Adolf Dzyr Przepisy o postępowaniu spadkowym przed państwowymi biurami notarialnymi. Palestra 11/12(120)wkladka, 1-32

Transkrypt

1 Adolf Dzyr Przepisy o postępowaniu spadkowym przed państwowymi biurami notarialnymi Palestra 11/12(120)wkladka,

2 Wkładko do nru 12 Palestry z 1967 r. ADOLF DZYR Przepisy o postępowaniu spadkowym przed państwowymi biurami notarialnymi WYDAWNICTWO PRAWNICZE W arszawa 1967

3 TEMATYKA S tr. WSTĘP... 3 I. P R Z E P IS Y O G Ó L N E 1. W ła śc iw o ść b iu r n o ta r ia ln y c h w s p ra w a c h s p a d k o w y c h C zy c z y n n o ś c i z d z ie d z in y p o s tę p o w a n ia s p a d k o w e g o p r z e k a z a s e b iu ro m n o t a r ia ln y m m o g ą b y ć d o k o n y w a n e p rz e z s ą d y? K to w y k o n u je w p o s tę p o w a n iu s p a d k o w y m c z y n n o ś c i p rz e k a z a n e b iu ro m n o ta r ia ln y m? Ś r o d k i z a s k a rż e n ia,,,,,, W y k o n a ln o ś ć p o s ta n o w ie ń i p o lic ja s e s y j n a... 9 II. Z A B E Z P IE C Z E N IE S P A D K U I S P IS IN W E N T A R Z A A. Z a b e z p ie c z e n ie s p a d k u 1. C el z a b e z p ie c z e n ia s p a d k u W ła śc iw o ść Z a b e z p ie c z e n ie n a w n i o s e k Z a b e z p ie c z e n ie z u r z ę d u T y m c z a so w e ś r o d k i z a b e z p i e c z e n i a O s ta te c z n e ś ro d k i z a b e z p i e c z e n i a a) S p is m a ją tk u ru c h o m e g o i o d d a n ie go p o d d o z ó r b) Z ło ż e n ie d o d e p o z y tu c) U s ta n o w ie n ie z a r z ą d u t y m c z a s o w e g o d) U s ta n o w ie n ie d o z o ru n a d n i e r u c h o m o ś c i ą O rg a n y w y k o n a w c z e N a d z ó r n a d o rg a n a m i w y k o n a w c z y m i U c h y le n ie z a b e z p ie c z e n ia...17 B. S p is in w e n ta r z a 1. C el s p is u P r z e s ła n k i s p isu, S p is n a w n io s e k..., S p is z u r z ę d u, W ła śc iw o ść T r y b p o s tę p o w a n ia C. P r z e p is y w sp ó ln e d la z a b e z p ie c z e n ia s p a d k u i s p isu in w e n ta rz a 1. F o r m a p r o t o k o ł u K o s z ty ' II I. P R Z Y J Ę C IE L U B O D R Z U C E N IE S P Ą D K U 1. O so b y u p ra w n io n e d o s k ła d a n ia o ś w i a d c z e ń T e rm in d o z ło ż e n ia o ś w i a d c z e n i a W ła śc iw o ść, W y m a g a n ia p r o c e d u r a l n e F o r m a o ś w i a d c z e n i a T r e ś ć o ś w ia d c z e n ia, C z y n n o ś c i b iu r a n o ta r ia ln e g o p o p r z y ję c iu o ś w i a d c z e n i a...27 IV. O Ś W IA D C Z E N IE O G O T O W O Ś C I P R O W A D Z E N IA G O S P O D A R S T W A R O L N E G O 28 V. O G Ł O S Z E N IE T E S T A M E N T U...28 V I. O P Ł A T Y S Ą D O W E W P O S T Ę P O W A N IU P R Z E D P A Ń S T W O W Y M I B IU R A M I N O T A R IA L N Y M I W S P R A W A C H S P A D K O W Y C H V II. B IU R O W O Ś Ć W k ła d k a d o n r u 12 P a le s tr y z 1967 r. D r u k a r n ia N r 1, W -w a. Z a m. 1481/67, e g z., T-19

4 Przepisy o postępowaniu spadkowym przed państwowym i biuram i notarialnym i W STĘP P ostępow anie spadkow e nie tw orzy jednolitego, zw artego system u, lecz rozpada się na cały szereg postępow ań, k tóre mogą istnieć niezależnie jedne od drugich. U dział n o tariatu w tym postępow aniu był różny w różnych okresach. D ekret o postępow aniu spadkowym z 8 listopada 1S46 r. (Dz. U. Nr 63, poz. 346) przew idyw ał, że notariusz mógł w ystępow ać w postępow aniu spadkowym jako organ wykonawczy sądu przy zabezpieczeniu spadku i spisie inw entarza. Mógł on rów nież przyjąć zapew nienie o spadkobiercach i o testam entach pozostaw ionych przez spadkodaw cę (art i 70). D ekret z dnia 18 lutego 1955 r. (Dz. U. N r 9, poz. 56) przekazał ponadto państw ow ym biurom notarialnym z dniem 1 kw ietnia 1955 r. przyjm ow anie ośw iadczeń o przyjęciu i odrzuceniu spadku. W myśl przepisów nowego kodeksu postępow ania cywilnego, do zakresu działalności państw ow ych biur notarialnych należy: zabezpieczenie spadku i spis inw entarza, przyjęcie lub odrzucenie spadku i ogłoszenie testam entu. Pozostałe spraw y z zakresu postępow ania spadkowego są rozpoznaw ane w sądzie. Z apew nienie o spadkobiercach i testam entach spadkodaw cy może być złożone obecnie tylko w sądzie (art. 671 k.p.c.). W. Siedlecki tak charakteryzuje sposób podziału czynności w postępowaniu spadkow ym pomiędzy sądy i państw ow e biura notarialne: Jako kryterium tego podziału przyjęto w zasadzie tę okoliczność, czy dokonanie danej czynności w iąże się z w ydaniem rozstrzygnięcia co do samego przedm iotu postępow ania, czy też chodzi raczej o czynności o charakterze przygotow aw czym w zględnie pomocniczym w stosunku do właściwego przedm iotu postępow ania. W oparciu o to k ry teriu m pierw sze czynności należą do zakresu działania sądów, drugie zaś do zakresu działania państw ow ych biur notarialnych. 1 Zapowiedziane w art. 639 k.p.c. rozporządzenie M inistra Spraw iedliw ości określające szczegółowy tryb postępow ania przy zabezpieczaniu spadku i przy sporządzaniu spisu inw entarza, noszące datę 1 października 1966 r., zostało ogłoszone w D zienniku U staw Nr 43 pod poz Rozporządzenie to będę oznaczał dalej skrótem rozp. w yk. W m yśl art. X IX 1 przep. w prow. k.p.c., jeżeli przed w ejściem w życie kodeksu zostały wszczęte w sądzie takie spraw y, które w m yśl nowego kodeksu należą do właściwości biur notarialnych, to podlegają one rozpoznaniu przez sąd. Jednakże jeśli po dniu 1 stycznia 1965 r. orzeczenia sądu kończące p ostępow anie w tych spraw ach zostaną w całości uchylone przez sąd odwoławczy, to spraw y te będą przekazane w łaściw ym biurom notarialnym. Nie zm ienia 1 W. Siedlecki: Z a ry s p o s tę p o w a n ia c y w iln e g o, P W N 1966, s tr. 434.

5 tej zasady okoliczność, że dla niektórych spraw spadkow ych kodeks postępow ania cywilnego w prow adza w łaściw ość altern aty w n ą i że mogą one być załatw iane bądź przez b iu ra notarialne, bądź przez sądy. W spraw ach spadkow ych w szystkie przew idziane w k.p.c. czynności p rzekazane biurom notarialnym załatw iają te biura, stosując odpowiednio do sw e go postępow ania przepisy o procesie z mocy art k.p.c., jeżeli przepisy szczególne nie stanow ią inaczej. Są one w łaściw e do zwolnienia od kosztów sądowych, do odmowy tego zwolnienia, do cofnięcia zwolnienia, do zwrotu w niosku, do przyw rócenia uchybionego term inu. Jeden w yjątek od tej zasady całkowitego przekazania biurom notarialnym określonych spraw spadkowych jest zaw arty w art k.p.c., w m yśl którego tytułow i egzekucyjnem u, jakim jest postanow ienie biura notarialnego mogące być w ykonane w drodze egzekucji, nadaje klauzulę w ykonalności sąd pow iatowy właściwości ogólnej dłużnika. D rugi w y jątek od tej sam ej zasady jest zaw arty w art. 720 k.p.c., w m yśl którego do odtw orzenia akt spraw y zakończonej lub będącej w toku w PB N -ie jest w łaściw y sąd pow iatow y, w którego okręgu to biuro się zn ajduje. Istn iejące w y jątk i nie dotyczą postępow ania rozpoznawczego, lecz pomocniczego i egzekucyjnego. Czy postępow anie spadkowe przed państw ow ym i biuram i notarialnym i jest postępow aniem sądowym? A rt. 627 k.p.c. stanow i, że postępow anie spadkowe należy do zakresu działalności sądów i państw ow ych biur notarialnych. S ę dzia M. Lisiew ski w ypow iada pogląd 2, że przepis ten zm ienia treść art. 1 k.p.c., gdyż w edług sform ułow ania art. 2 k.p.c. biu ra no tarialn e nie są sądam i szczególnym i, lecz innym i organam i w rozum ieniu art. 2 3 k.p.c., a skoro tak, to w art. 627 k.p.c. nie chodzi o podział w łaściwości, lecz o podział jurysdykcji. Spraw y przekazane biurom notarialnym nie są rozpoznawane w postępow aniu sądowym, a jurysdykcja biur notarialnych w spraw ach spadkowych nie ma ch arak teru drogi sądow ej, k tó ra jest określona w art. 2 1 k.p.c. Ja k ie byłyby praktyczne konsekw encje tego stanow iska, gdyby było ono słuszne? K onsekw encje te w ystąpiłyby dobitnie w tedy, gdyby sp raw a należąca obecnie do jurysdykcji biura notarialnego (np. w niosek o zabezpieczenie spadku) została złożona w sądzie lub odw rotnie: gdyby spraw a należąca do jurysdykcji sądu (np. w niosek o stw ierdzenie nabycia spadku) była złożona w biurze notarialnym. Poniew aż k.p.c. nie reguluje w yraźnie try b u postępow ania w takich w ypadkach, należałoby w nioski tak ie odrzucić z pow odu n iedopuszczalności drogi sądowej na zasadzie art p k t 1 k.p.c.; zresztą rozstrzygnięcie tak ie byłoby naw et w ątp liw e w w ypadku niew łaściw ego skierow a nia spraw y do biura notarialnego zam iast do sądu, skoro postępow anie przed tym biurem nie ma charakteru drogi sądowej oraz skoro art. 199 k.p.c. mówi o sądzie, a nie o biurze notarialnym. Takie stanowisko powodowałoby poza tym, oprócz konsekw encji proceduralnych, konsekw encje w dziedzinie opłat sądowych. Na naradzie poświęconej problem atyce k.p.c., jaka się odbyła w M inisterstw ie Spraw iedliw ości w czerwcu 1965 r., uznano, że biura notarialne nie są w zakresie spraw im przekazanych całkow icie odrębną in sty tu cją, k tóra rozpoznaje te spraw y nie w drodze sądowej. W k.p.c. jest w iele przepisów, które są adresow ane bezpośrednio do sądów, ale które dotyczą rów nież b iu r notarialnych. Do takich przepisów należy zaliczyć art. 4, dotyczący ochrony 2 p a l e s t r a, w k ła d k a do n r u 6/1965, s tr. 77.

6 m ienia społecznego, art. 5, polecający udzielanie wskazów ek stronom działającym bez adw okata, art. 6, przeciw działający przew lekaniu postępow ania i art. 200, który nakazuje przekazanie spraw y sądowi w łaściw em u w w ypadku, gdy sąd stw ierdzi swą niewłaściwość. W myśl art. 1 k.p.c. kodeks ten reguluje postępow anie sądowe, a nie postępow anie przed sądem. Postępow anie przed biuram i notarialnym i w spraw ach cyw ilnych im przekazanych toczy się jako sądowe i do tego postępow ania m ają zastosowanie przepisy k.p.c. nie tylko te, które są zaw arte w art , ale także inne, w których słowo sąd należy rozum ieć jako biuro n o tarialn e. 3 Nasuw a się przy okazji uw aga, że redakcja art. 2 1 i art. 507 k.p.c. jest nieścisła. W przepisach tych pow inna się znajdow ać w zm ianka o biurach notarialnych, co usunęłoby poruszoną wyżej w ątpliw ość. I. PRZEPISY OGOLNE 1. W łaściwość biur notarialnych w sprawach spadkowych Do czynności w postępow aniu spadkow ym, któ re należą do zakresu działania biur notarialnych, w łaściw e jest wyłącznie państw ow e biuro notarialne urzędujące w siedzibie sądu ostatniego m iejsca zam ieszkania spadkodaw cy, a gdy jego m iejsca zam ieszkania w Polsce nie da się ustalić biuro m iejsca, w którym znajduje się m a jątek spadkow y (biuro spadku). W b rak u powyższych podstaw biurem spadku jest P aństw ow e Biuro N otarialne w W arszawie (art. 628 i 629 k.p.c.). Ja k należy rozumieć zwrot o wyłącznej właściwości biura spadku, skoro w m yśl art. 633 k.p.c. do zabezpieczenia spadku jest w łaściw e biuro w siedzibie sądu powiatowego, w którego okręgu znajdują się rzeczy będące we w ładaniu spadkodaw cy w chwili otw arcia spadku? Czy między tym i dwoma przepisam i nie zachodzi przypadkiem sprzeczność? N ie tylko zresztą zabezpieczenie spadku łam ie tę w yłączność b iu ra spadku, gdyż także złożenie oświadczenia o przyjęciu lub odrzuceniu spadku oraz o gotowości prow adzenia spadkowego gospodarstw a rolnego nie musi być złożone w biurze spadku. W m yśl art. 640 k.p.c. ośw iadczenia te mogą być złożone rów nież w biurze m iejsca zam ieszkania, a naw et m iejsca pobytu składającego oświadczenie. W zm ianka o wyłączności b iu ra spadku m a tylko to znaczenie, że w postępow aniu spadkowym nie stosuje się przepisów ogólnych o postępow aniu n ie -- procesow ym, czyli nie stosuje się art. 508 k.p.c., w m yśl którego jeżeli w łaściwość m iejscow a nie jest oznaczona w przepisie szczególnym, to w yłącznie w łaściw ym jest sąd m iejsca zam ieszkania w nioskodawcy. A rt. 629 k.p.c. jest w łaśnie tym szczególnym przepisem, który inaczej określa w łaściw ość m iejscową w spraw ach spadkow ych. P rzepis ten w yraża zasadę w łaściw ości m iejscowej, a art. 633 i 640 k.p.c. stanow ią wyjątki od tej zasady. W biurze spadku kon cen trują się dokum enty dotyczące spadku. Tu następ u je otw arcie i ogłoszenie w szystkich testam entów spadkodaw cy, do tego biura należy niezw łocznie- 3,.B iu le ty n M in is te r s tw a S p r a w ie d liw o ś c i n r 4/65, s tr. 19.

