AKTYWNE METODY NAUCZANIA Wstęp W założeniu reformy edukacji szkolnej zadaniem nauczycieli jest wyposażenie uczniów w podstawowe umiejętności, które pozwolą na radzenie sobie w zmieniającej się rzeczywistości, stworzenie im warunków osiągnięcia sukcesów. W tym celu należy prowokować takie sytuacje dydaktyczne, by aktywizować i zaciekawiać omawianą problematyką ucznia. Aktywne (aktywizujące) metody nauczania są technikami pracy grupowej, które szczególnie pobudzają aktywność uczniów. Ułatwiają one proces uczenia się, czyniąc naukę bardziej urozmaiconą, a przez to przyjemniejszą i łatwiejszą; ożywiają atmosferę w klasie, często dając niespodziewane efekty w pracy z uczniami słabszymi. Uczniowie przyzwyczajeni do zdobywania wiedzy i umiejętności metodami aktywnymi są bardziej samodzielni, bardziej krytyczni, łatwiej formułują sądy i opinie, chętniej i odważniej biorą udział w publicznych wystąpieniach. Niektóre z tych technik wymagają od nauczyciela specjalnego przygotowania, ale z pewnością rezultaty są tego warte. Stosowanie metod aktywnych wpływa korzystnie nie tylko na ucznia, lecz także na nauczyciela, stawiając go w roli badacza i twórcy. Istotą metod aktywnych jest przewaga uczenia się nad nauczaniem. 1
Zmodyfikowany podział metod nauczania. I. Podające: - wykład informacyjny, - pogadanka, - opis, - prelekcja, - anegdota, - odczyt, - objaśnienie. II. Problemowe: - wykład problemowy, - klasyczna metoda problemowa, - aktywizujące. III. Eksponujące: - film, - sztuka teatralna, - ekspozycja, - pokaz połączony z przeżyciem. IV. Programowe: - z użyciem komputera, - z użyciem maszyny dydaktycznej, - z użyciem podręcznika programowego. V. Praktyczne: - pokaz, - ćwiczenia przedmiotowe, - ćwiczenia laboratoryjne, - metoda projektów, - metoda przewodniego tekstu. 2
Podział metod aktywizujących. Nauczanie problemowe może być realizowane różnymi metodami. Wybór metody (metod) prowadzenia lekcji problemowej uzależniony jest nie tylko od przyjętej drogi rozwiązywania problemu, ale także od celu zajęć, przygotowania uczniów, bazy dydaktycznej. Rozwój w latach sześćdziesiątych w krajach zachodnich różnych metod o charakterze problemowym, zwłaszcza metod aktywizujących i ich przeniesienie na grunt polski spowodowały, że w roku 1975 W. Okoń w obrębie nauczania problemowego wyróżnił kilka metod problemowych, w tym metodę klasyczną. 1 Poniżej przedstawiona jest cała grupa metod aktywizujących, które mają zastosowanie w kształceniu problemowym. (wg F. Szloska) Metody aktywizujące Metoda przypadkó Dyskusja dydaktyczna Metoda sytuacyjna Gry dydaktyczne Inscenizacja - okrągłego stołu - symulacyjne - burza mózgów - decyzyjne - metaplan - psychologiczne - wielokrotna - panelowa 1 F. Szlosek, Wstęp do dydaktyki przedmiotów zawodowych, Warszawa 1995, s. 124 3
Charakterystyka aktywnych metod nauczania. Metoda przypadków (zdarzeń) to interpretacja określonych zdarzeń rzeczywistych, bądź opracowanych na użytek określonego problemu. Dobrze zrealizowana metoda przypadku uczy, że nigdy nie ma jednego dobrego rozwiązania. Metodę można wykorzystywać do analizy kreatywnej. Nauczyciel przedstawia sytuację problemową w taki sposób, by uczniowie mogli wykorzystać posiadaną wiedzę i doświadczenie w nowych warunkach lub przy podejmowaniu decyzji. Struktura zajęć przeprowadzona metodą przypadków jest następująca: - przygotowanie do opisu przypadków - wyjaśnienie celu i tematu zajęć - wyjaśnienie istoty metody - prezentacja opisu, zdarzenia (przypadku) - ustne uzupełnienie opisu przez nauczyciela - selekcja i analiza opisu zdarzeń - propozycja rozwiązań - dyskusja i wybór rozwiązania - uzasadnienie wyboru - podsumowanie, ocena trafności wniosków - zakończenie wskazanie na najważniejsze walory Przykłady: Za pomocą tej metody uczniowie szukają odpowiedzi na pytania typu: - jakie jest inne, możliwie najlepsze rozwiązanie tego problemu? - Jaką decyzje podjąłbyś na miejscu bohatera? 4
