mgr Violetta Białas nauczyciel mianowany Internat SOSW w Tarnowie ZNACZENIE RODZINY W ROZWOJU EMOCJONALNO- UCZUCIOWYM CZŁOWIEKA W rozwoju człowieka sfera uczuciowa jest niezmiernie delikatna i wymaga wielkiej troski oraz uwagi ze strony rodziców i wychowawców. Dojrzałość emocjonalna jest bardzo trudna do kształtowania przez programowe, planowe i rozumowe działanie. Obszar Ŝycia emocjonalnego człowieka od dawna jest przedmiotem badań psychologów, jednak na wiele pytań z tej dziedziny nie ma jeszcze odpowiedzi. Rozwój emocjonalno-społeczny jest spontaniczny. Dokonuje się on okazjonalnie w róŝnych sytuacjach naszego Ŝycia. Emocje i uczucia to przeŝywanie stosunku do otoczenia oraz do samego siebie. Ustosunkowując się do świata nadajemy mu emocjonalne zabarwienie. Formowanie sfery emocjonalnej jest istotnym elementem wychowania. Emocje i uczucia pełnią bardzo waŝną rolę w Ŝyciu człowieka. Są jednym z podstawowych sposobów kontaktowania się z samym sobą oraz ze środowiskiem, motywują do działania i dodają energii. Doświadczony wychowawca wie, Ŝe sfera emocjonalna jest często przyczyną problemów związanych z funkcjonowaniem młodzieŝy w internacie takich jak: konflikty z rówieśnikami, agresja słowna i fizyczna, trudności adaptacyjne, dyscyplinarne, kłopoty w nauce. WaŜnym zadaniem wychowawcy w internacie jest na-uczenie wychowanka radzenia sobie z uczuciami i emocjami tak pozytywnymi jak i negatywnymi. Skoncentruję się na treściach, które mogą być przydatne w pracy wychowawczej w internacie, mającej na celu m. in. kształtowanie dojrzałości emocjonalnej wychowanka i ewentualne korygowanie nieprawidłowości w tej sferze. Jest to niezmiernie trudne zadanie w ogóle, a jeszcze trudniejsze w pracy wychowawczej z osobami o obniŝonej sprawności intelektualnej.
Rodzina najwaŝniejszym środowiskiem kształtującym Ŝycie uczuciowe "Bez pogodnego dzieciństwa całe Ŝycie jest potem kalekie." /J.Korczak / Dom rodzinny to pierwsze, najwaŝniejsze środowisko rodzinne odgrywające najistotniejszą rolę w rozwoju osobowości dziecka. MoŜna powiedzieć, Ŝe ten dom jest prognozą i nadzieją na szczęśliwy los. Inne poza rodzinne środowiska pojawiają się później, a trafiające do nich dziecko ma juŝ ukształtowane zaląŝki osobowości. Dzieciństwo to okres tworzenia się zasadniczych umiejętności emocjonalnych. W tym czasie mózg rozwija złoŝone struktury w bardzo szybkim tempie, a co za tym idzie procesy uczenia się umiejętności emocjonalnych przebiegają duŝo łatwiej niŝ w późniejszym okresie Ŝycia. W okresie dojrzewania umacniają się powiązania nerwowe oraz dojrzewają pola mózgu mające decydujące znaczenie dla sfery emocjonalnej. Na modelowanie tych połączeń istotny wpływ mają powtarzające się nabyte w dzieciństwie zwyczaje, które zostają utrwalone w podstawowych połączeniach synaptycznych sieci nerwowej i później jest je trudno zmienić (M. A. Leopold "śycie rodzinne a kompetencje emocjonalne dziecka"). Biologiczne kompetencje emocjonalne wchodzą w interakcje z oddziaływaniem środowiska. Rozwój reakcji emocjonalnych zaleŝy od otoczenia społeczne-go oraz od tego jak na to środowisko reagują inne osoby. Prawidłowe komunikaty przekazywane przez rodziców mają ogromny wpływ na kształtowanie trafnego wyraŝania i odczytywania przekazów emocjonalnych. JeŜeli rodzice reagują nieprawidłowo, czy teŝ unikają lub zaprzeczają niektórym emocjom np. negatywnym, wówczas dzieci te mogą mieć zaburzone wzory emocjonalnego reagowania. W rodzinie rozgrywają się