Wydział Nauk Ekonomicznych Uniwersytetu Warszawskiego Opis i wyniki eksperymentu na zajęcia z Mikroekonomii Prowadzący: dr Tomasz Kopczewski Michał Gmurek Tomasz Kokociński Artur Skrzeczanowski Warszawa
. Wstęp Eksperyment ten miał na celu weryfikację następujących hipotez:. Niezależnie od kryterium wyboru dokonywanego przez poszczególnych uczestników rynku, rynek ten zachowuje się racjonalnie, tzn. ma opadającą krzywą popytu (hipoteza główna).. Rynek uczestników dokonujących wyboru w sposób losowy zachowuje się jak racjonalny, tzn. ma opadającą krzywą popytu (hipoteza dodatkowa).. Rynek uczestników dokonujących wyboru w sposób inercyjny zachowuje się jak racjonalny, tzn. ma opadającą krzywą popytu (hipoteza dodatkowa). Udało nam się pokonać wiele problemów związanych z jego przeprowadzeniem i ostatecznie zaprezentowane poniżej wyniki nie dały podstaw do odrzucenia hipotez i. Hipotezę odrzuciliśmy z przyczyn podanych dalej. Eksperyment opracowaliśmy sami w oparciu o teorię zaproponowaną przez prof. Gary'ego Beckera, XX-wiecznego ekonomistę amerykańskiego, który w roku został laureatem nagrody Nobla w dziedzinie ekonomii. Większą część swego życia poświęcił on mikroekonomicznej analizie szerokiego zakresu zachowań ludzkich, w tym zachowań nierynkowych. W roku została wydana książka pt.: "Ekonomiczna teoria zachowań ludzkich", będąca zbiorem trzynastu esejów jego autorstwa. Na potrzeby tego eksperymentu skorzystaliśmy z teorii zawartej w eseju ósmym, poruszającym zagadnienia racjonalnego i nieracjonalnego wyboru dokonywanego przez konsumenta. Zasadniczą tezą eseju ósmego jest twierdzenie, że fundamentalny dla ekonomii, opadający przebieg krzywych popytu rynkowego można wytłumaczyć nie tylko maksymalizującymi zachowaniami racjonalnymi, ale także przyjmując za punkt wyjścia szeroką klasę zachowań nieracjonalnych. Dzieje się tak dlatego, że kształt krzywych popytu rynkowego wynika w dużej mierze tylko ze zmiany obszaru dostępnych możliwości (na skutek zmian cen) i jest niezależny od przyjętej reguły decyzyjnej. A więc także wtedy, gdy indywidualne decyzje są nawykowe, tradycyjne czy wręcz losowe, zmiana obszaru dostępnych możliwości wymusza niejako ostateczny wynik, tak jakby podmioty zachowywały się racjonalnie. Racjonalne zachowanie się całego rynku nie pociąga więc za sobą konieczności racjonalnego zachowania się jego uczestników. Ekonomiści do reakcji rynkowych dochodzą często przez zwielokrotnienie typowej reakcji jednostkowej. Następuje tu często mylenie pojęć: twierdzenie, że racjonalność to tylko ogólna tendencja jest tyle samo warte co twierdzenie, że zachowanie bodaj kilku jednostek racjonalnych wystarcza do tego, by reakcje rynku były racjonalne. Idąc tą samą drogą, można by powiedzieć, że nieracjonalne zachowanie kilku podmiotów powinno spowodować nieracjonalne zachowanie rynku. Poniższa analiza dowodzi, że tak wcale być nie musi, a poziom rynkowy i indywidualny zostaną oddzielone od siebie. Punktem wyjścia będzie znana wszystkim ekonomistom klasyczna teoria zakładająca, że gospodarstwa domowe dokonują wyboru najlepszej kombinacji dwóch dóbr, mieszczących się w ramach ograniczonych zasobów (mając dane ograniczenie budżetowe). Aby określić, która kombinacja jest lepsza, wprowadza się funkcję użyteczności, która spełnia dwa kryteria: ) kryterium spójności: zestaw dóbr A dostarcza zawsze tyle samo, mniej lub więcej użyteczności; ) kryterium przechodniości: jeśli A jest preferowane nad B, a B nad C, to A jest preferowane nad C. Fundamentalnym twierdzeniem tej teorii jest to, że krzywa popytu na dowolne dobro (cet. par.) musi mieć nachylenie ujemne. Wzrost ceny X i spadek Y spowoduje zmianę linii Gary S. Becker, "Ekonomiczna teoria zachowań ludzkich", Rozdział VIII, s. Gary S. Becker, op. cit., Rozdział VIII, s.