Metoda sytuacyjna Istota tej metody polega na zespołowym analizowaniu i rozwiązywaniu przez uczniów pod kierunkiem nauczyciela konkretnych, rzeczywistych sytuacji problemowych. Celem tej metody jest oprócz umożliwienia zdobycia przez uczniów nowych wiadomości i rozwijania ich myślenia analitycznego, wyrobienie zdolności samodzielnego podejmowania decyzji 2. Zastosowanie metody sytuacyjnej wymaga sporządzenia opisu sytuacji i zapewnienia uczniom warunków jej rozwiązania. Różnica między metodą sytuacyjną a metodą przypadków polega na tym, że opis przypadków obejmuje pojedyncze zdarzenia a w opisie sytuacji przedstawiamy ciąg zdarzeń, sytuację złożoną. Z tych też powodów opis sytuacji jest znacznie obszerniejszy aniżeli opis przypadków. Zajęcia prowadzone przy użyciu metody sytuacyjnej przebiegają następująco: 1) pogadanka wstępna, zawierająca informacje o temacie i celu zajęć oraz komentarz do opisu sytuacyjnego, 2) prezentacja opisu sytuacyjnego w formie słownej, pisemnej, za pomocą filmu, przezroczy, magnetofonu, rysunku itp. oraz sformułowanie problemu do rozwiązania, 3) analiza sytuacji dydaktycznej i dyskusja nad jej treścią, 4) wyjaśnianie i ocenianie sytuacji podanej w opisie i formułowanie odpowiedzi na pytania, 5) ocena zaproponowanych rozwiązań i podsumowanie wyników zajęć 3. Metoda sytuacyjna stawia wysokie wymagania nauczycielowi (musi on dokonać wyboru sytuacji oraz sporządzić jej precyzyjny opis) i uczniom 2 F. Bereziński, Dydaktyka kształcenia ogólnego, Kraków 2001, s.282 3 Ibidem 5
(powinien opanować umiejętność samodzielnego analizowania sytuacji i rozwiązywanie problemów). Inscenizacja Metoda inscenizacji polega na odgrywaniu ról i może przybierać różne formy w zależności od uczestnictwa wszystkich lub tylko części uczniów. Przebieg tej metody może być następujący: 1) zaznajomienie z sytuacją wyjściową, a także celem zajęć, ich organizacją, 2) przydzielenie ról i legendy odgrywanej postaci, 3) przeprowadzenie gry i jej analiza, 4) dyskusja na temat problemu (problemów) zawartych w inscenizacji, 5) usystematyzowanie i utrwalenie wiadomości 4. Istnieje wiele odmian metody inscenizacji, np.: a) inscenizacja wielokrotna (większą grupę dzieli się na kilkuosobowe zespoły, z których każdy inscenizuje sytuacje, po czym cała grupa dokonuje analizy i oceny rezultatów inscenizacji, konfrontując swoje stanowiska i wyniki dyskusji, b) inscenizacje wobec audytorium (każdy z uczestników ma sobie wyobrazić, że gra jakąś rolę, podczas gdy prowadzący zajęcie opisuje szereg faktów, z którymi się spotykają. Metoda inscenizacji zwiększa aktywność uczestników przez ich emocjonalne i intelektualne zaangażowanie w rozwiązywaniu problemu z pozycji zainteresowanego, a nie postronnego obserwatora. Uwaga: Efekt końcowy jest uzależniony od solidności i zaangażowania wszystkich biorących udział w zajęciach. 4 F. Bereziński, Dydaktyka kształcenia ogólnego, op. cit.,s. 283 6
Przykład: - inscenizacja baśni J. Ch. Andersena pt. Stokrotka. Gry dydaktyczne Jest to metoda oparta na grze, czyli zabawie prowadzonej wg ściśle określonych zasad. Jest to celowo organizowana sytuacja, oparta na opisie faktów i procesów, w której osoby uczące się konkurują ze sobą w ramach określonych zasad gry. Termin gry dydaktyczne obejmuje zarówno różnego rodzaju inscenizacje, jak i gry operacyjne będące ćwiczeniami. Ich cechą wspólną jest element współzawodnictwa i zabawy. Wśród gier dydaktycznych można wyróżnić między innymi gry: - quizowo turniejowe, - decyzyjne, - psychologiczne, - symulacyjne. Gry dydaktyczne aktywizują uczniów, gdyż kształcą u nich umiejętności szukania informacji i ich przetwarzania, stawiania i rozwiązywanie problemów, tworzenie pomysłów, podejmowanie racjonalnych decyzji 5. Dyskusja dydaktyczna Metoda dyskusji polega na wzajemnej wymianie myśli i poglądów w trakcie wspólnego opracowywania przez uczniów określonego materiału, ujętego w programie nauczania. Umożliwia rozwiązywanie problemu dzięki uzupełnianiu się wiedzy jej uczestników, pozwala weryfikować hipotezy i konfrontować różne stanowiska i opinie 6. Jest sztuką wyrażania swego, 5 F. Bereziński, Dydaktyka kształcenia ogólnego, op. cit., s.280 6 Ibidem, s. 284 7