najwaŝniejsze wydarzenia dla dziecka. Tu okazuje ono emocje, mówi o nich i je rozpoznaje. Rodzice powinni wykazać zainteresowanie i odpowiednio reagować na przejawy tak pozytywnych jak i negatywnych emocji swojego dziecka. Dorośli, aby uczyć emocji sami powinni się dobrze w nich orientować, powinni być dojrzali emocjonalnie. Rodzice powinni umieć: - rozpoznawać doświadczane emocje; - odróŝniać emocje; - mówić o emocjach i je opisywać; - odpowiadać na pytania dzieci dotyczące emocji; - wyraŝać i kontrolować emocje. Regulatorem społeczno-emocjonalnego rozwoju dziecka są emocje wyraŝane przez rodziców. To rodzice pokazują, jaka jest wartość i intensywność danych doświadczeń oraz jak moŝna modelować swoje przeŝycia o charakterze emocjonalnym stosownie do sytuacji. Dzieci lepiej rozumieją emocje wówczas, gdy ich rodzice wyraŝają je przejrzyście ucząc jednocześnie jak i kiedy ujawniać oraz regulować swoje emocje. Ponadto dzieci emocjonalnych i ekspresyjnych rodziców charakteryzują się swobodą w wyraŝaniu swoich emocji, a takŝe lepszą komunikacją emocjonalną. Istotną sprawą w kształtowaniu Ŝycia uczuciowego jest styl wychowawczy rodziców. Styl permisywny - to stawianie dziecku niewielu wymagań. Wychowanie to charakteryzuje się wraŝliwością, skoncentrowaniem się na dziecku i jego akceptacją, oraz brakiem stawiania wymagań i brakiem kontroli.
Styl zaniedbujący - to wychowanie niewymagające, niekontrolujące, nie-wraŝliwe, skoncentrowane na rodzicu. Styl autorytarny - polega na kontrolowaniu zachowań i postaw dzieci tak, by odpowiadały one surowym zasadom. Wychowanie to jest odrzucające, nie-wraŝliwe, wymagające, kontrolujące, skoncentrowane na rodzicu. Styl autorytatywny - kieruje aktywnością dzieci przez ustalanie reguł i standardów z jednoczesnym dyskutowaniem na ten temat oraz uzasadnianiem swoich decyzji. Wychowanie to jest akceptujące, wraŝliwe, skoncentrowane na dziecku, ale jest ono jednocześnie wymagające, kontrolujące i konsekwentne. Styl autorytatywny jest najkorzystniejszym wychowawczym wzorem. Pozostałe style wychowania (permisywny, zaniedbujący, autorytarny) wpływają u dzieci na: - nieufność; - nieposłuszeństwo; - niedojrzałość emocjonalną; - zmienność nastrojów; - brak odpowiedzialności społecznej; - agresję; - niski próg pobudzenia. Stosunek rodziców do doświadczeń emocjonalnych dziecka: - zainteresowanie lub bak zainteresowania Ŝyciem emocjonalnym dziecka; - akceptacja lub odrzucenie emocji dziecka; - przyzwolenie lub brak przyzwolenia na wyraŝanie zarówno pozytywnych jak i negatywnych emocji. Korzystne dla dzieci jest, gdy rodzice są wraŝliwi na ich sygnały emocjonalne, potrafią je interpretować oraz na nie odpowiadać. Dziecko musi wiedzieć, Ŝe jego emocje są akceptowane i odwzajemnione. Od rodziców zaleŝy, czy dziecko będzie wyraŝać emocje, czy będzie tego unikać. Od nich moŝe teŝ zaleŝeć od-czuwanie emocji przez ich dzieci. WraŜliwość rodziców to przede wszystkim: - pomaganie w utrzymaniu pozytywnych emocji; - towarzyszenie w osłabianiu negatywnych stanów emocjonalnych. DuŜym błędem popełnianym przez rodziców jest karanie dzieci za wyraŝanie negatywnych emocji. Sfera emocjonalna rodziców i ich stosunek do emocjonalnego funkcjonowania dzieci mają wielki wpływ na charakter emocjonalnego wychowania. NaleŜy podkreślić, Ŝe dzieci cechuje intensywność i zróŝnicowanie Ŝycia uczuciowego. Są one pozytywnie nastawione do otoczenia, są pogodne, zaangaŝowane emocjonalnie w to, co dzieje się w otoczeniu, które coraz lepiej poznają i coraz lepiej się w nim orientują. śycie uczuciowe dzieci oscyluje między przyjemnymi a przykrymi