7 przesłać ośw iadczenie o przyjęciu lub odrzuceniu spadku, o gotowości p ro w adzenia spadkowego gospodarstw a rolnego, do tego biura należy też przesłać ak ta spraw y po w ykonaniu zabezpieczenia spadku lub po dokonaniu spisu in w entarza, w reszcie sąd pow inien zawiadom ić biuro spadku o ustanow ieniu kurato ra spadku. Biuro spadku jest w łaściw e do w ydania postanow ienia w spraw ie sporządzenia spisu inw entarza. 2. Czy czynności z dziedziny postępowania spadkowego przekazane biurom notarialnym mogą być dokonywane przez sądy? Przepisy k.p.c. w prow adzają dla niektórych spraw spadkowych właściwość alternatyw ną. Spraw y te mogą być załatw iane zarówno przez sądy, jak i przez biura notarialne. Dotyczy to ośw iadczenia o przyjęciu lub odrzuceniu spadku, ogłoszenia testam en tu oraz ośw iadczenia o gotowości prow adzenia gospodarstw a rolnego (art. 640, 670 k.p.c.). U staw a pozostaw ia zainteresow anem u praw o wyboru, gdzie m a złożyć ośw iadczenie o przyjęciu lub odrzuceniu spadku. Sąd dokona otw arcia i ogłoszenia testam entu tylko w tedy, gdy toczy się postępow anie o stw ierdzenie nabycia spadku i gdy się ujaw ni, że istnieje testam ent, oraz gdy testam ent zostanie złożony. Poniew aż żaden przepis nie przew iduje, ażeby sąd mógł powziąć postanow ienie o zabezpieczeniu spadku lub o dokonaniu spisu inw entarza, przeto należy przyjąć, że w tym zakresie właściwość b iu r notarialnych jest wyłączna. Dopiero w tedy, gdy w siedzibie sądu spadku nie m a biura notarialnego, czynności przekazane biurom n o ta rialnym w ykonuje sąd powiatowy, stosując odpowiednio przepisy o postępow aniu przed biuram i notarialnym i (art. X III przep. w prow. k.p.c.). 3. Kto wykonuje w postępowaniu spadkowym czynności przekazane biurom notarialnym? Czynności w postępow aniu spadkow ym należące do w łaściw ości b iu r n o tarialnych spełnia notariusz (art k.p.c.). Należy przyjąć, że n o tariu szem w rozum ieniu art k.p.c. jest osoba, która jest upraw niona do dokonyw ania czynności notarialnych zgodnie z przepisam i praw a o n o ta riacie bez w zględu na to, czy osoba ta ma nom inację na notariusza, czy też pełni czynności no tarialne zastępczo. T ak samo rozum ie ten przepis J. P ietrzykow ski. 4 Tw ierdzenie S iedleckiego5, że czynności w postępow aniu spadkow ym nie mogą być zlecane w państw ow ym biurze notarialnym aplikantow i lub innem u pracow nikow i b iu ra, należy zapew ne rozum ieć w ten sposób, że zlecanie tych czynności w ym ienionym osobom nie może nastąpić o drębnie od pow ierzenia im pełnienia innych czynności notarialnych, należących do zakresu działan ia b iu r notarialnych. 4 C e n tr a ln e Z a o c z n e S tu d iu m N o w eg o P r a w a C y w iln e g o, R o d z in n e g o i O p ie k u ń c z e g o, z e s z y t 6 1 : p o s tę p o w a n ie n ie p ro c e s o w e w s p r a w a c h o c h a r a k te r z e m a ją tk o w y m, s tr L. c., s tr

8 4.. Środki zaskarżenia A rtykuł 363 k.p.c. dzieli środki zaskarżenia na dw ie grupy: a) na środki odwoławcze, do których należą rew izja i zażalenie, unorm ow ane w kodeksie je d nolicie, i b) na inne środki zaskarżenia, k tó re są unorm ow ane w raz z orzeczeniam i, ja k ie mogą być za pomocą tych środków zaskarżone. A rty k u ł k.p.c. przyznaje uczestnikow i postępow ania skargę na czynności PB N -u do sądu powiatowego, w którego okręgu znajduje się biuro, w term inie tygodniow ym od dnia dokonania czynności, jeżeli o tym dniu uczestn ik był zawiadom iony, w przeciw nym zaś razie od dnia, w którym uczestnik pow ziął wiadom ość o czynności. Skarga przysługuje n ie każdem u zainteresow anem u w spraw ie, a więc n ie każdej osobie, której p raw dotyka w ynik postępow ania, lecz tylko uczestnikow i postępow ania, czyli tak iem u zainteresow anem u, któ ry już bierze udział w spraw ie (art k.p.c.). S karga stanow i inny środek zaskarżenia w rozum ieniu art. 363 k.p.c., k tó rego celem jest uzyskanie uchylenia lub zm iany zapadłego orzeczenia. W niesienie skargi w yw ołuje postępow anie kontrolne, którego zadaniem jest zbadanie zaskarżonego orzeczenia, przy czym kontroli nie przeprow adza tu organ sądow y wyższej instancji. Skargę rozpoznaje ta sam a instancja, której niejako organem w ykonaw czym jest notariusz. 8 Kodeks postępow ania cywilnego nie dopuszcza wnoszenia kilku środków zaskarżenia od tego samego orzeczenia i dlatego skarga jest jedynym środkiem zaskarżenia orzeczeń w ydanych przez biuro notarialne. Poniew aż k.p.c. nie zaw iera szczególnych norm dla tego środka, należy przyjąć, że skarg a pow inna odpowiadać ogólnym w arunkom pism a procesowego (art. 126 k.p.c.), a ponadto pow inna w skazyw ać zaskarżoną czynność i zwięzłe uzasadnienie zaskarżenia z w nioskiem o jej uchylenie oraz w ykazywać zachowanie term inu do zaskarżenia.7 Zdaniem J. P ietrzykow skiego8 skargę w nosi się bezpośrednio do sądu, a nie do PB N -u, k tó re dokonało czynności. Sąd może w yznaczyć rozpraw ę, ale może rów nież rozpoznać skargę na posiedzeniu niejaw nym, gdyż k.p.c. nie przew iduje w yznaczenia rozpraw y w celu ropoznania skargi (art. 514). Z literalnego brzm ienia art. 630 k.p.c. oraz z jego lokaty w ynika, że skarga przysługuje n a w szystkie czynności biura notarialnego niezależnie od tego, czy w yrażają się one w form ie orzeczeń, czy też polegają jedynie na sporządzeniu protokołów (np. protokołu w spraw ie przyjęcia lub odrzucenia spadku, ośw iadczenia o gotowości prow adzenia gospodarstw a rolnego, otw arcia i ogłoszenia testam entu). Je st rzeczą oczyw istą, że skarga przysługuje na w szystkie orzeczenia biura. Przysługuje ona rów nież na w szystkie czynności notariusza jako organu wykonawczego postanow ień biura notarialnego, zapadłych w spraw ie zabezpieczenia spadku oraz sporządzenia spisu inw entarza. Gdy organem w y konaw czym jest kom ornik, przeciw ko jego czynnościom w tym zakresie przysługują zarzuty ( 2 ust. 1 rozp. wyk.). W ydaje się jednak niew ątpliw e, że skarga nie przysługuje na te czynności, które w yrażają się jedynie w form ie sporządzenia protokołu, np. na sporządzenie protokołu zaw ierającego ośw iadczenie o przyjęciu lub odrzuceniu spadku. Przy przyjęciu dopuszczalności sk ar 6 W. Siedlecki: S y s te m ś ro d k ó w z a s k a rż a n ia w e d łu g n o w e g o k o d e k s u p o s tę p o w a n ia c y w iln e g o, P a ń s tw o i P r a w o n r 5 6/1965, s tr. 695 i W. Siedlecki: Z a ry s p o s tę p o w a n ia c y w iln e g o, s tr L. c., s tr

9 gi w takich w ypadkach, dopuściłoby się w ten sposób możliwość uchylenia tych czynności przez sąd, co z kolei godziłoby w podm iotowe praw o spadkobierców do przyjęcia lub odrzucenia spadku (art k.c.). A przecież praw o podm iotow e jest nie tylko przyznane przez norm ę praw ną, ale i zabezpieczone przez n ią. 9 Na postanow ienia sądu powiatowego zapadłe w skutek zaskarżenia czynności notarialnych przysługuje w w ypadkach w skazanych w ustaw ie zażalenie do sądu w ojew ódzkiego (art. 518 zdanie 2 k.p.c.). W ypadki takie są w ym ienione w art i w art k.p.c. J. Pietrzykow ski tw ie rd z i10, że od postanow ienia sądu powiatowego, rozstrzygającego skargę na czynności PB N -u w zasadzie nie przysługuje dalszy środek odwoławczy, z dwom a jednak w yjątkam i, w sk a zując jako te w yjątki art i art k.p.c. Jest rzeczą w ątpliw ą, czy od postanow ień sądu zapadłych w skutek złożenia skargi na czynności biura notarialnego w innych spraw ach niż w ym ienione w powyższych dwóch artykułach przysługuje rew izja, jeżeli postanow ienia te orzekają co do istoty spraw y (art. 518 zdanie 1 k.p.c.). T akim postanow ieniem będzie np. postanow ienie oddalające skargę na odmowę przez biuro otw arcia i ogłoszenia testam entu. Osobiście w ydaje mi się, że w w ypadkach takich rew izja przysługuje. W myśl art. 523 zdanie 1 k.p.c. praw om ocne postanow ienie orzekające co do istoty spraw y nie może być zm ienione ani uchylone, chyba że przepis szczególny stanow i inaczej. Takiego szczególnego przepisu w dziedzinie postępow ania spadkowego przed PBN -em nie ma. Jednakże praw om ocne postanow ienie oddalające w niosek sąd, a więc i biuro notarialne może zmienić w razie zm iany okoliczności spraw y (art. 523 zdanie 2 k.p.c.). W takich w ypadkach wznow ienie postępow ania nie byłoby możliwe na w niosek uczestnika postępow ania (art k.p.c.). Z ainteresow any, k tóry nie był uczestnikiem postępow ania zakończonego praw om ocnym postanow ieniem orzekającym co do istoty spraw y, może żądać wznowienia postępow ania, jeżeli postanow ienie to narusza jego p raw a (art k.p.c.). O chronę p raw osoby, która nie uczestniczyła w postępow aniu nieprocesow ym, om aw ia szczegółowo J. K ra je w sk i.11 Czy na skutek w niesienia-skargi na orzeczenie niepraw om ocne, w ykonalne bądź niew ykonalne, biuro może zm ienić swoje orzeczenie? A rt k.p.c. przew iduje, że jeżeli zażalenie zarzuca niew ażność postępow ania lub jest oczyw iście uzasadnione, to sąd, który w ydał zaskarżone postanow ienie, może na posiedzeniu niejaw nym, nie przesyłając ak t sądowi rew izyjnem u, uchylić zaskarżone postanow ienie i w m iarę potrzeby rozpoznać spraw ę na nowo. Mimo że przepis ten dotyczy zażalenia, a wi<;c środka odwoławczego, a nie innego środka zaskarżenia, jakim jest skarga na czynności biura notarialnego u w a żam, że cel, którem u ten przepis służy (a jest nim niew ątpliw ie przyśpieszenie postępowania), przem aw ia za dopuszczalnością stosowania tego przepisu również w postępow aniu s p a d k o w y m przed PBN-em. Byłoby rzeczą dość tru d n ą uzasadnić pogląd, dlaczego sąd pow iatowy, który w ydał postanow ienie na skutek skargi na czynności biura notarialnego, może skorzystać z tego przepisu (co ze względu na norm ę art k.p.c. w ydaje się niew ątpliw e), biuro notarialne zaś pozbawione jest tej możliwości. Jeżeli skarga z art k.p.c. ma być wnoszona zgodnie z poglądem J. Pietrzykow skiego w prost do sądu pow iatow ego, to biuro notarialne, nie znając jej treści, nie mogłoby skorzystać 9 A. Wolter: P r a w o c y w iln e, W a rsz a w a 1967, s tr L. c., s tr. 35. n P o w o ła n e w p rz y p is ie c z w a rty m Z a o c z n e S tu d iu m, z e s z y t 59, ro z d z ia ł III.

10 z dyspozycji art k.p.c. Ten w zgląd przem aw ia moim zdaniem za dopuszczalnością w niesienia skargi do b iura notarialnego, ta k jak to przyjm uje w 21 p ro jek t In stru k cji notarialnej, k tóra m a zastąpić obecną Instrukcję sądow ą z 1954 r. w części dotyczącej postępow ania przed biuram i notarialnym i. 5. W ykonalność postanow ień i policja sesyjna Postanow ienia biur notarialnych ulegają w ykonaniu z chwilą ich w ydania. Jedynym w y jątk iem od tej zasady je st postanow ienie o uchyleniu zabezpieczenia spadku, k tó re staje się skuteczne lub w ykonalne dopiero po upraw o m ocnieniu się ( 21 ust. 2 rozp. wyk.). W niesienie skargi n a postanow ienie b iu ra n ie w strzym uje jego w ykonalności, jednakże na w niosek uczestnika postępow ania sąd może w strzym ać w ykonalność zaskarżonego postanow ienia (art k.p.c.). Nie w szystkie postanow ienia biu ra n ad a ją się do w ykonania w drodze egzekucji. Te postanow ienia, k tó re n ad a ją się do w ykonania w tej drodze (np. postanow ienie nakazujące złożenie testam entu art i a rt k.p.c.), są ty tu łam i egzekucyjnym i (art. 632 k.p.c.). Podstaw ą egzekucji je st ty tu ł wykonawczy, a więc ty tu ł egzekucyjny zaopatrzony w klauzulę wykonalności (art. 777 k.p.c.). P rzed przekazaniem do egzekucji postanow ienie b iu ra notarialnego pow inno być zaopatrzone w klauzulę w ykonalności przez sąd pow iatow y m iejsca zam ieszkania dłużnika (art i art. 27 k.p.c.). Sąd dokona czynności na w niosek uczestnika postępow ania, a gdy biuro n otarialne w ydało z urzędu postanow ienie nadające się do w ykonania w drodze egzekucji, to pow inno rów nież z urzędu złożyć w niosek do w łaściwego sądu o zaopatrzenie postanow ienia w klauzulę w ykonalności. Po uzyskaniu k lauzuli biuro no tarialn e pow inno z urzędu zażądać od kom ornika przeprow adzenia egzekucji (art. 522 i 796 k.p.c.). W ypadki tak ie m ogą na przykład w ystąpić przy w ykon y w an iu czynności nadzorczych n ad tym czasow ym zarządcą, gdy biuro sk a że go n a grzyw nę (art k.p.c.). P rzy dokonyw aniu czynności w zakresie postępow ania spadkowego notariusz sp raw u je ta k zw aną policję sesyjną z mocy art. 631 k.p.c., podobnie ja k przew odniczący sądu w czasie rozpraw y na zasadzie przepisów praw a o ustro ju sądów pow szechnych (art. 28 i 29). II. ZABEZPIECZENIE SPADKU I 8PIS INWENTARZA A. Z A B E Z P IE C Z E N IE S P A D K U 1. Cel zabezpieczenia spadku Dopóki spadkobiercy nie obejm ą spadku, m ajątek spadkowy pozostaje bez należytej ochrony. In sty tu cja zabezpieczenia spadku m a n a celu tym czasow e zapew nienie tej ochrony i zapobieżenie usunięciu, uszkodzeniu, zniszczeniu albo nie uspraw iedliw ionem u rozporządzeniu spadkow ym i rzeczam i lu b p raw a mi m ajątkow ym i. Spadek podlega zabezpieczeniu, gdy to zagrożenie istni«}«