popartego argumentacją stanowiska, jest próbą wypracowania stanowiska wspólnego z zachowaniem szacunku dla przekonań innych. W przebiegu dyskusji dydaktycznej wyróżniamy następujące etapy: - wprowadzenie, - dyskusja, - podsumowanie wyników. Wprowadzenie do dyskusji ma za zadanie ustalenie przedmiotu i celu dyskusji oraz ewentualnie przypomnienie lub uzupełnienie niezbędnej wiedzy pozwalającej uczniom na udział w dyskusji. Główną częścią zajęcia jest dyskusja właściwa pod kierunkiem nauczyciela, której istota sprowadza się do zespołowego rozwiązania problemu. Ważnym czynnikiem jest prawidłowe kierowanie dyskusją i utrzymywanie właściwego jej kierunku. Podsumowanie wyników dyskusji ma na celu uświadomienie sobie przez uczniów jej rezultatów poprzez zebranie nowo zdobytych wiadomości i usystematyzowanie ich według określonych kryteriów. Ze względu na cele, formę organizacyjną wyróżnia się kilka odmian dyskusji dydaktycznej. Najważniejsze z nich to: - dyskusja okrągłego stołu, - burza mózgów, - dyskusja wielokrotna, - metaplan. Dyskusja okrągłego stołu polega na swobodnej wymianie poglądów, nieformalnej wymianie zdań między nauczycielem a uczniami. Celem tej dyskusji jest przyjęcie nowego rozwiązania stanowiącego kompromis różnych stanowisk wobec sposobu rozwiązania określonego zagadnienia 7. 7 F. Bereziński, Dydaktyka kształcenia ogólnego, op. cit., s. 286 8
Kolejne etapy dyskusji okrągłego stołu to: - wprowadzenie prowadzącego dyskusję, - wypowiedzi uczestników dyskusji, - pytania słuchaczy z audytorium, - uzupełnienie wypowiedzi uczestników dyskusji, - wypowiedzi słuchaczy z audytorium, - ustosunkowanie się dyskutantów do głosów z audytorium, - podsumowanie. Uwaga: Dyskutanci siedzą w kole. Burza mózgów zwana również fabryką lub giełdą pomysłów jest metodą, która służy zespołowemu poszukiwaniu wielu pomysłów dotyczących rozwiązania jakiegoś problemu. Zaliczana jest do technik samodzielnego, grupowego i twórczego myślenia. Pomysły zgłasza cała klasa. Metoda stosowana jest wtedy, gdy w krótkim czasie należy rozwiązać problem o dużym stopniu trudności. W metodzie burzy mózgów konieczne jest przestrzeganie następujących zasad: - pomysły powinny być konkretne i sformułowane zwięźle, - zgłasza się je bez zachowania kolejności, spontanicznie, - jednorazowo wolno zgłaszać tylko jeden pomysł, - wolno zmieniać, modyfikować, rozwijać pomysły już zgłoszone, - pomysły należy notować na tablicy, aby później można było z nich korzystać. Sesja pomysłów trwa na ogół 5 15 minut, zwykle do wyczerpania pomysłów. 9
W zajęciach prowadzonych tą metodą występuje etap wytwarzania hipotez, weryfikowania ich, aktywizowania wiedzy i umiejętności uczniów oraz wzbogacania wiadomości 8. Zalety metody burzy mózgów: 1. angażuje wszystkich 2. daje satysfakcję płynącą z wniesienia własnego wkładu w zajęcia 3. często pozwala spojrzeć na temat z nowej oryginalnej perspektywy 4. stymuluje twórcze myślenie 5. daje nauczycielowi informacje, co grupa wie na dany temat. Dyskusja wielokrotna przebiega w trzech fazach, z których pierwsza i trzecia mają charakter plenarny, natomiast faza druga sprowadza się do dyskusji w małych grupach. Faza pierwsza: określenie problemu, podział na grupy, wybór liderów grup, wskazanie źródeł informacji, przydział zadań. Faza druga: dyskusja w grupach. Faza trzecia: prezentacja wyników przez liderów, wybór optymalnego rozwiązania, uzasadnienie wyboru podsumowanie. Dyskusję wielokrotną stosuje się przy konieczności przeanalizowania jakiegoś obszernego zagadnienia, np. Przyczyny zróżnicowania klimatu na Ziemi. 8 K. Kruszewski, Sztuka nauczania. Czynności nauczyciela, Warszawa 1991, s. 171 10
