Kobieta i mężczyzna w zawodzie nauczycielskim

Kobieta i mężczyzna w zawodzie nauczycielskim

Uniwersytet Zielonogórski w Zielonej Górze Kobieta i mężczyzna w zawodzie nauczycielskim pod redakcją naukową Roberta Fudali i Mirosława Kowalskiego Oficyna Wydawnicza Impuls Kraków 2006

Copyright by Oficyna Wydawnicza Impuls, Kraków 2006 Recenzenci: dr hab. Edward Kozioł prof. zw. dr hab. Bolesław Potyrała Redakcja wydawnicza: Urszula Lisowska Projekt okładki: Ewa Beniak-Haremska Książka sfinansowana przez Instytut Pedagogiki i Psychologii Uniwersytetu Zielonogórskiego ISBN 83-7308-757-5 ISBN 978-83-7308-757-6 Oficyna Wydawnicza Impuls 30-619 Kraków, ul. Turniejowa 59/5 tel. (012) 422-41-80, fax (012) 422-59-47 www.impulsoficyna.com.pl, e-mail: impuls@impulsoficyna.com.pl Wydanie I, Kraków 2006

Spis treści Wstęp... 7 Ryszard Małachowski Integralność jako edukacyjny regulator rozumienia pojęć: mężczyzna i kobieta... 11 Jacek Kurzępa Feminizacja zawodu nauczycielskiego i jej konsekwencje socjalizacyjne... 43 Iwona Kaczmarek-Murzyniec Maria i Stanisław Ossowscy nauczyciele i uczeni... 67 Robert Fudali Komunikacja niewerbalna nauczycieli z uczniami... 85 Daniel Falcman Fenomenologia płci. Próba analizy typu verstehen... 101 Mirosław Kowalski Refleksje na temat zachowań prozdrowotnych kandydatek i kandydatów do zawodu nauczycielskiego... 109 Iwona Rudek O potrzebie identyfikacji chłopców z osobą nauczyciela mężczyzny... 119

6 Spis treści Katarzyna Kochan Świadomość nauczycielek-wychowawczyń kształcenia zintegrowanego a podejmowane przez nie działania wychowawcze... 131 Klaudia Błaszczyk Barbara Dydak-Walczak Romuald Walczak Współpraca z rodzicami w opinii nauczycielek szkół podstawowych... 143 Urszula Gembara Płeć a poziom twórczości studentów edukacji artystycznej... 157 Anna Mróz Potencjał rozwoju osobowego nauczycieli badania porównawcze kobiet i mężczyzn... 165

Wstęp Na szczęście kobiety i mężczyźni różnią się między sobą. I mimo wysiłków wielu osób zmierzających do unifikacji obu płci, nie udało się jak dotąd zatrzeć najistotniejszych odmienności. Różnice te nie polegają tylko na innej budowie anatomicznej i roli w prokreacji, ale widoczne są w odmiennym przebiegu reakcji emocjonalnych, przejawianych zainteresowaniach i uzdolnieniach, czy w zdolnościach do komunikowania się z innymi. Nie wnikając w dyskusję, na ile te i inne odrębności są uwarunkowane genetycznie, a jaki wpływ ma na nie socjalizacja i wychowanie, trzeba stwierdzić, że najistotniejszym jej skutkiem jest wzrastająca świadomość konsekwencji społecznych wynikających z faktu bycia kobietą lub mężczyzną. Inspiracją do powstania tego opracowania była chęć spojrzenia na zawód nauczycielski przez pryzmat płci jako głównego czynnika różnicującego pedagogów. W bogatej literaturze na temat zawodu nauczycielskiego przeanalizowano niemal każdy jego element, czynniki wpływające na jakość procesu wychowawczo-dydaktycznego, a także uwarunkowania i charakter pełnionych przez niego ról społecznych. Jednak gdy do zawodu tego masowo zaczęły napływać kobiety, fakt obecności w nim osób odmiennej płci nie doczekał się zainteresowania ze strony badaczy. Do tej pory zauważana była feminizacja zawodu, i to przede wszystkim w wymiarze ilościowym. Nie znamy natomiast konsekwencji, jakie dla pracy szkoły ma przemiana, w wyniku której z zawodu męskiego stał się on domeną kobiet. Za naturalny przyjęliśmy stan, w którym mówiąc nauczyciel myślimy kobieta. Niemożliwe jest opisanie wszelkich różnic między kobietą i mężczyzną. Opracowania dotyczące tego tematu koncentrują się na znaczeniu odmienności właściwych obu płciom, na wzajemnych interakcjach między partnerami. Również my zdawaliśmy sobie od początku sprawę, jak szerokie pole