11 z jakiejkolw iek przyczyny (art. 634 k.p.c. ) zarówno w tedy, gdy wchodzi w rachu b ę in teres osób pryw atnych, ja k i w tedy, gdy za zabezpieczeniem p rzem awia interes społeczny (np. brak opieki nad gospodarstw em rolnym, mogący doprow adzić do zniszczenia plonów). Zdaniem J. P ietrzy k ow sk ieg o12 zabezpieczenie spadku tym różni się od zarządu spadku nie objętego, że ma ono na w idoku doraźne zajęcie się tą częścią m ajątku spadkowego, która w skutek śm ierci w ładającego nią spadkodaw cy może być narażona na niebezpieczeństwo naruszenia. A rt. 634 k.p.c. różni się od dotychczasowego art. 6 post. spadk. tym, że przew iduje on zabezpieczenie nie tylko rzeczy, ale i praw i że dodaje dalszą przesłankę zabezpieczenia, a m ianow icie niebezpieczeństw o nie u sp raw iedliw ionego rozporządzenia. * 2. Właściwość Do zabezpieczenia spadku w łaściw e jest biuro no tarialn e urzędujące w siedzibie sądu pow iatow ego (lub jego w ydziału zamiejscowego), w którego ok ręgu zn ajd u ją się rzeczy będące w e w ładaniu spadkodaw cy w chw ili jego śm ierci. Jeżeli spadkodaw ca w ładał rzeczam i położonymi w k ilku okręgach sądow ych, do zabezpieczenia spadku w łaściw e je st każde biuro w stosunku do rzeczy położonych na terenie działalności danego biura (art. 633 k.p.c.). Odpisy postanow ień w spraw ie zabezpieczenia spadku, zm iany środka zabezpieczenia lub uchylenia zabezpieczenia należy przesłać do biura spadku ( 22 rozp. wyk.). 3. Zabezpieczenie na wniosek Legitym ow anym do zgłoszenia w n itsk u jest każdy, kto upraw dopodobni, że jest spadkobiercą upraw nionym do zachow ku lub zapisobiercą. Dowód posiadania powyższych przym iotów przez złożenie testam entu lub ak tu stan u cyw ilnego, uzasadniającego pokrew ieństw o ze spadkodaw cą, nie jest potrzebny. W ystarczy powołać się we w niosku n a takie okoliczności, które mogą w danej sytuacji w yw ołać przeświadczenie, że żądający zabezpieczenia m a to praw o, i złożyć a k t zgonu spadkodaw cy. Ponadto legitym ację do złożenia w niosku m a w ykonaw ca testam en tu, -współw łaściciel rzeczy i w spółupraw niony do innych praw w raz ze spadkodaw cą. Z brzm ienia a rt k.p.c. zdaje się w ynikać, że posiadanie powyższych przym iotów przez tę drugą grupę osób legitym ow anych do zgłoszenia w niosku pow inno być udow odnione, a nie tylko upraw dopodobnione. W reszcie om aw ianą legitym ację posiada w ierzyciel spadkodaw cy, który ma pisem ny dowód istnienia w ierzytelności, oraz w łaściw y w ydział finansow y prezydium pow iatow ej rad y narodow ej (bądź rady rów norzędnej: m iejskiej lub dzielnicow ej). W łaściwość tę określa m iejsce znajdow ania się rzeczy spad kowych. W nioskodawca pow inien upraw dopodobnić w e w spom nianym wyżej znaczeniu istnienie zagrożenia rzeczy lub p raw spadkow ych ( 7 rozp. wyk.). B rak zagrożenia spow oduje oddalenie w niosku. Gdyby przed w ydaniem postanow ienia o zabezpieczeniu spadku w nioskodaw ca cofnął w niosek, należy postępow anie «L. e., str. 18 i *7. 10

12 um orzyć (art. 355 k.p.c. w zw iązku z a rt. 13 k.p.c.). W spraw ie, w k tó rej wszczęcie postępow ania może n astąpić z urzędu, cofnięcie w niosku jest bezskuteczne (art k.p.c.). 4. Zabezpieczenie z urzędu PBN pow inno z urzędu zabezpieczyć spadek, gdy się dowie o tym, że spadkobierca jest nie znany, nieobecny lub nie m a pełnej zdolności do czynności praw nych (nieletni, ubezw łasnowolniony) i nie m a ustaw ow ego przedstaw iciela, o raz. gdy istn ieje zagrożenie rzeczy lub praw spadkow ych. Obie te p rzesłanki, tj. co do osób spadkobierców oraz co do zagrożenia spadku, pow inny istnieć równocześnie. Gdy spadek jest zagrożony, ale przynajm niej jednego spadkobiercy nie można zaliczyć do kategorii osób w skazanych w art k.p.c., zabezpieczenie z urzędu nie może nastąpić. W tym w ypadku należałoby spowodować złożenie w niosku o zabezpieczenie przez prokuratora lub organ adm inistracji finansow ej. W D em okratycznym Przeglądzie P raw niczym n r 5/1950, str. 56 zaw arte jest w yjaśnienie M inisterstw a Spraw iedliw ości co do tego, jakiego spadkobiercę można uważać za nieobecnego. W yjaśnienie to jest w dalszym ciągu aktualne. Zabezpieczenie z urzędu m ienia pozostałego po osobie zm arłej na statk u m orskim należy do obowiązków k apitana statku, co w ynika z art kodeksu m orskiego (Dz. U. z 1961 r. N r 58, poz. 318). A kt zabezpieczenia tego m ienia i ew entualnie testam ent zm arłego kapitan pow inien przekazać państw ow em u b iuru notarialnem u w siedzibie sądu pow iatowego, w łaściw ego dla pierw szego portu polskiego, do którego statek zaw inął. Gdy się okaże, że zabezpieczone rzeczy znajdują się w innym okręgu, to ak t zabezpieczenia należy w ów czas przekazać do b iu ra notarialnego w tym okręgu. Jeżeli k ap itan oddał zabezpieczone rzeczy pod dozór, nadzór nad czynnościam i dozorcy spraw uje biuro w łaściw e ze w zględu n a m iejsce, w którym się rzeczy znajdują. B rak w rozp. wyk. przepisu analogicznego do art dekr. o post. spadk. ż Ł946 r., który nakazyw ał stosować przepisy dotyczące statk u morskiego do. sta tk u pow ietrznego. P aństw ow e biura no tarialn e są w łaściw e do zabezpieczenia spadku po cudzoziemcach. Pismo okólne M inisterstw a S praw W ew nętrznych z dnia 7 lutego r. N r D. 1122/P/VI/66 w kłada na urzędy stanu cywilnego obowiązek zaw iadam iania b iu r notarialnych o zgonie cudzoziemca w Polsce. In stru k cja M i n istra Spraw iedliw ości o obrocie praw nym z zagranicą (Dz. Urz. Min. Sprawiedl.. z 1967 r. N r 1, poz. 1) reguluje tryb postępow ania biura notarialnego po otrzym aniu tego zaw iadom ienia w n astęp ujący sposób ( 90 do 93): biuro pow inno zasięgnąć inform acji od organów terenow ych prezydiów rad n aro dowych, w łaściw ych w spraw ach pomocy społecznej, czy zm arły pozostaw ił spadek, czy istnieją spadkobiercy, czy jest znane ich m iejsce zam ieszkania, czy odnaleziono testam ent, czy spadek został objęty przez spadkobierców, czy istn ieje zagrożenie naruszenia rzeczy lub praw spadkow ych. W razie u stalenia, że zm arły pozostawił spadek i na m iejscu nie m a spodkobierców lub żespadkobiercy n ie objęli spadku, w ów czas PB N lub jeżeli ta k stanow i um o w a m iędzynarodow a sąd niezwłocznie zabezpiecza z urzędu spadek oraz. w razie potrzeby dokonuje ogłoszeń przew idzianych w art k.p.c. Odpis postanow ienia o zabezpieczeniu spadku oraz odpis ogłoszenia przesyła 11

13 się przedstaw icielow i dyplom atycznem u lub w łaściw em u urzędowi k o n su larnem u państw a ojczystego spadkodaw cy w Polsce, zaw iadam iając go o tym, kom u postanow ienie zostało przekazane do w ykonania, oraz o tym, że przedstaw iciel dyplom atyczny lub konsul może uczestniczyć w postępow aniu, jak rów nież o tym, czy istnieje testam ent. W razie ustalenia, że spadkobiercy objęli spadek w posiadanie, nie dokon u je się zabezpieczenia spadku, natom iast istnieje obowiązek w skazany w art k.p.c. Odpis ogłoszenia, k tóre powinno zaw ierać dane w ym ienione w art. 673 k.p.c., o raz w ezw anie do osób roszczących sobie praw a do spadku i w ierzycieli spadkodaw cy, ażeby w ciągu trzech m iesięcy zgłosili sw oje praw a, doręcza się przedstaw icielow i dyplom atycznem u lub konsularnem u. Kodeks nie w skazuje, do kogo m ają być zgłaszane te praw»: do biura notarialnego czy do sądu spadku. Poniew aż biuro n o tarialn e n ie m a innego obow iązku poza zarządzeniem ogłoszeń, należy przyjąć, że zgłoszenia pow inny być kierow ane do sądu spadku, o czym w ogłoszeniu należy uczynić w zm iankę. W ynika to w yraźnie z art k.p.c. Biuro n o tarialn e doręczy ogłoszenie, a więc egzem plarz czasopisma bądź odpis pism a wywieszonego na tablicy ogłoszeń w łaściw ej rady narodow ej, w ydziałow i finansow em u odpow iedniej rady narodow ej i w łaściwem u przedstaw icielow i dyplom atycznem u lub konsulow i. S. Tym czasowe środki zabezpieczenia Najszybszą ochronę m ienia spadkowego mogą zapewnić organy prezydiów rad narodow ych, które najw cześniej dow iadują się o śm ierci spadkodaw cy i o grożącym spadkow i niebezpieczeństw ie. Są one upraw nione do zastosow a nia niezbędnych środków tym czasow ych. Po otrzym aniu w iadom ości o zastosow aniu takich środków biuro n otarialne m a obow iązek zabezpieczyć z u rzędu rzeczy spadkowe, których dotyczą środki tym czasowe ( 24 rozp. wyk.). Tym czasowe środki, a w szczególności opieczętow anie pomieszczeń, może ró w nież zastosow ać w razie potrzeby organ w ykonujący postanow ienie o zabezpieczeniu w celu zapobieżenia usunięciu ruchom ości przed ich spisaniem, gdy organ ten napotyka przeszkody przy w ykonyw aniu zabezpieczenia lub gdy odracza dalszy ciąg czynności. Oprócz pomieszczeń mogą być opieczętowane przedm ioty z w yjątkiem rzeczy codziennego użytku niezbędnych dla m ałżonka spadkodaw cy i innych bliskich m u osób, k tóre m ieszkały w raz z nim do dnia jego śm ierci i którym z mocy art k.c. przysługuje praw o korzystania w ciągu 3 m iesięcy od o tw arcia spadku z m ieszkania i urządzenia dom o wego w dotychczasow ym zakresie. Nie m ożna rów nież opieczętow ać n iek tó rych rzeczy ze w zględu na ich w łaściw ości (np. arty ku łó w żywnościowych). G dy osoba trzecia zgłosi organow i w ykonującem u zabezpieczenie sw oje p r a w a do konkretnej rzeczy i upraw dopodobni, że te praw a istnieją, a więc gdy organ ten nabierze przekonania, że dana rzecz nie wchodzi w skład spadku zaniecha jej opieczętow ania. Pieczęcie zdejm uje z urzędu organ, który je nałożył, sporządzając z tej czynności protokół. Przy zdjęciu pieczęci mogą być obecne osoby posiadające praw o do zgłoszenia w niosku o zabezpieczenie. Z ainteresow any, k tó ry udow odni, że m a praw o objąć rzecz opieczętow aną, może zgłosić w niosek do b iu ra notarialnego właściwego do zabezpieczenia spadku o upow ażnienie go do objęcia tej rzeczy. Biuro n o ta rialn e upow ażni postanow ieniem zainteresow a- l i

14 nego do zdjęcia pieczęci, które nastąpi wówczas bez sporządzenia protokołu ( 24, 11, 12 i 13 2 rozp. wyk.). 6. Ostateczne środki zabezpieczenia W odróżnieniu od środków tym czasowych, tak zw ane ostateczne środki zabezpieczenia mogą być zastosowane tylko na podstaw ie postanow ienia biura notarialnego. Biuro może w razie potrzeby zm ienić zastosow any środek. W postanow ieniu o zabezpieczeniu można nie w skazać środka zabezpieczenia i pozostawić w ybór tego środka organowi w ykonaw czem u w zależności od sytuacji, w jak iej znajduje się m ajątek spadkow y. W w ypadku takim organ w ykonaw czy zastosuje jeden lub kilka środków w ym ienionych w art. 636 k.p.c., rów nocześnie lub kolejno, a gdyby zaszła potrzeba zastosowania innych środków nie w ym ienionych w ustaw ie, zawiadom i o tym biuro notarialne, k tóre zadecyduje w postanow ieniu, czy zaproponow any środek zabezpieczenia m a być zastosowany. O stateczne środki zabezpieczenia są następujące: a) spis m ajątk u ruchom ego i oddanie go pod dozór, b) złożenie do depozytu, c) ustanow ienie zarządu ty m czasowego i d) ustanow ienie dozoru nad nieruchom ością. Jak w spom niałem, w yliczenie to nie' je st w yczerpujące. Biuro n o tarialn e może stosować inne konieczne bądź celowe środki zabezpieczenia. J. Pietrzykow ski słusznie p o d n o si13, że art. 636 k.p.c. nie je st zharm onizow any z art. 634 k.p.c., gdyż pow tarzając za art. 7 post. spadk. dotychczasowe środki zabezpieczenia, które były dostateczne do zabezpieczenia rzeczy, nie w skazuje, ja k należy zabezpieczyć praw a, aby je uchronić przed nie u sp raw iedliw ionym rozporządzeniem. Do zabezpieczenia praw potrzebne są inne środki, np. przew idziane w art. 747 k.p.c. a) Spis majątku ruchomego i oddanie go pod dozór. Ten środek zabezpieczenia w ystępuje w praktyce najczęściej. Organ wykonawczy pow inien zawiadom ić o term in ie spisu osoby upraw nione do zgłoszenia w niosku o zabezpieczenie (art k.p.c.), jeżeli są w iadom e ich nazw iska i ad resy, by dać im możność asystow ania przy spisie. Nieprzybycie tych osób na wyznaczony term in nie w strzym uje w ykonania czynności ( 10 rozp. wyk.). Ponadto organ wykonawczy pow inien powołać do tej czynności dwóch św iadków i w ich obecności spisać protokół w dwóch egzem plarzach. Je st to jeden z nielicznych obecnie w ypadków, w których potrzebna jest obecność św iadków przy czynności urzędow ej. Z w yjątkiem dokum entów i rzeczy, którym i spadkodaw ca w ładał z tytułu spraw ow ania funkcji państw ow ych i społecznych i któ re należy oddać w łaściw ym organom, pozostałe ruchom ości spadkodaw cy w pisuje się kolejno do protokołu bez w skazyw ania ich w artości. Protokół pow inien odpow iadać w y m aganiom art. 809 k.p.c. Przedm ioty te należy m ożliwie dokładnie opisać i w skazać ich stan, aby m ożna je było łatw o zidentyfikow ać. P rzedm ioty o drobnej w artości nie w ym agają szczegółowego opisania. Mogą one być na rów ni z papieram i i dokum entam i umieszczone łącznie w opieczętow anych opakow aniach. Zam knięte paczki nie w ym agają otw arcia, tylko opieczętowania. S tan opakow ania należy w skazać w protokole. W protokole należy w ym ienić dokum enty mogące stanow ić dowód upraw nień, a w szczególności testam enty, 1«L. c., str. 37 3«. 13