budżetu z AB do CD i przejście na wyższą krzywą obojętności U, do nowego punktu równowagi p' (nowego zestawu dóbr). Konsumowana tu jest mniejsza ilość X i większa Y. Teorię tę ilustruje poniższy wykres: Y C A p' M' p M U U D B X Krzywą popytu rynkowego otrzymuje się przez zsumowanie indywidualnych krzywych popytu, więc i ona ma nachylenie ujemne. To ostatnie stwierdzenie potwierdzają wielokrotne badania empiryczne, ale z drugiej strony rzadko badano indywidualne krzywe popytu i niewiele o nich wiadomo. Na podstawie obserwacji to podejście było obiektem krytyki: wykazywano, że gospodarstwa domowe nie maksymalizują jakiejkolwiek funkcji lub odmawiano tej ostatniej przechodniości i spójności. A zatem nie działają one racjonalnie. Jako najważniejszy wniosek teorii użyteczności - opadający kształt krzywych popytu rynkowego, potwierdzany empirycznie, pogodzić z tą krytyką? Odpowiedzią jest poniższa analiza wykazująca, że ten kształt nie wynika tylko z zachowań racjonalnych, ale z ogólnej prawidłowości, odnoszącej się także do zachowań nieracjonalnych. W obszernej klasie zachowań nieracjonalnych możemy wyodrębnić dwie skrajności. Z jednej strony zachowania inercyjne, które polegają na tym, że gospodarstwa domowe trwają przy swoim zestawie dóbr pomimo zmiany warunków, w tym cenowych, niejako siłą przyzwyczajenia. Na drugim biegunie są decyzje całkowicie losowe. W tym ostatnim przypadku nie ma żadnego układu preferencji, funkcja użyteczności nie istnieje i zakładamy jednakowe prawdopodobieństwo każdej kombinacji dóbr. Dopuszczamy nawet takie wybory dla obu skrajności, które znajdują się poniżej linii budżetu. Pośrednie typy zachowań można wyznaczyć za pomocą średnich ważonych. Od dawna zdawano sobie sprawę, że zmiana obszaru wyborów możliwych do zrealizowania, na przykład w wyniku zmiany relatywnych cen, prowadzi do takich samych reakcji, bez względu na przyjętą regułę decyzyjną (racjonalną czy nie). Na powyższym wykresie wzrost ceny X i spadek Y spowodował zmniejszenie obszaru dopuszczalnych wyborów o pole pbd i zwiększenie o pole ApC. Oznacza to nieuchronne zmniejszenie dostępnej ilości dobra X i zwiększenie Y. Zgodnie z: ) regułą decyzyjną inercyjną: ilekroć to możliwe, gospodarstwo konsumuje ten sam zestaw, co w przeszłości. Przed zmianą cen gospodarstwa znajdowały się w różnych miejscach na linii AB, przeciętnie w punkcie p. Po zmianie cen te, które były na Gary S. Becker, op. cit., Rozdział VIII, s. Gary S. Becker, op. cit., Rozdział VIII, s.