8 Wstęp badawcze otwiera się przed nami, jak wielu interesujących aspektów, których istnienie intuicyjnie przeczuwamy, nie da się w sposób satysfakcjonujący opisać, nawet w ramach bardzo szerokich badań. W związku z tym celowo nie podejmowaliśmy tych przejawów funkcjonowania zawodowego nauczycieli, które przekraczałyby granice intymności. Zagadnienia te jednak powinny stać się przedmiotem zainteresowań badawczych, chociażby ze względu na wpływ, jaki erotyzm ma na wzajemne kontakty kobiet i mężczyzn w wielu sytuacjach zawodowych i publicznych. Chcielibyśmy tą pozycją zwrócić uwagę na niektóre implikacje, jakie płeć nauczyciela niesie dla procesu socjalizacji i wychowania młodzieży. Zwłaszcza teraz, gdy transformacja ustrojowa jaką przeszliśmy spowodowała, że szkoła stała się jedyną instytucją wspomagającą rodzinę (a niekiedy ją zastępującą) w jej trudzie przygotowania młodego pokolenia do stale zmieniającej się rzeczywistości. Przemiany te wymuszają zmiany w rolach społecznych nauczycieli. Wzrasta znaczenie nauczyciela jako nośnika pozytywnych wzorów kulturowych, w tym wzoru roli kobiety i mężczyzny. Świadomość konsekwencji, jakie dla wypełniania swej roli społecznej stanowi fakt bycia kobietą lub mężczyzną, może przyczynić się do optymalizacji procesu nabywania przez studentów kompetencji zawodowych, a także do pogłębienia refleksji u pracujących pedagogów. Informacje te mogą pomóc w zrozumieniu podstaw funkcjonowania wielu stereotypów i przekłamań, którymi obrosła wiedza potoczna na temat kobiet i mężczyzn w tym kobiet i mężczyzn pracujących w zawodzie nauczycielskim. Pomocne w tym procesie mogą być wyniki badań oraz spostrzeżenia i refleksje poczynione przez zaproszonych do współpracy autorów. Spojrzeli oni na podjęty w tej pracy temat przez pryzmat reprezentowanej specjalności, ze wszelkimi konsekwencjami metodologicznymi i odmiennym sposobem interpretowania uzyskanych danych. Stąd w prezentowanym materiale wyróżnić można podejście pedagogiczne, psychologiczne i socjologiczne, mieszczące się jednak w ramach wyznaczonych charakterem tej publikacji. Fakt, że zawodem tym zawładnęły panie, ma też swoje odbicie w przewadze problemów badawczych im poświęconych, choć autorzy, o ile to było możliwe, starali się porównywać zachowania kobiet i mężczyzn. Potrzeba równowagi między nauczycielami jednej i drugiej płci wydaje się być wiodącym problemem systemu oświatowego. Różnorodność podjętej tematyki dowodzi, jak wiele aspektów rzeczywistości szkolnej jest w stanie różnicować

Wstęp 9 płeć nauczyciela. Problem ten dotyczy nie tylko kobiet i mężczyzn jako grup zawodowych, lecz przede wszystkim funkcjonowania w zawodzie jednostek jako reprezentantów określonej płci. To, że książka ta może się ukazać w prezentowanej postaci zawdzięczamy osobom różnej płci, a przede wszystkim: prof. zw. dr. hab. Bolesławowi Potyrale i dr. hab. Edwardowi Koziołowi, których życzliwe uwagi pozwoliły udoskonalić jej tekst pod względem merytorycznym i formalnym, a także prof. zw. dr hab. Krystynie Ferenz, która przychylnie wspierała nasze zamierzenia badawcze, okazując przy tym wiele zainteresowania. Robert Fudali Zielona Góra, kwiecień 2006 roku