przeŝyciami, dlatego trud-no im opanować gwałtowne reakcje i zachować równowagę. Dlatego tak waŝna jest rola rodziców w procesie kształtowania ich dojrzałości emocjonalnej. Wiedza wychowawców na temat wpływu rodziny w procesie kształtowania sfery emocjonalnej człowieka jest bardzo istotna. Internat jest placówką, której rodzice powierzają swoje dzieci ufając, Ŝe będzie ono miało nie tylko zapewnioną opiekę, ale takŝe będzie się wszechstronnie i prawidłowo rozwijało. Nasi wychowankowie to osoby o specjalnych potrzebach edukacyjnych, pochodzący często z rodzin niepełnych, patogennych, dysfunkcyjnych. Są wśród nich takŝe wychowankowie Domu Dziecka, wykazujący bardzo duŝe zaburzenia emocjonalne. Praca wychowawcza w naszej placówce nie tylko wspiera rozwój umysłowy, ale w wielu przypadkach musi rekompensować i korygować to wszystko, co zaniedbała lub "zepsuła" rodzina. W rodzinach o małych aspiracjach Ŝyciowych, patologicznych, niewydolnych wychowawczo, z problemem alkoholowym, w których występuje przemoc obserwuje się u dzieci (takŝe niesprawnych intelektualnie) z takich środowisk niŝszy stopień pobudzenia emocji w procesie poznawczym oraz trudności w komunikacji społecznej. Dom staje się miejscem negatywnych doświadczeń wyzwalających negatywne uczucia. Rodzina dziecka niepełnosprawnego intelektualnie powinna zaakceptować je takim, jakie ono jest, a takŝe uświadomić sobie, Ŝe ich dziecko odczuwa takie same potrzeby jak inni zdrowi rówieśnicy. Tak samo pragnie ono miłości, akceptacji, troskliwości, bezpieczeństwa, itp. Rodzina w przypadku naszych wychowanków powinna pełnić funkcję rewalidacyjną. Rodzice powinni zdawać sobie sprawę z upośledzenia dziecka, stawiać mu wymagania dostosowane do jego moŝliwości psychofizycznych, przyzwyczajać do pokonywania trudności w miarę moŝliwości je usamodzielniać oraz rozwijać i kształtować jego Ŝycie emocjonalno-uczuciowe. MoŜliwości rozwoju upośledzonych umysłowo są obniŝone i dotyczy to kaŝdej sfery ich Ŝycia, takŝe sfery emocjonalno-uczuciowej. Osoby te charakteryzuje mniejsza zdolność opanowywania popędów, sztywność i małe zróŝnicowanie emocji. Mają trudności w rozumieniu pojęć abstrakcyjnych, co moŝe przekładać się na niedorozwój uczuć wyŝszych i nieadekwatność emocji. Bywają one impulsywne, nie umieją przewidzieć, konsekwencji swojego zachowania. Im wyŝszy jest stopień niepełnosprawności intelektualnej, tym uboŝsze jest Ŝycie emocjonalno- uczuciowe, czyli osoby z lekkim niedorozwojem umysłowym mają bogatszą uczuciowość niŝ osoby z umiarkowanym, znacznym, czy głębokim upośledzeniem. Występujące często zaburzenia emocjonalne u niepełnosprawnych umysłowo to: - podwyŝszony poziom lęku - utrudnia uczenie się, powoduje utratę zaufania, unikanie sytuacji wymagających podejmowania działań, niechęć do zajęć grupowych; - depresja: A) nerwicowa - pojawia się w niekorzystnym środowisku, objawia się zaburzeniami nastroju, bezsennością, częstym zmęczeniem, niepowodzeniami szkolnymi, wycofywaniem się z kontaktów społecznych, irytacją, bezradnością, płaczliwością; B) wielka - apatia, smutek, wycofanie z kontaktów społecznych, halucynacje, myśli oraz czyny samobójcze; - agresja - bójki, wulgaryzm, ignorowanie poleceń wychowawców i nauczycieli; - stres - konflikty, agresja, dokuczanie innym osobom, unikanie działającego stresora lub krzyk w sytuacjach stresowych.