15 oraz um ieścić ośw iadczenia osób trzecich zgłaszających sw oje p raw a do p rzed m iotów objętych spisem, jak rów nież istotne dla spraw y ośw iadczenia osób, k tórych obecność przy tej czynności je st dopuszczalna. Spisany m ajątek ruchom y organ w ykonaw czy pow inien oddać pod dozór osobie, któ rej przym ioty ch arak teru zapew niają należytą ochronę m ienia spad kowego. Nazwisko i adres dozorcy należy w skazać w protokole. W razie potrzeby organ w ykonaw czy wyda dozorcy zaśw iadczenie stw ierdzające pow ierzenie mu tej funkcji oraz odpow iednią sum ę z pieniędzy spadkowych przeznaczoną na niezbędne w y datk i zw iązane z dozorem. Jeżeli w spadku nie m a gotów ki, n a tom iast jest książeczka oszczędnościowa spadkodaw cy, to koszty dozoru mogą być p o k ry te z w k ład u na książeczce, jednakże do pobrania z książeczki stosownej kw oty jest upraw nione biuro notarialne, a nie kom ornik ( 5 ust. 2 rozp. wyk.). Do dozorcy stosuje się odpowiednio przepisy o dozorze w toku egzekucji, a więc art k.p.c. ( 9 rozp. wyk.). Dozorca pow inien przechow yw ać ruchom ości z tak ą starannością, aby nie straciły one na w artości, i oddać je osobie upraw nionej na w ezw anie organu wykonawczego. Jeżeli dozorca nie oddaje ruchom ości, to kom ornik m u je odbiera (art. 856 k.p.c.). Ponieważ kom ornik jest w myśl przepisów k.p.c. organem egzekucyjnym (art k.p.c.), odebranie.przez niego ruchom ości nie nastręczy trudności. Trudności takie mogą pow stać w tedy, gdy biuro notarialne będzie samo w ykonyw ało postanow ienie o zabezpieczeniu spadku i gdy notariusz spotka się z odmową w ydania ruchom ości. W w ypadku tak im n o tariusz będzie chyba m usiał powziąć postanow ienie o odebraniu ruchom ości i w ykonanie tego postanow ienia zlecić w łaściw em u kom ornikow i. Dozorca może żądać w ynagrodzenia za dozór odpowiednio do poniesionych trudów. W ysokość tego w ynagrodzenia określa biuro notarialne. Dozorcy n a leży się rów nież zw rot w ydatków zw iązanych z przechow aniem. Z w ażnych przyczyn organ wykonaw czy zwolni dozorcę i ustanow i innego. Z m iana dozorcy nie może n astąpić przed w ysłuchaniem uczestników postępow ania, chyba że natychm iastow a zm iana jest konieczna (art. 860 k.p.c.). b) Złożenie do depozytu. Do depozytu sądowego organ wykonawczy złoży obiegowe pieniądze polskie, pieniądze zagraniczne i inne w artościow e przedm ioty w ym ienione w 15 rozp. wyk. oraz książeczki oszczędnościowe. Złożenie tych książeczek n ie w strzym uje abowiąziku banku w ypłacenia po śm ierci w kładcy ;z książeczek kosztów pogrzebu w kładcy do w ysokości odpow iadającej zwyczajom m iejscow ym i stosunkom m ajątkow ym zm arłego osobie, która przedstaw i rachunki stw ierdzające wysokość poniesionych przez nią w ydatków, a ponadto nie w strzym uje obow iązku banku w ypłacenia kw oty do w ysokości złotych, jeżeli w kładca w skazał na piśm ie w łaściw em u dla jego ostatniego m iejsca zam ieszkania oddziałowi banku osobę, n a rzecz k tó rej m a n astąp ić w ypłata. Tą osobą może być m ałżonek, dzieci, rodzice, dziadkowie, w nuki i rodzeństw o. W ypłacone w ten sposób kw oty nie wchodzą do spadku po w kładcy, co m a istotn e znaczenie przy w ym iarze podatku od nieodpłatnego nabycia praw do spadku. B ank dokonuje w ypłaty po przedstaw ieniu tylko aktu zgonu w kładcy, a więc bez stw ierdzenia przez sąd nabycia spadku (art. 39 p raw a bankowego). Szczegółowy try b postępow ania przy składaniu do depozytu oraz przy od b ieraniu z depozytu jest unorm ow any w rozporządzeniu M inistra Spraw iedliw ości 14

16 z dnia 24 w rześnia 1965 r. (Dz. U. N r 42, poz. 261), w ydanym na podstaw ie delegacji ustaw ow ej zaw artej w art. 694 k.p.c. c) Ustanowienie zarządu tymczasowego. O rgan wykonaw czy u stan aw ia zarząd tym czasow y w tedy, gdy w skład spadku w chodzi w arsztat rzem ieślniczy, gospodarstw o rolne, przedsiębiorstw o lub inne praw o m ajątkow e w y m agające zabezpieczenia w tej form ie ( 8 ust. 3 rozp. wyk.). Zarządca pow inien mieć odpowiednie przygotow anie fachowe. Uwagi dotyczące dozorcy odnoszą się do tymczasowego zarządcy, z tą różnicą, że m ają w tym w ypadku odpowiednie zastosow anie przepisy o zarządzie w toku egzekucji, a więc art k.p.c. Zarządca jest obow iązany w ykonyw ać czynności potrzebne do prow adzenia praw idłow ej gospodarki w zakresie zwykłego zarządu. Czynności p rzek raczające ten zakres zarządca może w ykonyw ać tylko za zgodą biura notarialnego, k tó re w ydało postanow ienie o zabezpieczeniu. Przed w ydaniem takiego zezwolenia należy w ysłuchać spadkobierców, jeśli są znani, i zarządcę, chyba że zwłoka groziłaby pow staniem szkody. S porne od 1 stycznia 1965 rok u zagadnienie, kto sp raw u je nadzór nad czynnościam i dozorcy i tymczasowego zarządcy, zostało przez rozp. wyk. w yraźnie rozstrzygnięte w tym sensie, że nadzór w ykonuje biuro notarialne, k tóre wydało postanow ienie o zabezpieczeniu spadku ( 9 rozp. wyk.). W ram ach tego nadzoru biuro pow inno rozpatryw ać spraw ozdania okresow e zarządcy oraz udokum entow ane spraw ozdania roczne i końcow e i może je zatw ierdzać, odm aw iać zatw ierdzenia w całości lub części, oraz skazyw ać zarządcę za niew ykonanie poleceń biura lub za niezłożenie w term inie spraw ozdań na grzyw nę w wysokości do złotych (art. 938 i k.p.c.). Biuro określa wysokość w ynagrodzenia tym czasowego zarządcy odpowiednio do nakładu pracy i dochodowości danego przedsiębiorstw a lub gospodarstwa. W reszcie biuro pow inno dopilnować, żeby zarządca osiągniętą w toku zarządu nadw yżkę dochodów nad w ydatkam i wpłaci! do depozytu sądowego (art. 941 k.p.c.). E. W engerek podnosi w sw ojej pracy pt. Postępow anie egzekucyjne w sp raw ach cyw ilnych 14, że stanow isko praw ne zarządcy wywołało w nauce w iele w ątpliw ości i że ostatecznie utrzym ała się teoria piastow ania urzędu, która w idzi w zarządcy organ sądu, a nie stron. Ze stw ierdzenia tego w ynika, że zarządca pow inien ściśle w ykonyw ać polecenia organu nadzorczego. Jeżeli tym czasow y zarządca nie w ykonuje należycie swoich obow iązków, n ależy m u o d ją ć zarząd i ustanow ić innego zarządcę (art k.p.c.). D yskw alifikacja dotychczasowego zarzadcy może nastąpić dopiero jako w ynik obserw acji jego działalności przez organ nadzorczy. Poniew aż nadzór ten w ykonuje biuro notarialne, które wydało postanow ienie o zabezpieczeniu, przeto w łaśnie to biuro m a praw o odwołać dotychczasowego zarządcę i powołać innego. Może się zdarzyć, że tym czasow y zarządca, który został odw ołany, nie zechce w ydać zarządzanego obiektu sw em u następcy. W w ypadku takim na polecenie b iu ra notarialnego kom ornik pow inien w prow adzić nowego zarządcę w zarząd (art. 933 k.p.c.). Istn ieje pogląd, że n a orzeczenia biu ra notarialnego w ydane w ram ach nadzoru nad tym czasowym zarządcą przysługuje skarga do sądu tylko w tedy, kiedy przysługuje zażalenie na postanow ienie sądu dotyczące tym czasowego zarządu (art. 932 i k.p.c.).^pogląd ten uzasadniają jego zw olennicy tym, że rolę u PW N, W arszaw a 1961, str

17 sądu w postępow aniu dotyczącym tym czasow ego zarządu nad obiektam i spadkow ym i w ykonuje biuro notarialne, a skoro tak, to n a czynności nadzorcze biura przysługują środki zaskarżenia tylko w w ypadkach w skazanych w przepisach 0 tym czasow ym zarządzie. Po w ejściu w życie rozp. w yk. poglądu tego nie możn a uznać za słuszny. Z aw arte bow iem w 6 tego rozp. odesłanie do odpow iedniego stosow ania przepisów ty tu łu I księgi drugiej części drugiej k.p.c. dotyczy tylko spraw nie unorm ow anych odm iennie, zaskarżanie zaś orzeczeń biura notarialnego w postępow aniu spadkow ym zostało odm iennie unorm ow ane w art k.p.c. d) Ustanowienie dozoru nad nieruchomością. Jeżeli w spadku pozostała nieruchom ość i nie zachodzi potrzeba zarządzania nią w celu n orm alnej eksploatacji, ale istnieje potrzeba strzeżenia tej nieruchom ości, to wówczas w yznacza się dozorcę ( 8 ust. 3 rozp. wyk.). Dozorca pow inien chronić n ie ru chomość przed niekorzystnym oddziaływ aniem na nią z czyjejkolw iek strony. U w agi dotyczące dozoru nad ruchom ościam i odnoszą się odpow iednio do dozoru nad nieruchom ością. 7. O rgany w ykonaw cze Przy zabezpieczeniu spadku i przy spisie inw entarza biuro notarialne może w ystępować w podw ójnym charakterze: jako organ orzekający oraz jako organ w ykonaw czy. W przeciw ieństw ie do dekretu o post. spadk. który przyjm ow ał jako zasadę, że w ykonanie postanow ienia o zabezpieczeniu spadku, i o sporządzeniu spisu in w en tarza należy do kom ornika, rozp. w yk. stanow i, iż tak ie postanow ienia w ykonuje w zasadzie to biuro notarialne, które je wydało ( 1 rozp. wyk.). Jednakże biuro to może w edług w łasnego uznania zlecić w ykonanie postanow ienia kom ornikow i, w którego okręgu znajd u ją się rzeczy podlegające zabezpieczeniu lub w ciągnięciu do spisu inw entarza. Zlecenie takie należy zamieścić w treści postanow ienia o zabezpieczeniu spadku lub o sporządzeniu spisu inw entarza. Postanow ienie, k tó re m a być w ykonane przez kom ornika, pow inno być zaopatrzone w e w zm iankę o jego w ykonalności. W postępow aniu toczącym się na w niosek w zm iankę ta k ą zamieszcza się na odpisie postanow ienia doręczanym wnioskodawcy, a w postępow aniu w szczętym i w ykonyw anym z urzędu na odpisie przekazyw anym do w ykonania kom ornikow i. Należy z naciskiem podkreślić, że w m yśl rozp. w yk. organy prezydiów rad narodow ych n ie mogą być w ykonaw cam i postanow ień o zabezpieczeniu spadku 1 o spisie inw entarza, co stanow i istotną różnicę w porów naniu z dekretem o post. spadk. O rgany te m ogą jedynie stosować niezbędne środki tym czasowe. K om ornik jako organ wykonaw czy jest ograniczony w podejm ow aniu decyzji co do m ienia spadkowego. Na przykład bez zarządzenia biura notarialnego nie może on dokonać sprzedaży pozostałych w spadku ruchom ości ulegających łatw o zepsuciu. Można m ieć w ątpliw ości, czy to ograniczenie kom ornika ( 16 rozp. wyk.) je st uzasadnione i czy będzie m ożna w porę dokonać sprzedaży rzeczy ulegających łatw o zepsuciu po w ydaniu zarządzenia przez biuro notarialne, zezwalającego n a sprzedaż i określającego sposób sprzedaży. O ba organy w ykonaw cze są w rów nej m ierze upraw nione do w ydania z pieniędzy spadkow ych w razie potrzeby odpow iedniej sum y na koszty pogrzebu Bpadkodawcy oraz do pozostaw ienia członkom rodziny, którzy m ieszkali razem 16