Ryszard Małachowski Integralność jako edukacyjny regulator rozumienia pojęć: mężczyzna i kobieta Od lat dziewięćdziesiątych aż do roku 2005 na polskim rynku wydawniczym ukazała się pokaźna ilość publikacji, dotyczących głównie problematyki kobiety, rzadziej mężczyzny. Były to prace autorów zagranicznych tłumaczone z języka angielskiego, niemieckiego, francuskiego, włoskiego, fińskiego, a nawet łacińskiego, ale też publikacje autorów polskich stanowiły istotną część inicjatyw edytorskich poszczególnych wydawnictw. Poruszane zagadnienia ujmowano w konwencji popularyzatorskiej oraz empirycznej: hermeneutycznie i porównawczo, w zakresie wielu dyscyplin naukowych. Rzadko rozpatrywano je z punktu widzenia personalizmu wywodzącego się z teologii chrześcijańskiej 1, co spowodowane jest między innymi dość powszechnym, areligijnym rozumieniem współczesności (potocznie nowoczesności ), trudem rozumienia personalizmu (personalizmów), jego genezy 2 i treści filozoficznych z nim związanych oraz brakiem przekonania co do aktualności obowiązywania uniwersalnych zasad aksjologicznych. Różna była też jakość i zasadność poznawcza danych treści. Oprócz licznych, posiadających wartość epistemiczną opracowań, napotykano niepogłębione merytorycznie interpretacje, wprowadzające pomieszanie pojęć, utrzymujące 1 Słownik teologiczny, red. A. Zuberbier, H. Juros, J. Kudasiewicz, W. Łydka, T. Mieszkowski, cz. 2, Księgarnia św. Jacka, Katowice 1989, s. 73. 2 J. Choroszy, Dialogi o personalizmie, t. 5, Signum, Wrocław 1995, s. 37 50; Cz. St. Bartnik, Personalizm, Czas, Lublin 1995, s. 124 125.

12 Kobieta i mężczyzna w zawodzie nauczycielskim się w nurcie pozytywistycznego scjentyzmu. Zaprzeczając nierealistycznemu relatywizmowi poznawczemu oraz moralnemu jaki wnoszą owe antynomie, przywrócenie adekwatnego sensu opisywanym podmiotom osobowym (łac.: suppositum, subiectum): mężczyźnie i kobiecie, i odpowiadającym im terminom, przy obserwowanej dezintegracji tożsamości ich desygnatów, okazało się w fazie przedrozumienia wybranych zagadnień wymogiem niezbędnym. Analiza niniejszego artykułu odwołuje się zatem do wybranych treści Logiki pragmatycznej K. Ajdukiewicza. Natomiast poprzez kwestie semantyczne i filozoficzno-edukacyjne nawiązuje, przede wszystkim, do polskiego personalizmu uniwersalistycznego (porównującego personalizm arystotelesowski i tomistyczny z augustyńskim) i antropologii (św. Jana od Krzyża, tomizmu, myśli etycznych Maxa Schelera) ks. Karola Wojtyły 3, personalizmu oryginalnego i realistycznego 4 Cz. St. Bartnika 5, a także chrystologicznej perspektywy personalistycznej ks. Aleksandra Zienkiewicza 6. Wszystko to autor czynił, również ze względu na dokonania pedagogiczne ostatniej z wymienionych postaci, zaznaczając, zgodnie z jego wolą, konieczność poddawania młodzieży (i innych grup społecznych) edukacji i wychowaniu w zakresie poniższych zagadnień. Zatem z przyczyn edukacyjno-wychowawczych i aksjologicznych należy sformułować następujące pytania: kim jest mężczyzna i kobieta? Jakie są ich naturalne funkcje? I jakie jest uzasadnienie dla integralnego i edukacyjno-wychowawczego rozumienia pojęć: mężczyzna i kobieta? Próba odpowiedzi może okazać się łatwiejsza dzięki spełnieniu warunku podstawowego, jakim winno być adekwatne rozumienie pojęć. Rozumienie pojęć werbalnych, używanych w językach ludzkich, w przeciwieństwie do rozumienia dźwięków naturalnych, pochodzących z przyrody, podlega różnym, niejednoznacznym skojarzeniom. Na czym więc ma 3 Cz. St. Bartnik, Personalizm, dz. cyt., s. 153 154. 4 Przedstawiciele: K. Wojtyła, J. B. Metz, T. Styczeń, J. Gałkowski, Z. Zdybicka, A. Szostek, L. Balter, Cz. St. Bartnik, por. Personalizm, dz. cyt., s. 284. 5 Tamże, s. 26. 6 Ks. Karol Wojtyła, późniejszy Jan Paweł II papież (ur. w 1920 roku zm. w 2005 roku) i ks. Aleksander Zienkiewicz, pseudonim Wujek (ur. w 1910 zm. w 1995 roku), należeli do najwybitniejszych wychowawców polskiej młodzieży akademickiej po II wojnie światowej. Wprawdzie ks. A. Zienkiewicz, w przeciwieństwie do ks. Karola Wojtyły, nie dokonał systematycznej wykładni personalizmu swego autorstwa, ale jego publikacje zawierają treści, w których przesłanki personalistyczne są wyraźnie obecne i mogą podlegać koncepcyjnemu opracowaniu.