Planując pracę wychowawczą z naszymi wychowankami bardzo istotne jest poznanie nie tylko ich moŝliwości rozwojowych, stanu zdrowia, stopnia nie-pełnosprawności umysłowej, ale takŝe ich środowiska rodzinnego. Pierwsze pięć lat Ŝycia człowieka to najwaŝniejszy okres w kształtowaniu się jego Ŝycia uczuciowego. W tym okresie dziecko przebywa przede wszystkim w domu rodzinnym i to tam dokonuje się proces rozwoju sfery emocjonalno-uczuciowej. Te pięć lat moŝe mieć prawidłowy lub nieprawidłowy wpływ na osiągnięcie dojrzałości emocjonalnej człowieka. Bez diagnozy tego środowiska, w którym to najwcześniej i najtrwalej kształtuje się Ŝycie uczuciowe człowieka trudno będzie rozwijać i wzbogacać w internacie tą sferę Ŝycia. Nie mając wystarczającej wiedzy o rodzinie korygowanie nieprawidłowych zachowań i emocji wyniesionych z domu rodzinnego moŝe być nie tylko niemoŝliwe, ale moŝe przyczynić się takŝe do ich utrwalenia. Istotną kwestią jest takŝe wnikliwa obserwacja zachowań wychowanków w róŝnych codziennych sytuacjach zwłaszcza w kontaktach społecznych / z rówieśni-kami, z dorosłymi /. Obserwacja taka moŝe być źródłem wiedzy nie tylko o samym wychowanku, ale takŝe o jego środowisku rodzinnym. Na kształtowanie się dojrzałości emocjonalnej wychowanków istotny wpływ ma współpraca internatu z rodzicami, gdyŝ są to dwa bardzo waŝne środowiska wychowawcze. Internat zastępując rodzinę w czasie pobytu dziecka w naszym ośrodku jest odpowiedzialny za jego wszechstronny prawidłowy rozwój, takŝe rozwój sfery emocjonalnej. Starałam się, przedstawić jak postawy rodziców, styl wychowania, atmosfera domu rodzinnego moŝe kształtować dojrzałość emocjonalną. Myślę, Ŝe wiedza ta pomoŝe wychowawcom lepiej zrozumieć zachowania ich podopiecznych, pozwoli prawidłowo reagować w sytuacjach pobudzenia emocjonalnego wychowanków często nieadekwatnego do działającego bodźca, a takŝe ułatwi podejmowanie działań wychowawczych, które nauczą ich rozpoznawać i nazywać uczucia, okazywać je oraz panować nad destrukcyjnymi emocjami.
LITERATURA 1. Leopold M. A., śycie rodzinne a kompetencje emocjonalne dziecka; Edukacja i Dialog. 2. Goleman D., Inteligencja emocjonalna; Media Rodzina; Poznań 1997. 3. Salovey P., Sluyter D.J., Rozwój emocjonalny a inteligencja emocjonalna. 4. Włodarski Z., Matczak A., Wprowadzenie do psychologii. 5. Pileccy W.J., Stymulacja psychoruchowego rozwoju dzieci o obniŝonej sprawności intelektualnej. 6. Piszka E., Radzenie sobie ze stresem przez młodzieŝ upośledzoną umysłowo i w normie intelektualnej, W: Psychologia Wychowawcza 1/1996. 7. Obuchowska I.,Dziecko niepełnosprawne w rodzinie, W-wa 1991. 8. Boczar K., MłodzieŜ umysłowo upośledzona w rodzinie i w środowisku pracy, W-wa 1982. 9. Obuchowska I., Psychologia rozwojowa dla rodziców. 10. śebrowska M. red., Psychologia rozwojowa dzieci i młodzieŝy, PWN W-wa 1982. 11.Ks.Dziewiecki Marek, Wychowanie uczuć, Opoka Czytelnia. 12.Przetacznikowa M., Włodarski Z., Psychologia Wychowawcza, PWN W-wa 1986.