18 ze spadkodaw cą w chwili jego śm ieci i byli na jego utrzym aniu, odpowiedniej kw oty na ich utrzym anie przez czas nie dłuższy niż jeden m iesiąc ( 18 i 19 rozp. wyk.). P rzy w ykonyw aniu postanow ień o zabezpieczeniu spadku lub o sporządzeniu spisu inw entarza w spraw ach nie unorm ow anych odm iennie w rozp. w yk. stosuje się odpow iednio przepisy art k.p.c. W szczególności mogą tu znaleźć zastosow anie art. 761, 762, 764, 765, 768, 769 i inne. Po w ykonaniu postanow ienia o zabezpieczeniu spadku kom ornik przesyła akta biuru, które zleciło mu tą czynność ( 4 rozp. wyk.). 8. Nadzór nad organami wykonawczymi Jeżeli postanow ienie o zabezpieczeniu spadku lub o spisie inw entarza w ykonuje biuro notarialne, to kontrolę czynności w ykonaw czych notariusza spraw uje sąd pow iatow y na skutek skarg wnoszonych w trybie art k.p.c. Gdy organem w ykonaw czym je st kom ornik, to nadzór nad jego czynnościam i spraw u je państw ow e biuro notarialne, które w ydało postanow ienie o zabezpieczeniu ( 2 ust. 1 rozp. wyk.). W tym w ypadku biuro może z urzędu w ydaw ać kom ornikow i zarządzenia zm ierzające do zapew nienia należytego w ykonania zabezpieczenia bądź dokonania spisu in w en tarza oraz usuw ać spostrzeżone uchybienia (art k.p.c.). Jeżeli kom ornik w toku swoich czynności w yrządzi szkodę w m ieniu spadkowym um yślnie lub przez niedbalstw o, odpow iada za szkodę solidarnie ze S k arbem P aństw a w w arunkach w skazanych w art. 769 k.p.c. Przepis ten dotyczy rów nież notariusza, gdy on sam w ykonuje postanow ienie. Na czynności kom ornika mogą być w niesione zarzuty *do PB N -u w ciągu siedm iu dni od dokonania czynności bądź od powzięcia wiadom ości o dokonaniu czynności, jeżeli osoba wnosząca zarzuty nie była przy czynności obecna ani nie była zawiadom iona o term inie dokonania czynności. Zarzuty mogą być również w niesione n a odmowę dokonania czynności ( 2 ust. 2 rozp. wyk.). A rtykuł 767 k.p.c. przew iduje, że w w ypadku zaniechania dokonania czynności środek zaskarżenia, zw any w k.p.c. skargą, należy w nieść w term in ie tygodniowym od daty, w której czynność pow inna być dokonana. Poniew aż rozp. wyk. nie określa początkowego dnia biegu term inu, należy z mocy 2 rozp. w yk. stosować art in fine k.p.c. Po otrzym aniu zarzutów biuro może zarządzić opieczętowanie ruchom ości spadkowych ( 11 ust. 2 rozp. wyk.). Na w szystkie postanow ienia biura notarialnego w ydane na skutek zarzutów na czynności kom ornika przysługuje skarga do sądu pow iatowego (art k.p.c.). 9. Uchylenie zabezpieczenia Niezależnie od tego, czy zabezpieczenie spadku nastąpiło na w niosek czy też z urzędu, państw ow e biuro notarialne pow inno z urzędu uchylić zabezpieczenie, gdy ustała potrzeba zabezpieczenia, w szczególności zaś, gdy zgłosi się spadkobierca legitym ujący się postanow ieniem o stw ierdzeniu nabycia spadku w celu objęcia spadku albo w ykonaw ca testam en tu lub k u rato r spadku w celu p rzejęcia zarządu m ajątkiem spadkow ym ( 21 rozp. wyk.). W arunki do uchylenia zabezpieczenia istnieją moim zdaniem rów nież w tedy, gdy po stw ierdzeniu nabycia spadku tylko niektórzy spadkobiercy, ale re- 1 W k ła d k a do P a le s tr y ' 17

19 prezentujący za to większość, zgłaszają chęć objęcia spadku, a inni albo się nie w ypow iadają, albo naw et żądają utrzym ania zabezpieczenia. W ynika to z art w zw iązku z art. 201 k.c. W spom niałem już, że postanow ienie o uchyleniu zabezpieczenia staje się sk u teczne lub w ykonalne dopiero po upraw om ocnieniu się. Jeżeli spadek był zabezpieczony przez ustanow ienie dozoru nad ruchom ościam i lub tymczasowego zarządu, to w postanow ieniu o uchyleniu zabezpieczenia należy w skazać, kom u ruchom ości bądź zarządzany obiekt gospodarczy m ają być w ydane. B rak tej w zm ianki będzie stanow ić istotną przeszkodę przy w ykonyw aniu postanow ienia w drodze przym usow ej. Może się zdarzyć, że tym czasow y zarządca nie zechce oddać zarządzanego obiektu i wówczas trzeba będzie postanow ienie o uchyleniu zabezpieczenia egzekwować przez kom ornika. B. S P IS IN W E N T A R Z A 1. Cel spisu Spis inw entarza nie stanow i środka zabezpieczenia spadku. Celem spisu jest utrw alenie na piśmie- tego, co w spadku' pozostało, i to nie tylko pod względem ilości, ale także w artości. P rzyjęcie spadku może nastąpić bez ograniczenia odpowiedzialności za długi spadkowe (przyjęcie proste) i z ograniczeniem tej odpowiedzialności (przyjęcie z dobrodziejstw em inw entarza). W razie przyjęcia spadku z dobrodziejstw em inw entarza spadkobierca ponosi odpowiedzialność za długi spadkow e tylko do w artości ustalonego w inw en tarzu stanu czynnego spadku (art k.c.). Odpow iedzialność spadkobiercy z ty tu łu zapisu i poleceń ogranicza się zawsze do w artości stanu czynnego spadku (art k.c.). Z powyższych przepisów w ynika, ja k w ielkie znaczenie praw ne m a spis inw entarza. 2. Przesłanki spisu Jedy n ą przesłanką w ydania postanow ienia o spisaniu inw entarza je st zgłoszenie w niosku przez legitym ow aną osobę bądź też pow stanie takiego stan u fa k ty cznego, z którym ustaw a łączy obowiązek w ydania z urzędu postanow ienia o spisie. Istnienie bądź niestnienie zagrożenia rzeczy lub praw pozostałych po spadkodaw cy nie m a znaczenia praw nego. 3. Spis na w niosek W niosek o sporządzfenie spisu inw entarza m ają praw o zgłosić: spadkobierca, zapisobierca lub upraw niony do zachowku, którzy upraw dopodobnią ten swój przym iot, w ykonaw ca testam entu, w ierzyciel m ający pisem ny dowód należności przeciw ko spadkodaw cy (i to bez w zględu n a to, czy dowodem tym je st dokum ent urzędow y czy pryw atny), w ydział finansow y prezydium pow iatow ej (lub rów norzędnej) rady narodow ej m iejsca ostatniego zam ieszkania spadkodaw cy, w reszcie pro k u rato r (art. 637 i 60 k.p.c.). 18

20 4. Spis z urzędu Z urzędu należy w ydać postanow ienie o spisaniu inw entarza: a) gdy złożono ośw iadczenie o przyjęciu spadku z dobrodziejstw em inw entarza (art. 644 k.p.c.), b) gdy został ustanow iony k u rato r spadku (art. 666 k.p.c.). B rak w k.p.c. dyspozycji, czy należy z urzędu spisać inw entarz w tych w y padkach, w których mimo b raku oświadczenia o przyjęciu spadku z dobrodziejstw em in w en tarza spadek poczytuje się z mocy praw a ża przyjęty z tym w łaśnie sk u t kiem. W ypadki takie zachodzą w tedy, gdy spadkobiercą jest osoba nie m ająca pełnej zdolności do czynności praw nych albo osoba, co do której są podstaw y do je j całkowitego ubezw łasnowolnienia, albo osoba praw na nie będąca Skarbem P ań stw a (art k.c.), albo wreszcie Skarb Państw a (art k.c.). Zdaniem D epartam entu Nadzoru Sądowego M inisterstw a S praw iedliw ości15 n a leży w powyższych w ypadkach rów nież w ydać z urzędu postanow ienie o spisie inw entarza. ' W ydaje mi się, że stanow isko to nasuw a pow ażne w ątpliw ości. Z asadą postępow ania nieprocesowego jest przecież postępow anie na wniosek. Postępow anie z urzędu ma charakter w yjątkow y (art. 506 k.p.c.). Skoro więc żaden przepis praw a nie nakazuje w om aw ianych w ypadkach działania z urzędu, to należy uznać, że biuro notarialne nie ma tego obowiązku. Jednakże trudno pom inąć m ilczeniem poglądy tych, którzy podstaw ę do działania z urzędu w om awianych w ypadkach u p atru ją w art..644 k.p.c. Trzeba podkreślić,, że tylko nieliczne sądy przesyłają odpisy postanow ienia w w ypadkach w skazanych w art i w art k.c. do biur n o tarialnych w celu w ydania z urzędu postanow ienia o siporządzeniu spisu inw entarza i że realizacja w ydanych postanow ień o spisie n atra fia w prak ty ce na bardzo pow ażne trudności. Poruszone zagadnienie domaga się rychłego urzędowego w y jaśnienia. 5. Właściwość Do w ydania postanow ienia o sporządzeniu spisu inw entarza w yłącznie jest w łaściw e biuro spadku. Sąd ani inne biuro notarialne nie mogą w ydać takiego postanow ienia. Jeżeli w skład spadku wchodzą rzeczy położone w innym okręgu, biuro spadku m oże się zw rócić o dokonanie potrzebnych czynności do biura notarialnego w łaściwego w edług położenia tych rzeczy ( 30 rozp. wyk.). Biuro w ezw ane do w ykonania pomocy praw nej może bądź samo dokonać spisu cząstkowego, bądź też zlecić dokonanie spisu kom ornikow i w łaściw em u w edług położenia rzeczy. A kta dotyczące spisu cząstkowego należy przesłać do biura spadku. Jeżeli spisu dokon u je kom ornik, to biuro spadku udostępni m u ak ta spisu cząstkowego w celu ustalenia w artości czystego spadku. N adzór nad czynnościam i kom ornika dokonującego spisu n a polecenie biura wezwanego sp raw uje biuro spadku. 6. Tryb postępowania W niosek o sporządzenie spisu inw entarza może być zgłoszony w edług w yboru w nioskodaw cy albo do biura spadku, albo bezpośrednio do kom ornika, który lf,.d e m o k ra ty c z n y P rz e g lą d P r a w n ic z y n r 5/1950, s tr,

21 byłby w łaściw y do w ykonania postanow ienia b iu ra spadku nakazującego sporządzenie spisu ( 25 rozp. w yk.). W ty m drugim w ypadku kom ornik przystąpi n ie zwłocznie do spisu i zaw iadom i o ty m biuro spadku, które pow inno w pisać zaw iadom ienie ta k ja k każdy w niosek do rep erto riu m Ns i w ydać postanow ienie o sporządzeniu spisu. Jeżeli postanow ienie tak ie nie zostanie w ydane, to spis dokonany przez k o m ornika nie m a znaczenia praw nego. Gdy spisu żąda w ierzyciel, należy w ezw ać na posiedzenie spadkobierców, jeżeli są znane ich nazw iska i adresy, w ysłuchać ich i w ydać postanow ienie co do w niosku w ierzyciela. Z przebiegu posiedzenia sporządza się protokół ( 26 rozp. wyk.). NLe wolno przystąpić do spisu bez uprzedniego zaw iadom ienia o term in ie sp i su w nioskodaw cy i spadkobiercy, którego m iejsce zam ieszkania jest znane, a ponadto w ykonaw cy testam entu, kurato ra spadku, dozorcy i zarządcy, jeżeli byli ustanow ieni. N ieprzybycie tych osób n a w skazany term in nie stanow i przeszkody do sporządzenia spisu. B rak dowodu doręczenia zaw iadom ień o spisie pow oduje konieczność ponownego wyznaczenia term inu i ponowienia wezwań ( 27 rozp. wyk.). Po przybraniu dwóch św iadków posiadających pełną zdolność do czynności praw nych sporządza się protokół, do którego należy w ciągnąć w szystkie aktyw a, nie w yłączając rłeczy i p raw spornych, oraz pasyw a spadku, a następnie w y prow adza się czystą w artość spadku. Nieruchom ości należy dokładnie opisać przez w skazanie położenia, obszaru, granic, a w m iarę możności także oznaczenia katastraln ego i w ieczysto-księgow ego. N ależy dokładnie opisać części składowe nieruchom ości, a więc budow le i inne urządzenia trw ale z nieruchom ością zw iązane ze w skazaniem ich przeznaczenia gospodarczego o raz przynależności. Przy sporządzeniu spisu inw entarza stosuje się odpowiednio przepisy o opisie 1 oszacowaniu w toku egzekucji, czyli art. 853 i k.p.c. ( 28 rozp. wyk.). O rgan dokonujący spisu oznacza w artość ruchom ości w edług w łasnego uznania. Jeżeli osoby, k tóre m ają praw o być obecne przy spisie, kw estionują w artość w skazaną przez ten organ albo jeżeli organ dokonujący spisu uzna to za potrzebne, w artość ruchom ości ustala biegły. Do oszacowania nieruchom ości organ w y konaw czy m a obow iązek pow ołać jednego lub kilku biegłych i nie może o dstąpić od tego w ym agania ustaw y (art k.p.c.). Oszacowanie gospodarstw a rolnego następ u je w edług przepisów dotyczących sprzedaży państw ow ych n ieruchom ości rolnych, zaw artych w zarządzeniu M inistra R olnictw a z dnia 24 w rześnia 1962 r. Mon. Pol. N r 72, poz. 325 z późniejszym i zm ianam i ( 28 ust. 2 rozp. wyk.). Organ wykonawczy ustala z urzędu, jakie przedm ioty pow inny być w ciągnięte do spisu ( 29 rozp. w yk.). W ciągnięte do spisu inw entarza ruchom ości i nieruchom ości, z w yjątkiem przedm iotów złożonych do depozytu sądowego, pozostaw ia się w posiadaniu spadkobiercy, o czym należy uczynić w zm iankę w protokole ( 31 rozp. wyk.). Jeżeli wszyscy spadkobiercy są nieobecni albo jeżeli między spadkobiercam i zachodzą spory co do pozostaw ienia m ajątk u spadkowego jednem u lub kilku z nich, biuro spadku w yda zarządzenie zgodnie z przepisam i o zabezpieczeniu spadku co należy zrobić z m ajątk iem spadkow ym ( 31 ust. 2 rozp. wyk.). G dyby się okazało, że nie w szystkie aktyw a bądź pasyw a spadku zostały w ciągnięte do spisu inw entarza, może nastąpić na w niosek a w e w łaściw ych w ypadkach powinno to n astąpić z urzędu uzupełnienie spisu ( 32 rozp. wyk.). 20