R. Małachowski, Integralność jako edukacyjny regulator... 13 polegać rozumienie pojęć, skoro przypisuje im się różne sensy? Jak rozumieć znaczenie tych samych pojęć, przy obserwowanej różnicy ich interpretacji? 7 Nie jest większym problemem to, gdy na przykład dwie osoby usłyszą zdanie: Woda jest życiodajna. I pierwsza z nich będzie o tym przekonana i druga również, z tym że drugiej będzie to emocjonalnie obojętne. Mimo kontrastu przekonania pierwszej i neutralnej postawy drugiej osoby, myślą one o tym samym, w tym samym znaczeniu, rozumiejąc, że woda jest substancją dającą życie. Różnica powyższa dotyczy jedynie przekonania i postawy obojętności wobec tak samo pojmowanego przedmiotu rozumowania. Trudność ważniejsza tkwi w sytuacji problemowej, którą tworzy taki oto paradoks, gdy każdy percypuje pojęcie myślimy tu ciągle o takim samym pojęciu na własny sposób, i każdy co innego ma na myśli. W takiej właśnie sytuacji jawi się konieczność szeroko rozumianego edukowania i wychowania do rozumienia pojęć osobowych, które są zawarte w tytule niniejszej publikacji. Aby rozumieć jakiekolwiek sensowne wyrażenie w tym samym znaczeniu, nasze myśli muszą zgadzać się pod jednym i tym samym względem, w którym rozumiemy dokładnie to samo wyrażenie. Musimy zatem myśleć o takim samym przedmiocie poznania, tak samo go rozumieć, by można było mieć pewność, że słyszymy, posługujemy się nim i rozumiemy je w tym samym znaczeniu. Wtedy nasze myśli, w procesie rozumienia, zgadzają się pod względem przedmiotu, którego dotyczą. Jest to pierwszy i podstawowy warunek porozumienia. Jest też i inny sposób rozumienia pojęć, gdy rozumienie pewnego wyrażenia nie musi łączyć się z określonym przedmiotem, pomimo tego rozumiemy jego znaczenie. Żeby rozstrzygnąć czy? lub kiedy? rozumiemy pojęcie w tym samym znaczeniu, należy zbadać tym razem, jaką metodą posługują się interlokutorzy i czy w ogóle jakąkolwiek mają w użyciu. Metoda ta może polegać na posiadaniu wiedzy o cechach pojęcia (jego przedmiotu), nawet jeśli oboje znają inne jego cechy. Wtedy to rozmówcy z powodu poznania innych cech tego pojęcia wyposażeni są w inną metodę zbadania i rozstrzygnięcia o tym, o jakie pojęcie chodzi. Różnica w rozumieniu przez nich znaczenia pojęcia wynika z innych metod rozstrzygania o tym. W rozważaniach logicznych zgodność co do metody rozstrzygnięcia o tym, czy dane pojęcie jest rozumiane na zasadzie 7 K. Ajdukiewicz, Logika pragmatyczna, PWN, Warszawa 1974, s. 22.