lewym półodcinku AB nadal trwają przy swoim wyborze, ale te, które były na prawym, teraz konsumowałyby kombinację ponad swoje możliwości finansowe, co zmusza je do wybrania innego zestawu. W nowej sytuacji średnia wypadnie w punkcie p'. Jeśli przyjmiemy, że gospodarstwa mogą wybierać zestawy poniżej linii budżetu, to zestawy w polu pbd są teraz niemożliwe do zrealizowania; zestawy w polu ApD pozostają bez zmian, za to pojawił się nowy obszar możliwości - pole ApC. Średnia, czyli środek ciężkości M trójkąta AB przesunie się podobnie do punktu M' - środka ciężkości trójkąta CD. Ujemne nachylenie rynkowej krzywej popytu wynika zatem również z zachowań inercyjnych. Nieprzypadkowo tylko gospodarstwa, które konsumowały ponad przeciętną ilość dobra X musiały się ograniczyć w wyniku wzrostu ceny. ) regułą decyzyjną losową: Jeżeli teraz gospodarstwo domowe losowo wybierze dowolny punkt na nowej linii budżetu CD, to pozycja przeciętna dla dużej liczby gospodarstw znajdzie się w punkcie p', czyli na lewo i ku górze od punktu p, więc popyt na dobro X spadnie. Jeśli przyjmiemy, że gospodarstwa mogą wybierać zestawy poniżej linii budżetu, to średnia, czyli środek ciężkości M trójkąta AB przesunie się podobnie do punktu M' - środka ciężkości trójkąta CD. Ujemne nachylenie rynkowej krzywej popytu wynika zatem także z zachowań losowych, mimo iż wiele gospodarstw może mieć własną krzywą popytu nachyloną nieujemnie. Wniosek jest następujący: wszelkie typy zachowań gospodarstw domowych, zarówno racjonalne jak i nieracjonalne, inercyjne i losowe, pociągają za sobą opadający kształt rynkowych krzywych popytu. Rynek więc działa jak racjonalny bez względu na to, kto i w jaki sposób podejmuje decyzje indywidualne. Nie można zatem wnioskować z zachowania się rynku o procesach zachodzących w danym gospodarstwie domowym. Racjonalność rynku jest do pogodzenia z nieracjonalnością gospodarstwa domowego. Rozróżnienie to jest w teoriach tradycyjnych zbędne, gdyż reakcja rynku jest tam traktowana jako makrowersja reakcji jednostki. Jednak jak wykazuje prof. Becker, jednostki irracjonalne są często zmuszone do zachowywania się jak racjonalne.. Przygotowanie eksperymentu Eksperyment składał się z części - jednej dotyczącej wyboru racjonalnego, dwóch dotyczących wyboru nieracjonalnego, losowego i dwóch dotyczących wyboru nieracjonalnego, inercyjnego. a) Wybór racjonalny. W tej części uczestnik eksperymentu musiał zachować się racjonalnie. Podstawowe założenie było takie, iż zna on teorię mikroekonomii, pojęcia ograniczenia budżetowego, krzywej użyteczności i maksymalizacji użyteczności. Otrzymane zł, miał w całości wydać w ciągu dwóch tygodni na konsumpcję dwóch dóbr: coli i kanapek. napoju to zł/butelkę, a kanapki zł/szt. Na wykresie była narysowana linia budżetu, na której są zaznaczone punkty z podanymi w nawiasach możliwymi koszykami dóbr. Uczestnik miał za zadanie zaznaczyć ten, który odpowiada jego własnym preferencjom, a następnie w tym punkcie wyrysować krzywą użyteczności o standardowym ujemnym nachyleniu (dobra normalne względem siebie). W przypadku punktów (,) i (,) zgodnie z teorią uczestnicy nie rysowali krzywych. Gary S. Becker, op. cit., Rozdział VIII, s. Gary S. Becker, op. cit., Rozdział VIII, s.
Cola (,) (,) (,) (,) (,) (,) (,) (,) (,) (,) Kanapki W oparciu o te dane, drugą fazę tej części eksperymentu przeprowadziliśmy w domu. Po zmianie cen (cola zł, kanapka, zł) nachylenie ograniczenia budżetowego uległo zmianie, co pociągnęło za sobą zmianę wybranego koszyka dóbr na nowy w miejscu styczności równolegle przesuniętej krzywej użyteczności, tak jak na wcześniej zaprezentowanym wykresie objaśniającym teorię wyboru racjonalnego. b) Wybór losowy. W tej części podstawowe warunki eksperymentu dotyczące dwóch dóbr pozostały niezmienione. Uczestnik nadal ma do dyspozycji zł., które w całości wydaje w ciągu dwóch tygodni na konsumpcję dwóch dóbr: coli i kanapek. napoju to zł./butelkę, a kanapki zł./szt. Poniżej znajduje się wykres z linią budżetu. Jest na niej zaznaczonych ponumerowanych punktów, przedstawiających możliwe kombinacje tych dwóch dóbr. W tej sytuacji konsument zachowuje się losowo, czyli nieracjonalnie. Uczestnik do dyspozycji kostkę dziesięciościenną. Wykonuje nią rzutów ( okresów -tygodniowych), po każdym rzucie zaznacza numer punktu jaki wypadł na kostce. Zapewne pojawia się pytanie dlaczego każdy dokonuje aż pięciokrotnego rzutu kostką. Odpowiedź na to jest bardzo prosta. W rzeczywistym świecie wielu konsumentów dokonuje nieracjonalnego wyboru, nie maksymalizując swojej użyteczności. W danym momencie na umysł konsumenta działa niezliczona ilość bodźców wymuszających niejako wybór nieracjonalny, przypadkowych. Świadomie więc dokonaliśmy zwiększenia liczby konsumentów zachowujących się nieracjonalnie, aby po pierwsze zwiększyć próbę, zbyt mała przy rzutach kostką mogłaby sztucznie zaburzyć rozkład (a wiadomo, że im większa próba tym bardziej rozkład rzutów kostką staje się podobny do rozkładu jednostajnego). Po drugie pragnęliśmy pokazać, że nawet dla tak ogromnej liczby zachowań losowych, rynek jako taki zachowuje się racjonalnie ze standardowo ujemnie nachyloną krzywą popytu. Ze względu na wybór losowy nie było konieczności rysowania krzywej użyteczności.