22 C. P R Z E P IS Y W S P Ó L N E D LA Z A B E Z P IE C Z E N IA S P A D K U I S P IS U IN W E N T A R Z A 1. Forma protokołu W m yśl 3 ust. 2 rozp. w yk. z dokonanej przez organ wykonaw czy czynności co do zabezpieczenia spadku i spisu inw entarza sporządza się protokół w dwóch egzem plarzach, k tó ry podpisują wszyscy obecni. Odmowę lub niem ożność podpisania stw ierdza się w protokole. W protokole zamieszcza się również istotne dla spraw y ośw iadczenia osób, których obecność przy dokonyw aniu czynności jest dopuszczalna, oraz ośw iadczenia osób, które zgłaszają sw oje praw a do przedm iotów objętych spisem. Nie m a obecnie w ątpliw ości co do tego, że protokół pow inien odpow iadać przepisom k.p.c. (art. 809, 947, 158), a nie przepisom praw a o notariacie, i to niezależnie od tego, czy protokół sporządza kom ornik czy notariusz, gdyż żadnego ak tu notarialnego nie sporządza się w dwóch egzem plarzach. 2. Koszty A rtykuł k.c. zalicza koszty postępow ania spadkowego do długów sp a d kowych. P arag raf 5 rozp. wyk. nakazuje ściągnąć z m ajątku spadkowego koszty zw iązane z w ykonaniem postanow ienia o zabezpieczeniu spadku lu b o sporządzeniu spisu inw entarza podjętego z urzędu albo na w niosek osób nie m a ją cych obow iązku uiszczenia kosztów sądow ych (prokurator, organ finansow y, osoba zw olniona od kosztów przez biuro notarialne). W celu zaspokojenia należności z ty tu łu kosztów biuro notarialne może pobrać odpow iednią sumę z pieniędzy spadkow ych złożonych do depozytu sądowego albo z w kładu oszczędnościowego spadkodaw cy po złożeniu książeczki oszczędnościowej ( 5 rozp. wyk.). Gdy w y płata w kładu nie jest m ożliw a z pow odu nieznajomości zastrzeżonego hasła oraz gdy b rak gotów ki, biuro n o tarialn e może zarządzić sprzedaż odpowiedniej części ruchom ości spadkowych, oznaczając sposób sprzedaży. D okonanie sprzedaży może być zlecone kom ornikow i. We w skazanych w yżej w ypadkach należy zamieścić w postanow ieniu o zabezpieczeniu spadku lub o dokonaniu spisu inw entarza polecenie ściągnięcia opłat sądowych i kosztów zw iązanych z w ykonaniem polecenia z m ajątku spadkowego. K oszty postępow ania sk ład ają się z kosztów sądow ych i z opłat za w ykonanie postanow ienia PB N -u o zabezpieczeniu spadku lub o dokonaniu spisu in w entarza. Koszty sądowe obejm ują opłaty sądowe i zw rot w ydatków (art. 2 ustaw y z dnia 13 czerwca 1967 r. o kosztach sądowych w spraw ach cyw ilnych Dz. U. Nr 24, poz. 110). Rozporządzenie Rady M inistrów z dnia 13 czerwca 1967 r. w spraw ie określenia wysokości w pisów w spraw ach cywilnych (Dz. U. Nr 24, poz. 111) nakazuje w 37 ust. 2 ściągnąć z m ajątk u spadkowego należne koszty, jeżeli zabezpieczenie spadku lub spis inw entarza następuje z urzędu albo na wniosek osoby nie m ającej obow iązku uiszczenia kosztów sądowych. Z m ajątku spadkowego pobiera się rów nież od zarządcy tymczasowego wpis należny za nadzór biura notarialnego nad tym zarządem ( 38 ust. 2 powołanego rozp. Rady Min.). Jeżeli postanow ienie o zabezpieczeniu spadku lub o dokonaniu spisu inw en- U

23 tarza w ykona kom ornik, to za te czynności pobierze on opłatę stałą n a zasadzie 15 rozp. Min. Spraw iedl. o taksie za czynności kom orników (Dz. U. z 1958 r. N r 40, poz. 186). Gdy zaś organem wykonaw czym będzie notariusz, to za sw oje czynności w ykonaw cze pobierze w pis sądowy w granicach od 100 zł do 500 zł na podstaw ie. 37 ust. 1 powołanego rozp. Rady Min. Poniew aż ta czynność jest czynnością sądową, a nie notarialną, nie m a podstaw y praw nej do pobrania opłaty na podstaw ie rozp. Min. Spraw iedl. o opłatach notarialnych. H I. PRZYJĘCIE LUB ODRZUCENIE SPADKU Osoby uprawnione do składania oświadczeń P raw a i obowiązki m ajątkow e zm arłego (spadek) przechodzą z chw ilą jego śm ierci z mocy samego praw a na osoby pow ołane do spadku (spadkobierców). Pow ołanie do spadku w ynika z ustaw y lub testam en tu albo z ustaw y i z te s ta m entu. To przejście spadku nie jest ostateczne. U staw odaw ca pozostaw ia spadkobiercom sześć m iesięcy czasu do nam ysłu, czy chcą spadek przyjąć bez ograniczenia odpow iedzialności za długi spadku (przyjęcie proste), czy też z og raniczeniem tej odpowiedzialności (przyjęcie z dobrodziejstw em inw entarza), czy wreszcie chcą ten spadek odrzucić. Decyzja spadkobiercy w tym w zględzie może się uzew nętrznić w ośw iadczeniu. B rak ośw iadczenia w powyższym te r m inie jest jednoznaczny z prostym przyjęciem spadku (art k.c.). Kto może złożyć takie oświadczenie? O kreślenie spadkobierca użyte w a rt k.c. należy rozumieć szeroko. Przym iot spadkobiercy może być tylko upraw dopodobniony, a nie udowodniony, gdyż przed stw ierdzeniem przez sąd nabycia spadku nie w iadom o, kto jest spadkobiercą. Dlatego też przy przyjm o w aniu ośw iadczenia nie należy w ym agać ani aktów stanu cywilnego uzasadniających pokrew ieństw o ze spadkodaw cą, ani ak tu m ałżeństw a, ani dowodu przysposobienia, ani testam entów. Nie stanow i przeszkody do przyjęcia ośw iadczenia ta okoliczność, że istnieją bliżsi krew ni, którzy w yłączają składającego ośw iadczenie od dziedziczenia z ustaw y, jeżeli składający ośw iadczenie tw ie r dzi, że istnieje testam ent pow ołujący go do dziedziczenia albo że bliżsi k rew n i są niegodni lub z innych przyczyn w yłączeni od dziedziczenia. Praw om ocne postanow ienie sądu stw ierdzające nabycie spadku stw arza tylko dom niem anie, że osoba, k tó ra takie stw ierdzenie n a sw oją rzecz uzyskała, jest spadkobiercą (art k.c.). K ażde dom niem anie m oże być obalone. Osoba, k tó ra tw ierdzi, że jest spadkobiercą, chociaż ńie fig u ru je w stw ierdzeniu n a bycia spadku, może zgłosić w niosek do sądu spadku o uchylenie lub zm ianę tego stw ierdzenia (art. 679 k.p.c.). Osoba dochodząca w ten sposób swoich praw do spadku może rów nież złożyć ośw iadczenie o przyjęciu spadku w*celu zachow a nia term in u z art k.c. Zw raca na to uw agę S. B reyer w arty k u le p t. Z problem atyki ośw iadczeń o przyjęciu i odrzuceniu spadku Jeżeli przed upływ em term inu do złożenia ośw iadczenia o przyjęciu lu b odrzuceniu spadku spadkobierca zm arł, nie złożywszy takiego ośw iadczenia, to ośw iadczenie ta k ie mogą złożyć spadkobiercy zm arłego (transm isja).!..n ow e P ra w o n r 1/1858» «tr. 58.

24 Oświadczenie o przyjęciu lub odrzuceniu spadku tak jak każda czynność p raw n a nie może być złożone przez osobę, która n ie m a zdolności do czynności praw nych. Zdolności takiej n ie m ają osoby w w ieku do la t 13 oraz ubezw łasnow olnieni całkowicie (art. 12 k.c.). W ich im ieniu oświadczenia mogą składać ich przedstaw iciele ustaw ow i. Osoby ograniczone w zdolności do czynności praw nych (m ałoletni powyżej la t 13 i ubezwłasnowolnieni częściowo) mogą składać takie oświadczenia z udziałem swoich przedstaw icieli ustawowych. W takich w ypadkach oraz gdy spadek dziedziczy osoba praw na można złożyć tylko ośw iadczenie o przyjęciu spadku z dobrodziejstw em inw entarza (art k.c.). P rzyjęcie spadku w prost byłoby niew ażne. O drzucenie spadku w w y padku m ałoletności lub ubezw łasnowolnienia, jako czynność przekraczająca zakres zw ykłego zarządu, może nastąpić tylko za uprzednią zgodą w ładzy opiekuńczej (art , 156, k.r.o.). J. G w iazdom orski tw ierdzi, że zezwolenie sądu opiekuńczego jest potrzebne rów nież do złożenia ośw iadczenia o przyjęciu spadku przez przedstaw iciela u stawowego spadkobiercy lub do w yrażenia zgody n a złożenie takiego ośw iadczenia przez spadkobiercę ograniczonego w zdolności do czynności praw nych, gdyż przyjęcie spadku powoduje, że w stąpienie spadkobiercy w długi spadkow e staje się definityw ne, w związku z czym odpowiedzialność za te długi spada także n a w łasny m ajątek spadkobiercy (art zdanie 2 k.c.), w skutek czego przyjęcie spadku m a skutki podobne do zaciągnięcia zobowiązań. 17 Tw ierdzenie to może budzić wątpliw ości. Skoro ta kategoria spadkobierców odpow iada za długi spadkow e tylko do w artości ustalonego w inw entarzu stanu czynnego spadku, to mimo dopuszczalności prow adzenia egzekucji z osobistego m ajątku spadkobiercy w celu zaspokojenia długów spadkow ych ogólna w artość m a ją tk u spadkobiercy n ie może ulec uszczupleniu w skutek tej egzekucji w porów naniu z w artością jego m ajątk u osobistego.» Jeżeli dziecko pozostaje pod w ładzą rodzicielską obojga rodziców, to każde z nich może działać sam odzielnie jako przedstaw iciel ustaw ow y dziecka (art k.r.o.) z w yjątkiem czynności w ym ienionych w 2 tegoż artykułu. To praw o rep rezen tacji dotyczy rów nież odpow iednio postępow ania przed sądem lub in nym organem państw ow ym, a więc i przed biurem notarialnym. Z akres tej reprezentacji został w skazany w aktualnym nadal orzeczeniu składu 7 sędziów SN z dnia 7.IV.1952 r. C 487/52 G dy każde z rodziców spraw ujących w ładzę rodzicielską chce złożyć odm ienne oświadczenie (np. jedno chce spadek przyjąć, a drugie odrzucić), to sąd opiekuńczy pow inien rozstrzygnąć, jakiej treści oświadczenie ma być złożone (art k.r.o.) przy zastosow aniu a rt. 583 k.p.c. O św iadczenia spadkow e w im ieniu niepaństw ow ych osób praw nych, zw a nych w k.c. jednostkam i organizacyjnym i niepaństw ow ym i (art. 1013), składają organy pow ołane do ich reprezentow ania w m yśl przepisów regulujących stru k tu rę danej jednostki organizacyjnej przy zachow aniu w ym agań statutow ych. Do przyjęcia spadku lub zapisu przez jednostkę organizacyjną niepaństw ow ą w ym agane jest w m yśl rozp. Rady Min. z dnia 16 grudnia 1964 r. (Dz. U. Nr 47, poz. 318), wydanego na podstaw ie delegacji ustaw ow ej zaw artej w art k.c., zezwolenie prezydium pow iatow ej (lub rów norzędnej) rad y narodow ej, w łaści 17 P r a w o s p a d k o w e w z a r y s ie. W a rsz a w a 1967, P W N, s tr. 1*4. 18 K o m e n ta rz d o k o d e k s u ro d z in n e g o i o p ie k u ń c z e g o, w a rs z a w a 1966, W y d a w n ic tw o P r a w n., s tr

25 wej ze w zględu n a siedzibę tej jednostki. Eto odrzucenia spadku przez tak ą je d nostkę nie je st potrzebne zezwolenie. S k arb P ań stw a n ie może odrzucić spadku, któ ry m u przypadł z ustaw y, ale może odrzucić spadek, k tó ry m u p rzy padł z testam entu. Nie składa on ośw iadczenia o przyjęciu spadku, a spadek uważa się z mocy praw a za przyjęty z dobrodziejstw em inw entarza (art k.c.). Poniew aż obecnie tylko taki spadkobierca, który przyjął spadek, może zbyć spadek lub udział w spadku (art k.c.), n ie może w chodzić w rachubę złożenie ośw iadczenia o przyjęciu spadku przez nabyw cę spadku. Złożenie ośw iadczenia przez negotiorum gestora nie może n astąp ić ze wizględu n a przepis art. 104 k.c. Osoba fizyczna może złożyć ośw iadczenie osobiście lub przez pełnom ocnika. Pełnom ocnictw o powinno być pisem ne z podpisem notarialnie pośw iadczonym (art. 49 pr. o not.). Pełnom ocnictw o należy dołączyć do a k t spraw y. W yznaczenie term inu do późniejszego złożenia pełnom ocnictw a w drodze analogii do art. 97 k.p.c. je st niedopuszczalne. Pełnom ocnictw o tak ie należy traktow ać jako pełnom ocnictw o do czynności przekraczającej zakres zwykłego zarządu, a więc w pełnom ocnictw ie pow inna być m owa o um ocowaniu do składania oświadczeń w spraw ie przyjęcia lub odrzucenia spadku. Przepisy n ie w ym agają, aby to było pełnom ocnictw o do poszczególnej czynności. Zdaniem L. Reszczyńskiego n ie je st w yłączony pogląd odm ienny. T aki odm ienny pogląd rep rezen tu je S. B re y e r20. A rty k u ł 128 pr. spadk. z 1946 r. przew idyw ał, że zapisobierca może zapis p rzy jąć lub odrzucić i że do przyjęcia lub odrzucenia zapisu stosuje się odpowiednio przepisy o przyjęciu lub odrzuceniu spadku. Kodeks cyw ilny przepisu tego nie recypow ał. Jedynie, przepisy o pow ołaniu spadkobiercy, o zdolności do dziedziczenia i o niegodności stosuje się odpow iednio do zapisów (art. 972 k.c.). Czy z tego fak tu m ożna w ysnuć wniosek, że zapisobierca jest pozbawiony możności złożenia ośw iadczenia o przyjęciu lub odrzuceniu zapisu? Art k.p.c. mówi w yraźnie o przyjęciu spadku lub zapisu. A rt. 973 k.c. mówi, że jeżeli osoba, na której rzecz został uczyniony zapis, n i e chce lub nie może być zapisobiercą, to obciążony zapisem je st w olny od jego w ykonania. Identycznie stanowi art. 984 k.c. Skoro w ięc ustaw odaw ca przew iduje, że zapisobierca może nie chcieć być zapisobiercą, to tym sam ym m uszą istnieć ustaw ow e środki, które pozw olą zapisobiercy n a w yrażenie w oli w tym sensie, że nie chce być zapisobiercą. Tym najodpow iedniejszym środkiem jest odrzucenie zapisu. N ie można zajm ow ać stanow iska, ż e 'z a p is d aje tylko roszczenie o w ykonanie zapisu, w o bec czego nie je st potrzebna in sty tu cja odrzucenia zapisu, albow iem zapisobierca, który nie chce nim być, nie będzie się domagać w ykonania zapisu. Za-, pisobierca może być poważnie zainteresow any w tym, żeby w sposób w yraźny, a nie dorozum iany oświadczyć sw oją wolę w tym znaczeniu,.że zapis odrzuca (np. w w ypadku, gdy może wchodzić w rachubę zastosowanie art. 961 k.c.). Za tak im stanow iskiem zdaje się przem aw iać brzm ienie art. 47 ustaw y z dnia 5 listopada 1958 r. o szkolnictw ie wyższym (Dz. U. z 1965 r. N r 16, poz. 114). W ydaje m i się, że w art. 973 i 984 k.c. można upatryw ać podstaw ę praw ną do odrzucenia zapisu. u C e n tra ln e Z a o c z n e S tu d iu m N o w e g o P r a w a C y w iln e g o, R o d zin n eg o i Opiekuńczego, K a to w ice 1965/66, zeszy t 32, s tr. 1. * N o w e P r a w o " n r 1^1958, s tr. i4