14 Kobieta i mężczyzna w zawodzie nauczycielskim tożsamości i czy ma zastosowanie do danego przedmiotu, jest następnym obok zgodności co do przedmiotu koniecznym warunkiem rozumienia danego wyrażenia w tym samym znaczeniu. Z kolei, jeśli mówimy, że człowiek wypowiada w określonej chwili, poprzez określone pojęcie daną myśl, co oznacza, że człowiek pojęcie to, za pomocą tak określonej myśli rozumie, to wypowiadanie jest stosunkiem aktualizującym się w określonej chwili pomiędzy człowiekiem wyrażeniem i jego myślą. Natomiast wyrażanie jest stosunkiem zachodzącym pomiędzy wyrażeniem znaczeniem i cechą 8, jeżeli koniecznym warunkiem użycia wyrażenia, w ściśle określonym znaczeniu, jest rozumienie tego wyrażenia za pomocą myśli posiadającej cechę, utożsamiającą to wyrażenie ze znaczeniem. Z przyjętego wcześniej rozumienia konkluzji, iż może zachodzić brak zwany nieporozumieniem się rozmówców co do sensu przynależnego danemu pojęciu, wynika potrzeba ustalenia tegoż sensu u początków krytycznej analizy każdej rzeczywistości hermeneutycznej. Może ona być odwzorowywana za pomocą różnych pojęć znaków, np. takich jak: mężczyzna i kobieta. Jak wcześniej wspomniałem tematyka dotycząca mężczyzny i kobiety była i jest wielorako opisywana. Jednakże bywa też, że przedkładało się lub przedkłada dla rozumienia tych pojęć rozumienia z gruntu fałszywe albo skrajnie autonomiczne (przesadna autoafirmacja lub autonegacja). Szkoda poznawcza jaka powstaje ma wówczas charakter sprzeczności i w znacznym stopniu uniemożliwia pełne zrozumienie najbardziej podstawowych zagadnień afiliowanych z osobą ludzką. Zarówno w minionych wiekach, jak i we współczesności w rozważaniach dotyczących bycia mężczyzną i kobietą przyjmowano wiele stereotypów 9, kryteriów, kanonów różnicujących sposób tego bytowania. O tym jak problematykę tę postrzegano w czasie historycznym 8 K. Ajdukiewicz, Logika pragmatyczna, dz. cyt., s. 25. 9 E. Mandal, Podmiotowe i interpersonalne konsekwencje stereotypów związanych z płcią, Wyd. UŚ, Katowice 2000; K. Budrowska, Kobieta i stereotypy. Obraz kobiety w prozie polskiej po roku 1989, Wyd. Trans Humana, Białystok 2000; G. Bechtel, Cztery kobiety Boga: ladacznica, czarownica, święta, głupia gęś, tłum. K. Pachniak, Wyd. Dialog, Warszawa 2001.