Cola Kanapki Druga faza badania zachowań nieracjonalnych odbywa się po zmianie cen. Nadal konsument ma do dyspozycji zł., które w całości wydaje w ciągu tygodni. Zmieniły się jednak ceny napojów i kanapek. Aktualnie napój kosztuje zł., a kanapka, zł. Poniżej znajduje się wykres z nową linią budżetu. Jest na niej zaznaczonych ponumerowanych punktów, przedstawiających nowe możliwe kombinacje tych dwóch dóbr. Wyboru dokonuje się w podobny jak wcześniej sposób - rzutów kostką -ciościenną. Tu też nie ma potrzeby rysowania krzywej użyteczności. Cola Kanapki c) Wybór inercyjny. Warunki początkowe jak wyżej. Dochód zł. konsument w całości wydaje w ciągu dwóch tygodni na konsumpcję dwóch dóbr: coli i kanapek. napoju to zł/butelkę, a kanapki zł/szt. Poniżej znajduje się wykres z linią budżetu. Jest na niej zaznaczonych ponumerowanych punktów, przedstawiających możliwe kombinacje tych dwóch dóbr. W tej sytuacji uczestnik zachowuje się dowolnie - racjonalnie lub losowo. Wybiera w dowolny sposób jeden z tych dziesięciu punktów. Druga faza tej części wiąże się z teorią dotyczącą zachowań inercyjnych. Polegają one na tym, iż konsument jeżeli tylko może to bez względu na zmiany cen dóbr, zawsze chce pozostać przy swoim wyborze. Natomiast gdy koszyk jaki wybrał wcześniej, po zmianie
nachylenia ograniczenia budżetowego staje się dla niego niedostępny, to przenosi się do punktu, umiejscowionego na nowym ograniczeniu, położonego najbliżej starego koszyka. To założenie nie było w pełni sprecyzowane w teorii prof. Beckera, ale wydaje się logicznym, iż konsumenci inercyjni, nie chcą zmieniać swoich przyzwyczajeń i dlatego najoptymalniejszym koszykiem jest właśnie ten osiągalny, który jednocześnie jest położony najbliżej starego. Rysunek poniższy pokazuje linię budżetu przed i po zmianie cen. Cola (,) (,) (,) (,) (,) (,) (,) (,) (,) (,) Kanapki. Wyniki eksperymentu W eksperymencie udział brało osób, w oparciu o które powstała próbka o liczebności osób, z czego: (a) racjonalnie zachowujących się konsumentów było, (b) losowo (nieracjonalnie) ( uczestników wykonało x = rzutów. Ponieważ są to zdarzenia losowo niezależne, można przyjąć, że było to uczestników wykonujących rzut (dokonujących wyboru)) (c) inercyjnie (nieracjonalnie) -. a) Wybór racjonalny. Poniższy wykres przedstawia zebrane i uszeregowane według koszyków wyniki dla sytuacji racjonalnej. Najczęściej wybieranymi koszykami były (,) i (,). osoby wybrały koszyk (,), przez co spożywając przez tygodnie jedynie kanapki zmarły z braku napoju ;-) liczba kons. (,) (,) (,) (,) (,) (,) (,) (,) (,) (,)
Przed zmianą ceny dane dotyczące spożycia kanapek i coli wyglądały następująco: coli = zł Σ(c) = Średni koszyk = (, ;,) kanapki = zł Σ(k) = S(k) =, Po zmianie cen następuje widoczny spadek spożycia coli i wzrost konsumpcji kanapek: coli = zł Σ(c) =, Średni koszyk = (, ;,) kanapki =, zł Σ(k) =, S(k) =, Na poniższym rysunku zaznaczone są średnie koszyki przed i po zmianie ceny: (;) (;) (;) (;) Cola (;) (;) (;) (;) (;) (;) Kanapki Linia popytu dla racjonalnego rynku kanapek i coli wygląda następująco: Rynek racjonalny coli,,,,, Rynek racjonalny kanapek, Widać wyraźnie, że mają one standardowe ujemne nachylenie, świadczące o racjonalnym zachowaniu uczestników. Im wyższa cena tym mniejsza kupowana ilość. Ta część eksperymentu potwierdziła hipotezę o racjonalnym zachowaniu się rynku konsumentów dokonujących wyboru w sposób racjonalny.