Metaplan to plastyczny zapis dyskusji prowadzonej przez uczestników zajęć, którzy dyskutują na określony temat. Podczas dyskusji prowadzonej w grupach lub z całą klasą powstaje jednocześnie plakat, który jest skróconym, graficznym zapisem. Metoda mataplanu jest stosowana przy omawianiu kontrowersyjnych, trudnych spraw oraz przy rozwiązywaniu konfliktów. Polega ona jednak nie na wskazaniu, kto ma racje, a na przedstawieniu wielu aspektów danego problemu. Celem użycia metaplanu jest spokojne rozważenie zagadnienia i skoncentrowanie się przede wszystkim na poszukiwaniu (bez konieczności znalezienia!) wspólnego rozwiązania. Uczestnicy zajęć zastanawiają się, analizują problem, próbują go ocenić, formułują opinie i sądy, proponują różne rozwiązania. Metoda ma swój układ graficzny: 1. Temat. 2. Jak jest? 3. Dlaczego nie jest tak, jak powinno być? 4. Jak powinno być? 5. Wnioski. Przedstawiona metoda dyskusji jest według mnie bardzo potrzebna w polskiej pedagogice. Od lat bowiem brakuje nam metod aktywizujących, wyzwalających twórczość grupową. W dobie demokracji szczególną uwagę należy przywiązywać do dyskusji jako środka wzbogacania informacji, kształtowania opinii i doskonalenia współżycia i współdziałania. Metoda metaplanu usprawnia dyskusję i czyni ją bardziej skuteczną. Przykład zajęcia przeprowadzonego metodą metaplanu (praca z całą klasą) 1. Przymocowujemy na tablicy arkusz dużego papieru. 2. W chmurce (wyciętej z białej kartki) zapisujemy temat, problem do rozważenia i przyklejamy ja na środku arkusza. 11
3. W odpowiednich miejscach wg wzoru zapisujemy na plakacie pytania: - jak jest? - jak powinno być? - dlaczego nie jest tak, jak powinno być? W prawym dolnym rogu plakatu umieszczamy napis wnioski. 4. Do dyspozycji uczniów dajemy kolorowe karteczki (w czterech kolorach). 5. Uczniowie zapisują na karteczkach odpowiedzi na postawione pytania i kolejno umieszczają je na plakacie. Rys.1. Przykład metaplanu Świat, który nas otacza na przykładzie Listu do ludożerców Jaki jest? Jaki powinien być? Dlaczego nie jest taki, jaki być powinien? Wnioski: 12
Podsumowanie Dzięki zastosowaniu metod aktywnych zajęcia prowadzone przez nauczyciela są interesujące, obfitują w ciekawe, nowatorskie rozwiązania, a w uczniach wyzwalają kreatywność i odtwórczość. Poza tym, ucząc planowania, organizowania warsztatu pracy, skutecznego komunikowania się w rożnych sytuacjach czy efektywnego współdziałania w zespole, przygotowujemy wychowanków do samodzielnego odkrywania świata i rozwiązywania jego problemów w twórczy sposób. Każdy nauczyciel powinien odpowiedzieć sobie na pytanie: w jakim celu chce aktywizować uczniów? Odpowiedź powinna brzmieć: bo chce uczyć inaczej, co ma oznaczać lepiej: ciekawiej, trwalej, szybciej, bliżej życia, atrakcyjniej, nowocześniej, skuteczniej (efektywniej). Warto podjąć się tego zadania. 13
Bibliografia 1. Bereziński F., Dydaktyka kształcenia ogólnego, Kraków 2001. 2. Bernacka D., Od słowa do działania, Warszawa 2001. 3. Dłużniewski B., Metody aktywizujące w doskonaleniu zawodowym, Warszawa 1971. 4. Kruszewski K., Sztuka nauczania. Czynności nauczyciela, Warszawa 1991. 5. Nowacki T., Aktywizujące metody w kształceniu, Warszawa 1994. 6. Okoń W., Nowy słownik pedagogiczny, Warszawa 1988. 7. Okoń W., Wprowadzenie do dydaktyki ogólnej, Warszawa 1987. 8. Szlosek F., Wstęp do dydaktyki przedmiotów zawodowych, Warszawa 1995. 9. Witkowski E., Metody aktywizujące stosowane w doskonaleniu nauczycieli, Katowice 1988. 10. Zaczyński W., Uczenie się przez przeżywanie, Warszawa 1990. 14