R. Małachowski, Integralność jako edukacyjny regulator... 15 współdecydowała płeć 10 i namiętności 11, właściwe danej płci cechy psychiki, tendencje parenetyczne (moralizujące), zmieniające się kanony poszczególnych epok 12, w przestrzeni symbolicznej kanony estetyczne sztuki (literatury 13, utworów mitycznych i legend 14, poezji, muzyki, rzeźby, malarstwa 15 ), aspekty filozoficzne 16, humanistyczne 17, polityczne 18, socjologicz ne 19, psycho- 10 Henryka Korneliusza Agryppy o szlachetności a zacności płci niewieściej, tłum. M. Wierzbieta, 1575 rok, Wyd. Akademii Umiejętności, Kraków 1891; Aktorzy życia publicznego. Płeć jako czynnik różnicujący, red. R. Siemieńska, Wyd. Scholar, Warszawa 2003; Ekonomia i płeć, red. A.G. Dijkstra, J. Plantega, tłum. A. Grzybek, GWP, Gdańsk 2003. 11 I. Bieżuńska-Małowist, Kobiety antyku. Talenty, ambicje, namiętności, PWN, Warszawa 1993; C. Cowan, M. Kinder, Kobiety kochane, kobiety porzucane. Co sprawia, że mężczyzna pragnie trwałego związku, tłum. E. Kowalewska, Wyd. Książka i Wiedza, Warszawa 1995. 12 Kobiety świata antycznego. Wybór tekstów autorów greckich i rzymskich, red. L. Winniczuk, PWN, Warszawa 1973; R. Pernoud, Kobieta w czasach katedr, tłum. I. Badowska, PIW, Warszawa 1990; R. Pernoud, Kobieta w czasach wypraw krzyżowych, tłum. I. Badowska, wyd. 2, Wyd. Marabut, Gdańsk 1995; M. Bogucka, Białogłowa w dawnej Polsce. Kobieta w społeczeństwie polskim XVI XVIII wieku na tle porównawczym, Wyd. Trio, Warszawa 1998; E. Rudzki, Damy polskie XVIII wieku, Wyd. Veni, Warszawa 1997; H. Möbius, Die Frau im Barock, Edition Leipzig, Leipzig 1983; G. Duby, Dames du XIIe siecle, tłum.: A. i K. Choińscy, Wyd. Czytelnik, Warszawa 2000. 13 K. Kłosińska, Ciało, pożądanie, ubranie. O wczesnych powieściach Gabrieli Zapolskiej, Wyd. efka, Kraków 1999; Kobieta w literaturze i kulturze, red. D. Mazurek, Wyd. UMCS, Lublin 2004; H. Dziechcińska, Kobieta w życiu i literaturze XVI i XVII wieku. Zagadnienia wybrane, Wyd. Instytutu Badań Literackich PAN, Warszawa 2001; Kobiety w literaturze, Materiały z II Międzyuczelnianej Sesji Studentów i Naukowców z cyklu Świat jeden, ale niejednolity, Bydgoszcz, 3 5 listopada 1998 roku, red. L. Wiśniewska, Wyd. WSP w Bydgoszczy, Bydgoszcz 1999. 14 C. P. Estes, Biegnąca z wilkami. Archetyp dzikiej kobiety w mitach i legendach, tłum. A. Cioch, Wyd. Zysk i S-ka, Poznań 2001; M. Ruszczyc, Niepospolite kobiety. Legendy i historia, wyd. 2, Wyd. Śląsk, Katowice 1987. 15 W. Nowakowska, Wieczna Ewa. Wizerunek kobiety w malarstwie zachodnioeuropejskim od renesansu do impresjonizmu, Literatura 1999. 16 K. Guczalska, Miłość i cnota polityczna. Rodzina i kobieta w filozofii Hegla, Wyd. Księgarnia Akademicka, Kraków 2002. 17 Humanistyka i płeć, red. J. Miluska, E. Pakszys, Wyd. Naukowe Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza, Poznań 1995. 18 J. Śliwiński, Kazimierz Wielki. Kobiety a polityka, Wyd. WSP w Olsztynie, Olsztyn 1994; Kobieta i świat polityki w niepodległej Polsce 1918 1939, red. A. Żarnowska, A. Szwarc, t. 3, cz. 2, Wyd. Sejmowe Kancelaria Sejmu, Warszawa 1996. 19 Co to znaczy być kobietą w Polsce, red. A. Titkow, H. Domański, Wyd. PAN, Instytut Filozofii i Socjologii, Warszawa 1995.