26 2. Termin do złożenia oświadczenia Sześciom iesięczny term in do złożenia ośw iadczenia o przyjęciu lub odrzuceniu spadku zaczyna biec od dnia, w którym spadkobierca dowiedział się o tytule swego pow ołania. Gdy spadkobiercą jest osoba nie m ająca pełnej zdolności do czynności praw nych, bieg term inu rozpoczyna się od dnia, w któ ry m przed staw iciel ustaw owy tej osoby dowiedział się o ty tu le powołania do spadku swego pupila. Jeżeli przed upływem term inu do złożenia oświadczenia spadkobierca zm arł i ośw iadczenia nie złożył, oświadczenie może złożyć jego spadkobierca (transm i- sariusz). J. G w iazdom orski w yprow adza z art zd. 2 k.c. następ u jącą zasadę ogólną: Jeżeli transm isariusz dowiedział się o tytule pow ołania transm i- -tenta do spadku po pierw szym spadkodaw cy oraz o tytule swego pow ołania do spadku po transm itencie w różnych dniach, o rozpoczęciu dla transm isariusza biegu term inu do złożenia oświadczenia o przyjęciu lub odrzuceniu spadku po pierw szym spadkodaw cy decyduje dzień powzięcia wiadom ości późniejszej 21. Obliczanie term inów przy transm isji om awiali między innym i Ohanowicz -2, B reyer 23 i R eszczyński24. Frzy przyjm ow aniu ośw iadczenia nie należy badać, czy został zachow any te r m in przew idziany w art k.c. Nie należy rów nież badać w ażności te sta m entów powołujących do dziedziczenia, chyba że nieważność testam entu jest oczywista. 3. Właściwość Oświadczenie o przyjęciu lub odrzuceniu spadku może być złożone w biurze spadku albo w biurze notarialnym lub w sądzie pow iatowym, w których okręgu znajduje się m iejsce zam ieszkania lub pobytu składającego oświadczenie. Oświadczenie może być również złożone w sądzie spadku, ale tylko w dwóch w ypadkach: a) gdy toczy się postępow anie o stw ierdzenie nabycia spadku i b) gdy w siedzibie sądu spadku nie ma państw owego biura notarialnego, a spadkobierca mieszka lub przebyw a w siedzibie tego sądu. Jeżeli składający oświadczenie m ieszka lub przebyw a w okręgu biura spadku, to ośw iadczenie pow inien złożyć w tym biurze, a nie w sądzie. Z aw arty w art k.p.c. błąd term inologiczny ( stw ierdzenie praw do spadku zam iast stw ierdzenie nabycia spadku ) jest odosobniony. Inne p rzepisy k.p.c. używ ają praw idłow ej term inologii. W ątpliw e do czasu w ejścia w życie, k.p.c zagadnienie, czy ośw iadczenie o uchyleniu się od skutków praw nych ośw iadczenia o przyjęciu lub odrzuceniu spadku składa się w biurze n otarialnym czy w sądzie, zostało w sposób w yraźny rozstrzygnięte w k.p.c. w ten sposób, że oświadczenie takie składa się w sądzie (art. 690). Protokół sporządzony nie w biurze spadku należy przesłać do tego b iura (art k.p.c.). 21 p r a w o s p a d k o w e w z a ry s ie, 1967, s tr ,.P rz e g lą d N o ta r ia ln y n r 6 7/1947, s tr N o w e P r a w o n r 1/1958, s tr L. c., s tr

27 4. Wymagania proceduralne W m yśl art k.p.c., przy ośw iadczeniu należy złożyć w PBN -ie w ypis aktu zgonu spadkodaw cy albo praw om ocne orzeczenie sądowe o uznaniu za zm arłego lub o stw ierdzeniu zgonu, jeżeli dowody te nie zostały już poprzednio złożone. Mogło to nastąpić przy otw arciu i ogłoszeniu testam entu. Jeżeli ustaw a w ym aga zezwolenia organów państw ow ych na przyjęcie spadku lub zapisu, biuro notarialne powinno się zwrócić z urzędu do tych organów o w ydanie stosow nej decyzji lub zobowiązać w nioskodaw cę do jej przedstaw ienia (art. 642 k.p.c.). P ro je k t regulam inu czynności sądów w ojew ódzkich i pow iatow ych w sp raw ach cyw ilnych i karnych z 1965 r. zaw iera w 258 następujące w yjaśnienie: Jeżeli składający oświadczenie o przyjęciu lub odrzuceniu spadku nie dożył w ypisu aktu zgonu spadkodaw cy albo prawom ocnego orzeczenia sądowego o uznaniu za zm arłego lub o stw ierdzeniu zgonu, sąd zakreśli m u odpowiedni term in. Do czasu złożenia tych dokum entów nie dokonuje się zawiadom ień określonych w art. 643 k.p.c.. W prawdzie projektow any przepis dotyczy sądu, jednakże żadne względy nie przem aw iają za tym, żeby nie mógł on stanow ić w ystarczającej w skazów ki in terp retacy jn ej w postępow aniu przed biurem notarialnym. J. Pietrzykow ski jest rów nież zdania, że należy przyjąć ośw iadczenie mimo b rak u dowodu zgonu spadkodaw cy, trzeba jed nak zobowiązać sk ładającego do złożenia tego dowodu w w yznaczonym te rm in ie Forma oświadczenia Oświadczenie może być złożone w dw ojakiej form ie: ustnie i w tedy sporządza się protokół (art k.p.c.) albo na piśm ie i w tedy podpis składającego ośw iadczenie pow inien być n o tarialn ie pośw iadczony (art k.c.). P ro tokół pow inien mieć form ę protokołu sądowego. Składający ośw iadczenie pow inien podpisać protokół mimo b raku ustaw ow ego w ym agania w tym w zględzie (art. 158 k.p.c.), a to ze w zględu na znaczenie ośw iadczenia26. W zgląd ten przem aw ia rów nież za w skazaniem w protokole sposobu ustalenia tożsamości składającego oświadczenie. Poniew aż nie jest to czynność notarialna w rozum ieniu praw a o notariacie, protokół nie podlega w pisaniu do repertorium A. Pośw iadczenie podpisu n a ośw iadczeniu o przyjęciu bądź odrzuceniu spadku jest czynnością notarialną, k tóra pow inna być w pisana do repertorium A, a następnie do repertorium Ns. Poświadczonego przez biuro oświadczenia nie należy w ydaw ać stronie, lecz przechow yw ać w ak tach spraw y N s, gdy pośw iadczenia dokonało biuro spadku, a przesłać do tego b iu ra w tedy, gdy pośw iadczenia dokonało biuro nie będące biurem spadku. Trzeba zauważyć, że pisem na form a oświadczenia nie przyjęła się w praktyce. Bardzo słusznie J. G w iazdom orski kw estionuje tak potrzebę, ja k i celowość tej form y ośw iadczenia Treść oświadczenia Pod rządem nowego praw a (art. 641 k.p.c.) dane, jakie powinno zawierać ośw iadczenie o przyjęciu spadku, nie różnią się od danych, k tó re pow inny być 25 L. c., s t r j. Pietrzykowski, I. c., s tr L. C., s t r

28 zaw arte w oświadczeniu o odrzuceniu spadku. Z brzm ienia powołanego przepisu w ynika, że w ośw iadczeniu trzeba w ym ienić w szystkie osoby należące do kręgu spadkobierców ustaw ow ych po zm arłym, a w ięc nie tylko zstępnych, ale i ro dziców, rodzeństw o, zstępnych rodzeństw a, m ałżonka i przysposobionych, gdyż taki jest krąg spadkobierców ustaw owych. Jest to przesłanka bezw arunkow a i niezależna od tego, czy w konkretnej sytuacji dalsi krew ni są w yłączeni od dziedziczenia przez krew nych bliższych, czy też nie. Tytułem powołania do spadku może być ustaw a lub testam ent. Pow ołanie może także w ynikać i z ustaw y, i z testam entu. W w ypadku takim można odrzucić spadek z testam entu, a przyjąć z ustaw y, ale nie odw rotnie (art k.c.). Pow ołanie z k ilk u testam entów uw aża się za jeden tytuł. W spom niałem już, że treść złożonego oświadczenia może być trojaka. Po złożeniu oświadczenia od w szystkich znanych spadkobierców może nastąpić stw ierdzenie nabycia spadku przed upływ em sześciu miesięcy od otw arcia spadku (art k.c.). Nie można spadku częściowo przyjąć, a częściowo odrzucić, przy czym przyjęcie lub odrzucenie udziału spadkowego przypadającego spadkobiercy z ty tu łu podstaw ienia (art. 963 k.c.) może nastąpić niezależnie od tego, czy spadkobierca przyjął, czy też odrzucił udział przypadający mu z innego tytułu. N atom iast w w ypadku przyrostu (art. 965 k.c.) spadkobierca może tylko odrzucić udział z ty tu łu przyrostu, a przyjąć udział przypadający m u jako spadkobiercy pow ołanem u, natom iast nie może uczynić odw rotnie. O świadczenie o przyjęciu lub odrzuceniu spadku jest niew ażne, gdy zostało złożone pod w arunkiem lub z zastrzeżeniem term inu. Jest ono nieodw ołalne (art k.c.). W pew nych okolicznościach ośw iadczający może się uchylić od skutków praw nych złożonego ośw iadczenia w trybie w skazanym w art k.c. i art. 690 k.p.c. 7. Czynności biura notarialnego po przyjęciu oświadczenia O przyjęciu lub odrzuceniu spadku biuro notarialne powinno zawiadomić w szystkie osoby, k tóre w edług treści ośw iadczenia i przedstaw ionych dokum entów są pow ołane do dziedziczenia, choćby w dalszej kolejności (art. 643 k.p.c.). Z treści tego przepisu w ynika, że obowiązek zaw iadom ienia obciąża biuro spadku, nie m a zaś tego obow iązku ani sąd, ani inne biuro notarialne, które przyjęło oświadczenie, a nie jest biurem spadku, i które m usiało niezwłocznie przesłać ośw iadczenie w raz z załącznikam i do biura spadku (art. 640 k.p.c.). T aki sam pogląd wypowiada J. P ietrzykow sk i28, który' tw ierdzi, że obowiązek zaw iadom ienia odnosi się do w szystkich potencjalnych spadkobierców, m a jąc jak się w ydaje na m yśli w szystkie osoby, które należą do kręgu spadkobierców ustaw ow ych, oraz te osoby, k tó re zostały pow ołane do dziedziczenia w testam encie. M am w ątpliw ość, czy zaw arte w art. 643 k.p.c. określenie: osoby pow ołane do dziedziczenia choćby w dalszej kolejności jest pod w zględem treści id en tyczne z użytym w art k.p.c. zw rotem dotyczącym osób należących do kręgu spadkobierców ustaw ow ych i czy ustaw odaw ca, mówiąc o osobach pow ołanych do dziedziczenia, choćby w dalszej kolejności, nie chciał zacieśnić obow iązku zaw iadom ienia o przyjęciu lu b odrzuceniu spadku tylko do 28 L. C., s tr

29 osób, które w danej sytuacji dziedziczą spadek z ustaw y lub testam entu oraz do spadkobierców podstaw ionych (art. 963 k.c.). Jeżeli złożono ośw iadczenie o przyjęciu spadku z dobrodziejstw em inw entarza, a inw entarz nie był przedtem sporządzony, biuro spadku w yda p o stanow ienie o sporządzeniu spisu inw entarza. IV. OŚWIADCZENIE O GOTOWOŚCI PROWADZENIA GOSPODARSTWA ROLNEGO A rtykuł k.c. przew iduje, że jeżeli żadne z dzieci spadkodaw cy n'ie odpow iada jednem u z w arunków przew idzianych w punktach 1, 2 lub 3 p a rag rafu 1 tegoż arty ku łu, to dziedziczą z ustaw y gospodarstw o rolne te spośród nich, które m ają kw alifikacje do prow adzenia gospodarstw a rolnego i nie później niż przed upływ em sześciu m iesięcy od otw arcia spadku oświadczą w sądzie lub w państw ow ym biurze n otarialnym gotowość prow adzenia gospodarstw a należącego do spadku. O św iadczenie takie może być połączone z ośw iadczeniem o przyjęciu spadku. Może ono być rów nież złożone oddzielnie. W w y padku takim stosuje się odpowiednio przepisy art. 640 k.p.c. dotyczące forum, przed któ rym można złożyć ośw iadczenie, i przepisy art. 641 k.p.c. dotyczące danych, k tó re m ają być zaw arte w ośw iadczeniu. P arag raf 260 cytowanego już projektu regulam inu czynności sądów w yjaśnia, że odbierając oświadczenie o gotowości prow adzenia gospodarstwa rolnego, sąd nie bada, czy w skład spadku wchodzi gospodarstwo rolne, czy składający oświadczenie m a kw alifikacje do prow adzenia gospodarstw a rolnego oraz czy ośw iadczenie zostało złożone w term inie. J. G w iazdom orski w ypow iada pogląd, że do oddzielnie składanego ośw iadczenia o gotowości prow adzenia spadkowego gospodarstw a rolnego stosować n a leży odpowiednio także' art , 3 k.c. o niedopuszczalności dodania do ośw iadczenia o przyjęciu lub odrzuceniu spadku w arunku lub term inu, jak rów nież o form ie takiego oświadczenia. N atom iast jest rzeczą w ątpliw ą, czy ośw iadczenie o gotowości prow adzenia spadkowego gospodarstwa rolnego nie może.być, aż do chwili w ydania postanow ienia o stw ierdzeniu nabycia spadku, odw ołane 29. Po złożeniu oświadczeń o przyjęciu bądź odrzuceniu spadku lub o gotowości prow adzenia gospodarstw a rolnego ani sąd, ani biuro notarialne nie w ydają żadnego postanow ienia co do skuteczności tych oświadczeń. Postanow ienie w y daje się w tedy, gdy należy odmówić przyjęcia oświadczenia. V. OGŁOSZENIE TESTAMENTU Każdy ma obowiązek złożyć posiadany testam ent w biurze spadku, gdy dowie się o śm ierci spadkodaw cy, bez w zględu na to, czy jego wiadomość o śm ierci pochodzi z ustalenia tej okoliczności na podstaw ie aku zgonu, czy też z innych 29 L. C., S t r