b) Wybór losowy. Ponieważ każdy uczestnik rzucał kostką razy, w związku z tym próba dla tej części wzrosła -ciokrotnie i wyniosła osób. Dwa poniższe wykresy przedstawiają dokonywane przez nie wybory koszyków przed i po zmianie ceny. liczba kons. Przed zmianą ceny dane dotyczące spożycia kanapek i coli wyglądają następująco: coli = zł Σ(c) = Σ(c)/ =, Średni kosz. = (, ;,) kanapki = zł Σ(k) = Σ(k)/ =, S(k) =, Po zmianie ceny poziom spożycia coli również maleje, a kanapek rośnie: coli = zł Σ(c) =, Σ(c)/ =, Średni kosz. = (, ;,) kanapki =,zł Σ(k) =, Σ(k)/ =, S(k) =,
Na poniższym rysunku zaznaczony jest średni koszyk przed i po zmianie ceny: Cola,,,,,, Kanapki Krzywe popytu natomiast przedstawiają poniższe wykresy: Rynek losowy coli Rynek losowy kanapek,,,,,,,, Hipoteza o racjonalności rynku losowego również nie może zostać odrzucona, pomimo iż poszczególni konsumenci dokonywali swego wyboru w sposób nie racjonalny to rynkowe krzywe popytu na colę i na kanapki mają ujemne nachylenie, wskazujące na to iż w miarę wzrostu ceny spada ilość kupowanego dobra. c) Wybór inercyjny. Próba o liczności osób. Dane uzyskane na podstawie ich wyborów pokazuje poniższy wykres. W tej sytuacji wydaje się iż większość uczestników dokonywała wyboru racjonalnie, a nie losowo, na co wskazuje wyraźne podobieństwo tego wykresu do umieszczonego przy wyborze racjonalnym. Najczęściej wybieranymi koszykami były (,) oraz (,). Z braku napoju również zmarło tu uczestników.
liczba kons. (,) (,) (,) (,) (,) (,) (,) (,) (,) (,) Już jako całość rynek inercyjny przed zmianą ceny dał nam następujące dane: coli = zł Σ(c) = Średnia = (, ;,) kanapki = zł Σ(k) = S(k) =, A po zmianie również nastąpił spadek spożycia coli, natomiast tylko nieznacznie wzrosła konsumpcja kanapek: coli = zł Σ(c) =, Średnia = nie stosuje się kanapki =,zł Σ(k) =, S(k) = nie stosuje się Krzywe popytu przedstawiają poniższe wykresy: Rynek inercyjny coli Rynek inercyjny kanapek,,,,,, Warto zauważyć iż rynek coli zachował się jak najbardziej racjonalnie - cena coli wzrosła z do zł. i popyt zdecydowanie spadł ze do, butelki. W przypadku rynku kanapek spadek ceny spowodował jedynie nieznaczny wzrost ich spożycia, co sprawiło iż w tym wypadku krzywa popytu jest nieomalże pionowa. Ten zaskakujący wynik wynikł nie z samej teorii Beckera, ale właśnie z wprowadzonego przez nas dodatkowego założenia o przenoszeniu się konsumentów, którzy nie mogą spożywać dotychczasowego koszyka.