16 Kobieta i mężczyzna w zawodzie nauczycielskim logiczne, kulturowe 20, telematyczne (dążeniowe). Wybrane treści determinowały kierunki badań naukowych 21, medycznych, seksuologicznych, aksjologicznych, pedagogicznych (edukacyjno 22 -wychowawczych), małżeńskich 23, rodzinnych 24, zawodowych 25, wyznaniowych, narodowych 26. Typologię tę 20 H. Loth, Kobieta w dawnej Afryce, tłum. A. Kuczyńska-Skrzypek, Wyd. Artystyczne i Filmowe, Warszawa 1988; Być kobietą w Oriencie, red. D. Chmielowska, B. Grabowska, E. Machut-Mendecka, Wyd. Dialog, Warszawa 2001; J. Szyłak, Gra ciałem. O obrazach kobiet w kulturze współczesnej, Wyd. UG, Gdańsk 2002; Kobiety w kulturze popularnej, red. E. Zierkiewicz, I. Kowalczyk, Wyd. MarMar, Wrocław 2002. 21 Pod patronatem Hygiei. Udział kobiet w rozwoju nauk przyrodniczych, red. I. Arabas, Wyd. Instytutu Historii Nauki PAN, Warszawa 2000; Losy Polek żyjących na obczyźnie i ich wkład w kulturę i naukę świata. Historia i współczesność. Materiały IV Sympozjum Biografistyki Polonijnej, Wiedeń 1 2 września 1999, red. A. Judycka, Z. Judycki, Wyd. Czelej, Lublin 1999; J. Suchmiel, Udział kobiet w nauce do 1939 roku na Uniwersytecie Jagiellońskim, Wyd. WSP, Rzeszów 1994. 22 L. Kopciewicz, Polityka kobiecości jako pedagogika różnic, Impuls, Kraków 2003; Płeć i rodzaj w edukacji, red. M. Chomczyńska-Rubacha, Wyd. Wyższej Szkoły Humanistyczno- Ekonomicznej, Łódź 2004; K. Ratajczak, Edukacja kobiet w kręgu dynastii piastowskiej w średniowieczu, Wyd. Poznańskie, Poznań 2005; G. Kempa, Edukacja dziewcząt i kobiet śląskich [od końca XIX wieku do wybuchu II wojny światowej], Wyd. UŚ, Katowice 1996; Kobieta i edukacja na ziemiach polskich w XIX i XX wieku. Zbiór studiów, red. A. Żarnowska, A. Szwarc, wyd. 2, Instytut Historyczny UW, Warszawa 1995; W. Gieseke, Doświadczenia edukacyjne kobiet w Polsce i w Niemczech. Raport z badań biograficznych, red. E. A. Wesołowska, H. Stolarczyk i in., Wyd. UMK, Toruń 2002; E. Przybylska, Edukacja kobiet w systemie kształcenia dorosłych Republiki Federalnej Niemiec, Wyd. Adam Marszałek, Toruń 1996. 23 Kobieta i małżeństwo. Społeczno-kulturowe aspekty seksualności. Wiek XIX i XX, red. A. Żarnowska, A.Szwarc, Wyd. DiG, Warszawa 2004; Kobiety i ich mężowie. Studium porównawcze, red. J.Sikorska, Wyd. Instytutu Filozofii i Socjologii PAN, Warszawa 1996. 24 Kobieta i rodzina w średniowieczu i na progu czasów nowożytnych, red. Z. H. Nowak, A. Radzimiński, Wyd. UMK, Toruń 1998; A. Nowak, M. Wójcik, Kobieta w rodzinie w II Rzeczypospolitej i współcześnie. Zagadnienia filozoficzne, społeczno-edukacyjne i prawne, Wyd. UŚ, Katowice 2000; Kobieta i rodzina w krajach rozwijających się. Dziedzictwo a wyzwania współczesności. Materiały pokonferencyjne, red. E. Puchnarewicz, Wyd. Libra, Białystok 1999; Partnerka, matka, opiekunka. Status kobiety w starożytności i średniowieczu, red. J. Jundziłł, Wyd. Uczelniane WSP, Bydgoszcz 1999; S. Głaz, K. Grzeszek, I. Wiśniewska, Rodzina. Biologiczne i psychologiczne podstawy jej funkcjonowania, Wyd. Apostolstwa Modlitwy, Kraków1996. 25 A. Kurzynowski, Aktywizacja zawodowa kobiet zamężnych w Polsce Ludowej. Geneza czynniki rozwoju perspektywy, KAW, Warszawa 1988. 26 Kobieta w Polsce, red. J. Antonow, Zarząd Wydawnictw Statystycznych i Drukarni, Warszawa 1985; Kobiety polskie, red. E. Konecka, Wyd. Książka i Wiedza, Warszawa 1986;