30 źródeł (np. z ogłoszeń w prasie). Kto bezzasadnie uchyla się od w ykonania tego obowiązku, ponosi odpowiedzialność za w ynikłą stąd szkodę (art. 646 k.p.c.). Należy przyjąć, że odpowiedzialność ta będzie się kształtow ać w edług przepisu art. 361 k.c., w m yśl którego zobowiązany do odszkodowania ponosi odpow iedzialność tylko za norm alne następstw a zaniechania, z którego szkoda w ynikła. N apraw ienie szkody obejm uje straty, jak ie poszkodowany poniósł, oraz korzyści, które m ógłby osiągnąć, gdyby m u szkody nie wyrządzono. N apraw ienie szkody pow inno nastąpić w powyższym w ypadku przez zapłatę odpowiedniej sum y pieniężnej (art. 363 k.c.). Niezależnie od odpowiedzialności za szkodę biuro spadku może nałożyć na uchylającego się grzyw nę do wysokości zł (art k.p.c.). Jeżeli istnieje uzasadnione podejrzenie, że ktoś m a testam ent, ale nie składa go w biurze, to biuro notarialne pow inno się zwrócić do sądu spadku z żądaniem nakazania złożenia oświadczenia w tym względzie w trybie w yjaw ienia przedm iotów spadkowych, czyli w trybie uregulow anym w art k.p.c. (art. 647 k.p.c.). Gdy się ujaw ni w sądzie po przeprow adzeniu rozpraw y że osoba ta m a testam ent spadkodaw cy, sąd nakaże jej złożenie testam entu w biurze spadku w odpowiednim term inie i zawiadom i o tym biuro spadku. W razie niew ykonania w zakreślonym term inie tego obowiązku, biuro spadku nałoży na zobowiązanego grzyw nę w wysokości do zł. Jeżeli biuro spadku m a w iadom ość o tym, że testam ent znajduje się u konk retnej osoby, wezwie tę osobę ma posiedzenie, w ysłucha ją i w yda z urzędu postanow ienie nakazujące jej złożenie testam entu w wyznaczonym term inie (art. 648 k.p.c.) Na to postanow ienie przysługuje skarga do sądu powiatowego, a na postanow ienie sądu przysługuje zażalenie do sądu w ojewódzkiego. Jeżeli testam en t zostanie złożony w biurze spadku bez dowodu śm ierci sp adkodawcy, to biuro nie będzie mogło dokonać otw arcia i ogłoszenia testam entu. U w ażam, że w takim w ypadku należy spraw ę zapisać do reperto rium Ns, sporządzić notatkę służbową stw ierdzającą, kto i kiedy złożył testam ent, i tę notatkę w raz z testam entem przechow yw ać w kasie biura do czasu złożenia dowodu śm ierci spadkodaw cy. O term in ie otw arcia i ogłoszenia testam en tu nie zaw iadam ia się osób zainteresow anych, ale przy czynności tej w ym ienione osoby mogą być obecne, co powinno znaleźć w yraz w protokole. O tw arcie i ogłoszenie testam entu nie następuje obecnie w uroczystej form ie. Czynność ta ogranicza się do tego, że notariusz odczytuje testam ent i sporządza protokół, w którym oprócz zwykłych danych zaznacza, kto i kiedy złożył testam ent, datę testam entu oraz opisuje zew nętrzny w ygląd testam entu, a w szczególności, na jakim papierze, jakim pism em i przez kogo testam ent został spisany, ile zaw iera wierszy, początkowe i końcowe słowa testam entu, czy są w nim popraw ki, a jeśli tak, to jakie, czy testam en t nie w ykazuje śladów w ycierania gum ą bądź podskrobań, kto te sta m ent podpisał itd. Wzór protokołu z uw agam i zaw arty jest w pracy J. Policzkiewicza, W. Siedleckiego i E. W engerka pt. Czynności sądowe w spraw ach cyw ilnych 30. Po sporządzeniu protokołu notariusz zamieszcza na testam encie w zm iankę o dacie otw arcia i ogłoszenia. Gdy złożono kilka testam entów jednego spadkodawcy, otw iera się i ogłasza w szystkie, a na każdym z nich czyni się w zm iankę o innych (art. 650 k.p.c.). 30 W y d a w n ic tw o P r a w n ic z e, W a rsz a w a 1959, s tr

31 W celu otw arcia i ogłoszenia testam entu notarialnego należy sporządzić w ypis aktu. Sporządzenie tego w ypisu nie może być uzależnione od uiszczenia opłaty notarialn ej, ponieważ istnieje niezależny od w niosku osoby zainteresow anej obowiązek złożenia w ypisu testam entu w celu otw arcia i ogłoszenia. O płata skarbow a od takiego w ypisu nie należy się, gdyż jest on przeznaczony dla biura sp a d k u.81 W orzeczeniu C 691/51 82 Sąd Najwyższy w yjaśnił, że sąd nie może uzależniać otw arcia i ogłoszenia testam entu od jego ważności pod względem form alnym i m aterialn y m (...). Sąd (...) pow inien dokonać otw arcia i ogłoszenia każdego dokum entu, któ ry przedstaw ia się jako rozporządzenie ostatniej woli. W yjątek od tej zasady zachodzi w tedy, gdy przedstaw iony sądowi dokum ent już prim a facie w sposób najzupełniej oczywisty, bez potrzeby przeprow adzania dochodzeń lub rozstrzygania kw estii praw nych, n ie może być w ogóle uw ażany za testam en t, a w ięc np. gdy nie zaw iera jakichkolw iek rozporządzeń n a w y padek śm ierci. Zdaniem S. R e jm a n a 33 naw et wówczas, gdy postanow ienie odm aw iające ogłoszenia testam entu upraw om ocni się, każdy zainteresow any będzie mógł powołać się n a ten dokum ent jako testam ent w postępow aniu o stw ierdzenie praw do spadku, gdyż w tym dopiero postępow aniu sąd w ładny jest ocenić jego chara k te r i w ażność. Jeżeli został sporządzony protokół stw ierdzający treść testam entu ustnego w trybie art k.c., to następuje norm alne otw arcie i ogłoszenie tego testam entu. Jeżeli przed śm iercią testatora protokół ten nie został sporządzony, to treść testam entu ustnego ustala sąd w trybie art k.p.c. i protokół przesłuchania św iadków testam entu ustnego przesyła do biura spadku. Taki protokół nie podlega otw arciu i ogłoszeniu, a przechow uje się go tak jak sam testam en t, tj. w kasie biura. Jeżeli testam en t zostanie złożony sądow i spadku w toku spraw y o stw ierdzenie nabycia spadku, to sąd sam dokona otw arcia i ogłoszenia i po upraw o m ocnieniu się postanow ienia kończącego postępow anie w spraw ie testam ent w raz z protokołem otw arcia i ogłoszenia przekaże do biura spadku (art. 653 k.p.c.). O ryginału testam entu nie można wydać osobom zainteresow anym ani w toku postępow ania spadkowego, ani po jego zakończeniu ( 324 instr. sąd.). W yjątek od tej zasady dotyczy cudzoziemców. Organom państw a, którego obyw atelem był spadkodaw ca, może być w ydany n a żądanie oryginał testam entu, jeżeli nie przew iduje się dalszych czynności urzędowych w Polsce, a przy tym tylko pod w arunkiem w zajem ności (art k.p.c.). O inform acje co do stosow ania zasady w zajem ności można się zw rócić do M inisterstw a S praw iedliwości (art k.p.c.). O dokonanym otw arciu i ogłoszeniu testam entu biuro spadku zaw iadam ia w m iarę możności w sposób w skazany w 94 regulam inu sądowego osoby, których rozporządzenia testam entow e dotyczą, w ykonaw cę testam entu i k u rato ra spadku. N iezwłocznie po ogłoszeniu testam en tu zapisobierca może żądać w ykonania 31 W y ja ś n ie n ie c o d o o p ła t p a tr z N o w e P r a w o n r 3/1956, s tr P a ń s tw o i P r a w o n r 1/52, s tr N o w e P r a w o n r 1/62, s tr

32 zapisu w b raku odm iennej woli spadkodaw cy (art. 970 k.c.). Bieg trzyletniego term inu przedaw nienia roszczeń upraw nionego z ty tu łu zachowku oraz roszczeń spadkobierców o zm niejszenie zapisów i poleceń rozpoczyna się od daty ogłoszenia testam en tu (art k.c.). V I. OPŁATY SĄDOWE W POSTĘPOWANIU PRZED PAŃSTWOWYMI BIURAMI NOTARIALNYMI W SPRAWACH SPADKOWYCH Dnia 20 czerw ca 1967 r. weszła w życie ustaw a o kosztach sądowych w sp raw ach cyw ilnych (Dz. U. N r 24, poz. 110), któ ra uchyliła dotychczasowe p rzepisy o tych kosztach. Z mocy art. 49 tej ustaw y dotychczasow e przepisy sto suje się nadal w spraw ach rozpoznaw anych w postępow aniu nieprocesowym wszczętych przed wejściem w życie ustaw y aż do ukończenia samodzielnej części tego postępow ania. W ysokość w pisów w poszczególnych rodzajach spraw została określona w rozporządzeniu Rady M inistrów z dnia 13 czerwca 1967 roku (Dz. U. N r 24, poz. 111), k tóre weszło w życie w raz z ustaw ą. W uzasadnieniu p rojektu tego rozporządzenia w yjaśniono, że od w niosków o w ydanie postanow ienia w p rzed miocie zabezpieczenia spadku lub sporządzenia spisu inw entarza pobierana b ę dzie opłata w kw ocie 100 zł przew idziana w 17. O płata zaś za w ykonanie ta kich postanow ień w przypadkach, gdy czynią to pbn określona została na kw oty od 100 do 500 zł ( 37). W tym że uzasadnieniu w yjaśniono, że W prow adzona została (...) opłata w postaci 1/10 w pisu stosunkowego za zabezpieczenie p raw osób zam ieszkałych w Polsce lub obyw ateli polskich zam ieszkałych za granicą, do spadku po cudzoziemcu ( 42). Przepisy o kosztach sądow ych z 1950 r. n ie przew idują oddzielnej opłaty za te czynności. O becnie pobiera się tylko opłatę w kwocie 100 zł zw iązaną z wszczęciem postępow ania spadkow ego po cudzoziemcu. Zarów no z treści rozporządzenia, ja k i z uzasadnienia jego p ro jek tu w y nika, że opłaty w postępow aniu o zabezpieczenie spadku lub o dokonanie spisu in w en tarza zostały zróżnicow ane w zależności od tego, czy chodzi o czynności orzekające biura notarialnego, za które pobiera się w pis stały z 17 rozp. niezależnie od tego, czy w niosek dotyczy spadku po cudzoziemcu, czy po obyw atelu polskim czy też o czynności wykonawcze, za które pobiera się wpis określony w 37 lub w 42, ale tylko w tedy, gdy biuro notarialne będzie samo w ykonyw ać swoje postanow ienie o zabezpieczeniu spadku bądź o dokonaniu spisu inw entarza. W spom niałem już, że biuro nie będzie pobierać za czynności w ykonawcze opłaty notarialnej przewidzianej w rozporządzeniu Min. Spraw iedl. o opłatach za dokonanie czynności notarialnych. K om ornik pobierze za te czynności opłaty na podstaw ie przepisów o taksie za czynności kom orników. W prowadzony został wpis stały za nadzór biura notarialnego nad zarządem m ajątkiem spadkow ym spraw ow anym przez tymczasowego zarządcę, w ynoszący 100 zł za każdy rozpoczęty rok w ykonyw ania nadzoru ( 38). Nie pobiera się opłat sądowych za nadzór biura notarialnego nad dozorem ustanow ionym w toku w ykonyw ania postanow ienia o zabezpieczeniu spadku ( 44 p k t 3). 31

33 Od w niosku o odebranie oświadczenia o przyjęciu lub odrzuceniu spadku oraz o odebranie ośw iadczenia o gotowości prow adzenia gospodarstw a rolnego n a leżącego do spadku pobiera się wpis stały w wysokości 100 zł ( 17). Jeżeli odbiera się ośw iadczenie o gotowości prow adzenia gospodarstw a rolnego rów nocześnie z ośw iadczeniem o przyjęciu spadku, to pobiera się tylko jeden wpis. Gdy oświadczenia te składa się oddzielnie, pobiera się 100 zł od każdego w niosku ( 41). Zabezpieczenie spadku z urzędu podlega takim sam ym opłatom jak na w niosek ( 37 ust. 2). Nie pobiera się opłat sądowych od w niosku o otw arcie i ogłoszenie te sta m entu ( 44 pk t 2 rozp.), a zapew ne i od dokonania tej czynności z urzędu. Od skargi n a postanow ienie bądź zarządzenie biura w niesionej na podstaw ie art k.p.c. oraz od zażalenia na postanow ienie sądu w ydane na skutek takiej skargi pobiera się połowę w pisu przypadającego od wniosku o wszczęcie postępow ania ( 18 ust. 1), a od rew izji pobiera się taki sam wpis jak od w niosku o wszczęcie postępow ania. W rozporz. Rady Min. brak przepisu, który by określał wysokość w pisu od skargi na czynności biura notarialnego w w ypadkach, gdy wniosek o wszczęcie postępow ania nie podlega opłacie (np. skarga na odmowę ogłoszenia testam entu). Z tego faktu m ożna by w ysnuć wniosek, że w ialkim w ypadku rów nież skarga nie podlega opłacie sądowej. Jednakże skoro od zażalenia pobiera się w tedy w pis w w ysokości 50 zł ( 17 ust. 2), to istniejącą w tym p aragrafie lu k ę dotyczącą skargi na czynności biura notarialnego należy moim zdaniem w ypełnić analogicznym stosowaniem tej sam ej opłaty, którą należy pobrać od zażalenia. Od zażalenia na odmowę dokonania czynności notarialnej przez państw ow e biuro n otarialne, wnoszonego na mocy art. 33 praw a o notariacie, pobiera się w pis stały w kw ocie 100 zł ( 19). Nie pobiera się opłaty sądowej od zarzutów na czynności kom ornika w toku w ykonyw ania postanow ienia o zabezpieczenie spadku lub o sporządzenie spisu inw entarza, wnoszonych do b iu ra notarialnego na mocy 2 ust. 2 rozp. wyk., a zapew ne i od zarzutów na odmowę dokonania przez kom ornika tych czynności ( 43 p k t 4). Przepis zaw arty w 55 rozp. dotyczy skargi na czynności kom ornika dokonane w innych rodzajach postępow ania spadkowego, nie dotyczących zabezpieczenia spadku lub spisu inw entarza. V II. BIUROWOŚĆ W celu rejestracji spraw spadkowych państw ow e biura notarialne prow adzą reperto rium Ns oraz skorow idz do tego rep erto riu m w edług w skazów ek zaw artych w od 256 do 267 instr. sąd. W skorow idzu uw idacznia się tylko spadkodawcę, a nie w nioskodawcę. Z akreślanie spraw w rep. Ns n astęp u je w w y padkach w skazanych w 305, 306, 307 i 309 in str. sąd. Z mocy 46 rozp. Min. Fin. z dnia 2 m arca 1963 r. (Dz. U. Nr 12, poz. 67) PBN jest obowiązane przesyłać w łaściw ym organom finansow ym pierwszej instancji: 1) odpisy testam entów w raz z protokołam i otw arcia i ogłoszenia, 2) odpisy postanow ień o zabezpieczeniu spadku, 3) odpisy postanow ień n akazujących sporządzenie spisu inw entarza, 4) odpisy protokołów o spisaniu m ajątku ruchom ego w tryb ie zabezpieczenia spadku, 5) odpisy zaw iadom ień osób, k tó rych dotyczy testam en t po otw arciu i ogłoszeniu testam en tu i 6) odpisy zarządzeń o nakazaniu sprzedaży rzeczy ulegających szybkiem u zepsuciu. 32