziedziczenia gospodarstw rolnych. Trzeci w y j ą t e k dot. stw ierdzenia praw do spadku. W ydane przed dniem 5 lipca 1963 r. praw om ocne postanow ienie o stw ierdzeniu praw do spadku obejm ują- 4 P a le s tra

50 Janin a K r u szew ska, T a d eu sz J a c k o w sk i N r 7-8 (91 92) cago gospodarstw o rolne traci m oc w stosunku do tego gosp od arstw a, chyba że spadkobierca zm arł przed tym dniem. P ostanow ienie to pow inno być uzupełnione now ym postanow ieniem przez w skazanie w n im tych spadkobierców, którzy zachow ali praw o dziedziczenia gospodarstw a rolnego w ed łu g przepisów art. LVI, LVII, oraz ew entu alnie icn udziałów w gospodarstw ie (art. LVIII). Jeżeli postanow ienie o stw ierdzeniu praw do spadku w ydane zostało po 5 lipca 1963 r., a przed dniem w ejścia w życie k.c., i jeżeli pozostaje ono w sprzeczności z przepisam i art. LV i 1)VI (np. że nie przyznano gospodarstw a spadkobiercom w dalszej kolejności, spadkobiercom pracującym w gospodarstw ie rodziców w ch w ili otw arcia spadku lub w spółdzielni produkcyjnej), ulega ono na w niosek osoby zainteresow anej odpow iedniej zm ianie w trybie zw yk łym (art. LIX). Czwarty w yjątek dotyczący działu. Spadkobiercy, którzy stosow nie do pow yższych przepisów zachow ali prawo dziedziczenia gospodarstw a rolnego, oraz nabyw cy udziałów' w spadku z art. LVII m ają rów nież praw o do otrzym ania tego gospodarstw a lub jego części w drodze działu (art. L X 1). Jeżeli kilku spadkobierców użytk u je osobiście w yd zielon e części gospodarstw a rolnego należącego do spadku, a podział tego gospodarstw a nie byłby, dopuszczalny w ed ług przepisów o podstaw ow ej norm ie obszarow ej, dział m oże być dokonany bez zachow ania tej norm y (art. L X 2). J A N I N A K R U S Z E W S K A T A D E U S Z J A C K O W S K I Wykonywanie zobowiązań przez jednostki gospodarki uspołecznionej w kodeksie cywilnym1 i W ykonyw anie zobow iązań i skutki niew ykonania zobow iązań norm uje kodeks cyw iln y w tytule VII k sięgi trzeciej (art. 450 508)2, na który składają się trzy działy: o w ykon aniu zobowiązań, o skutkach niew ykonania oraz o w ykonaniu i skutkach niew ykonania zobow iązań um ów w zajem nych. Przepisy tego ostatniego działu b yły w kodeksie zobow iązań rozproszone w różnych m iejscach. Tak w ięc odpow iednikiem obecnego art. 487 2 b ył art. 51 k.z., obecnego art. 488 i n a st. art. 215, art. 250 i nast. k.z., a odpow iednikiem obecnego art. 493 i nast. art. 267 2 i 3 k.z. N ależy dodać, że scalenie w kodeksie cyw ilnym norm dotyczących tak częstego w praktyce stosunku praw nego w ydatnie u łatw i ich stosow anie. i A rty k u ł te n je s t czw a rty m z k o lei a rty k u łe m z c y k lu pośw ięconego te m a ty c e o b ro tu u społecznionego w k o d ek sie cyw iln y m. P o r. o p u b lik o w an e doty ch czas: J e d n o stk i g o sp o d ark i u sp o łeczn io n ej w p rzep isac h ogólnych k o d e k su cyw ilnego ( P a le stra n r 11 z 1961 r.) i S to su n k i um o w n e je d n o ste k g o sp o d a rk i u sp o łeczn io n ej w k odeksie cy w iln y m ( P alestra n r 1 z 1965 r.) oraz Z obow iązania bezum ow ne w obrocie uspołecznionym ( P a le s tr a n r 6 z 1965 r.). z A rty k u ły bez bliższego określenia oznaczają a rty k u ły ko d ek su cyw ilnego z 1964 r.