R. Małachowski, Integralność jako edukacyjny regulator... 17 uzupełniały kanony biblijne 27, teologiczne 28, religijne 29, patriotyczne 30, mistyczne 31, martyrologiczne 32, w wyborach pojedynczego człowieka kanony specyficzne, indywidualne 33. Wymienione sposoby postrzegania mężczyzny i kobiety w kontekście porównawczym 34, wskazywały na wielość istotnych treści. Ale niejednokrotnie selektywnie omijały prymat wspólnej im natury osobowej, a więc pochodzenia antropologiczno-aksjologicznego obojga, a przecież każde z nich jest osobą o tej samej, tj. ludzkiej godności, przyznającą się od początku egzystencji rodzaju ludzkiego do transcendowania od wartości materialnych ku wartościom duchowym 35. Transcendując ku wartościom, mężczyzna i ko bieta funkcjonują na sposób wartości (pozytywnych lub negatywnych). B. Obtułowicz, Kobieta hiszpańska w dobie kształtowania się społeczeństwa liberalnego, Wyd. Naukowe Akademii Pedagogicznej im. KEN w Krakowie, Kraków 2004. 27 [...] korelatem Boga może być tylko osoba, zob. Cz. St. Bartnik, Personalizm..., dz. cyt., s. 40. 28 A. Ohler, Postacie kobiet w Biblii, tłum. H. Podgórni, Wyd. Apostolstwa Modlitwy, Kraków 1996; P. Cz. Bosak, Kobiety w Biblii. Słownik konkordancja, Wyd. W Drodze, Poznań 1995. 29 D. F. Sawyer, Kobiety i religie w początkach naszej ery, tłum. K. Ciekot, Wyd. Astrum, Wrocław 1999. 30 A. Barańska, Kobiety w powstaniu listopadowym 1830 1831, Wyd. Towarzystwa Naukowego KUL, Lublin 1998; H. Karczyńska, Kobiety w polskim ruchu narodowym na Górnym Śląsku w okresie plebiscytu i powstań śląskich, Wyd. Uniwersytetu Opolskiego, Opole 1998; E. M. Car, Kobiety w szeregach Polskich Sił Zbrojnych na Zachodzie 1940 1948, Adiutor, Warszawa 1995; A. Skrabacz, Kobiety w obronie narodowej Polski u progu XXI wieku, Akademia Obrony Narodowej Wydział Strategiczno-Obronny, Warszawa 2001. 31 F. Beer, Kobiety i doświadczenia mistyczne w Średniowieczu, tłum. A. Branny, Wyd. Znak, Kraków 1996; M. Michalski, Kobiety i świętość w żywotach trzynastowiecznych księżnych polskich, Wyd. Poznańskie, Poznań 2004; J. Misiurek, Wielkie mistyczki Kościoła, Redakcja Wydawnictw KUL, Lublin 1996. 32 A. Dziewulska-Łosiowa, Konwój strzela bez uprzedzenia. Polki w więzieniach i łagrach sowieckich (1944 1956), Wyd. Biblioteka Pamięci i Myśli Non omnis moriar, Białystok 1994. 33 Męskość i kobiecość w perspektywie indywidualnej i kulturowej, red. J. Miluska, P. Boski, Wyd. Instytutu Psychologii PAN, Warszawa 1999. 34 E. Mandal, Kobiecość i męskość. Popularne opinie a badania naukowe, Wyd. Akademickie Żak, Warszawa 2003. 35 K. Kołodziejczyk, Etyka społeczna Karola Wojtyły, Wyd. Adam Marszałek, Toruń 1999, s. 13.

Niedostępne w wersji demonstracyjnej. Zapraszamy do zakupu pełnej wersji książki