Becker w swej teorii nie precyzował gdzie powinni oni wybrać nowy koszyk, zakładając iż może to być wybór całkowicie dowolny, ale my stwierdziliśmy iż ten wybór powinien leżeć najbliżej poprzedniego, opierając się na przyzwyczajeniu. Ta różnica założeń między teorią, a eksperymentem spowodowała, iż wynik tej części eksperymentu nie pokrywał się z tą teorią, zmuszając nas do odrzucenia hipotezy o racjonalnym zachowaniu się inercyjnego rynku kanapek. Jednakże dało to dosyć ciekawe wyniki i wspomniany wcześniej pionowy kształt krzywej popytu. Ze względu na istnienie tu dwóch podrynków zmiennego i niezmiennego, sytuację tą przeanalizowaliśmy dokładniej badając każdy z tych fragmentów oddzielnie. Rynek niezmienny dotyczy tych konsumentów, którzy po zmianie ograniczenia budżetowego znajdowali się pod linią budżetu i osiągali dotychczasowy koszyk. Oni pozostają przy swoim wyborze. Rynek zmienny to ci, którzy nie mogą trwać przy swoim dotychczasowym wyborze i muszą wybrać nowy punkt - położony na nowej linii budżetu najbliżej tego starego (w sensie geometrycznym). RYNEK NIEZMIENNY Σ(coli/zł) = Σ(kanapka/zł) = Średnia = (,;,) Σ(coli/zł) = Σ(kanapka/,zł) = Średnia = (,;,) Rynek inercyjny coli Rynek inercyjny kanapek,,,, RYNEK ZMIENNY Σ(coli/zł) = Σ(kanapka/zł) = Średnia = (,;,) Σ(coli/zł) = Σ(kanapka/,zł) = Średnia = (,;,)
Rynek inercyjny coli Rynek inercyjny kanapek,,,, Na rynku zmiennym kanapek krzywa popytu ma nachylenie dodatnie. Przeczy to całkowicie podstawowemu prawu popytu dotyczącemu dóbr normalnych, mówiącemu, że przy spadku ceny popyt na dobro rośnie. Dalsza analiza prowadzi nas do zbadania zachowania się rynku jako całości.
Tu są przedstawione krzywe z rynków (racjonalnego, losowego, i inercyjnego) na jednym wykresie. Rynek coli Rynek kanapek,,,, racjonalny losowy inercyjny Dalej dokonaliśmy uśrednienia wszystkich trzech rynków, sumując spożycie na każdym z nich i dzieląc przez. W ten sposób uzyskujemy wykresy popytu rynkowego w przeliczeniu na uczestników. Uśredniony rynek coli,,,, Uśredniony rynek kanapek Na koniec dokonaliśmy agregacji, poprzez zsumowanie spożycia wszystkich uczestników przed i po zmianie cen Σ(C(zł)) = Σ(K(zł)) = Σ(C(zł)) =, Σ(K(,zł)) =, Średni koszyk(zł/zł) = (, ;,) Średni koszyk(zł/,zł) = (, ;,)
Zagregowany rynek coli,,,, Zagregowany rynek kanapek Jak widać na powyższych wykresach zagregowane krzywe popytu rynkowego mają ujemne nachylenie, mimo iż z uczestników tylko zachowywało się racjonalnie, a na rynku inercyjnym kanapek krzywa popytu była prawie pionowa. W związku z tym nie ma podstaw do odrzucenia hipotezy głównej, postawionej na początku naszego eksperymentu, zakładającej, iż niezależnie od kryterium wyboru dokonywanego przez poszczególnych uczestników rynku, rynek ten zachowuje się racjonalnie, tzn. ma opadającą krzywą popytu.. Podsumowanie Wyniki eksperymentu nie dają podstaw do odrzucenia hipotezy głównej, iż: niezależnie od kryterium wyboru dokonywanego przez poszczególnych uczestników rynku, rynek ten zachowuje się racjonalnie, tzn. ma opadającą krzywą popytu. Ponadto nie odrzuciliśmy również hipotezy, że rynek uczestników dokonujących wyboru w sposób losowy zachowuje się jak racjonalny, tzn. ma opadającą krzywą popytu. Opadająca krzywa ich popytu wynika bowiem ze zmiany ograniczeń budżetowych. Hipoteza trzecia: rynek uczestników dokonujących wyboru w sposób inercyjny zachowuje się jak racjonalny, tzn. ma opadającą krzywą popytu (hipoteza dodatkowa) została przez nas odrzucona. Było to spowodowane różnicą założeń między teorią, a eksperymentem. Nie zmienia to jednak faktu, iż niezależnie od tego czy konsumenci podejmują swe decyzje w sposób racjonalny, czy też nie, to i tak rynek jako całość zachowuje się racjonalnie. Idąc tą samą drogą, z ujemnie nachylonej krzywej popytu rynkowego nie możemy nic powiedzieć o krzywej popytu pojedynczego uczestnika.