PODSUMOWANIE MERYTORYCZNE WYWIADÓW POGŁĘBIONYCH ZAŁĄCZNIK NR 2 do Raportu podsumowującego wyniki przeprowadzonych badań oraz prezentującego propozycję modyfikacji projektu SRKB Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego 1
I. Jakościowa ocena opracowanego projektu SRKB, w tym charakterystyk poziomów Ramy, wyznaczników sektorowych oraz metody tworzenia Ramy 1. Jak ocenia Pan/i kompletność i adekwatność charakterystyk poziomów kwalifikacji dla środowiska pracy sektora? Czy w pełni odzwierciedlają wymagania sektora bankowego w zakresie kompetencji niezbędnych do pracy w branży? Rozmówcy w zdecydowanej większości wysoko lub bardzo wysoko ocenili charakterystyki SRKB. Wśród uwag powracał sygnał o potrzebie mocniejszego uwzględnienia w opisach efektów uczenia się dla kwalifikacji wspierających procesy obsługi klienta wewnętrznego. Pojawiło się kilka sygnałów sugerujących potrzebę uzupełnień w zakresie kompetencji społecznych, choć jednocześnie podkreślano trudność w weryfikacji tych kompetencji). Zgłoszono uwagę, że wymagania na poziomie 3 i 4 wydają się zawyżone np. w stosunku do efektów uczenia uzyskiwanych przez posiadaczy dyplomów wyższych uczelni oraz w stosunku do rzeczywistości środowiska pracy w bankach. Z rozmów wynika również potrzeba wyjaśnienia, dlaczego SRKB nie obejmuje poziomu 1, 2 i 8. Do rozważenia zgłoszono rekomendacje opracowania 8 poziomu Ramy. 2. Czy język użyty w charakterystykach poziomów kwalifikacji jest zrozumiały i zgodny z językiem fachowym używanym w praktyce bankowej? Najczęściej pojawiające się określenia języka to: fachowy, bankowy, biznesowy (nie HRowy ), zrozumiały, "dobrze się czyta". Zdecydowanie dominuje pozytywna ocena. Powtarzają się uwagi krytyczne dotyczące języka użytego w PRK. Przedstawiciele uczelni wyższych zgłosili wątpliwości co do zastosowania różnych czasowników dla rozróżnienia kategorii wiedzy, umiejętności i kompetencji społecznych. 3. Czy charakterystyki poziomów zachowują równowagę pomiędzy szczegółowością opisu (uchwycenie specyfiki sektora) i uogólnieniem opisu (dla porządkowania kwalifikacji: nie sposób ująć w Ramie wszystkie efekty uczenia się zawarte w poszczególnych kwalifikacjach branżowych)? Rozmówcy w zdecydowanej większości uznali, że SRKB zachowuje równowagę pomiędzy szczegółowością i uniwersalizmem opisu. Często pojawiały się wysokie oceny osiągniętej jakości SRKB w tym zakresie.
4. Czy charakterystyki poziomów SRKB użytecznie i spójnie dopełniają uniwersalne charakterystyki PRK? Wśród rozmówców dominowała opinia, że charakterystyki PRK są bardzo trudne do zrozumienia i wykorzystania dla praktyków sektorowych. W tym kontekście rozmówcy zgodnie uznawali, że SRKB jest bardzo potrzebna i w większości ocenili, że charakterystyki SRKB spójnie dopełniają charakterystyki PRK (niektórzy rozmówcy nie podjęli analizy SRKB z tego punktu widzenia). Pojawiły się dwa głosy wątpliwości, czy SRKB jest niezbędna dla przypisania poziomów. Głosy te nie podważały jednak użyteczności SRKB. 5. Czy uważa Pan/i zdefiniowanie profilu posiadacza kwalifikacji sektorowej na danym poziomie jako użyteczne? Czy ułatwia to interpretację poziomu Ramy i jej zastosowanie w praktyce bankowej? W zdecydowanej większości, profil posiadacza został oceniony jako bardzo pożyteczny i wskazany. Pojawiło się jednak kilka wątpliwości związanych z odniesieniem poziomu Ramy bezpośrednio do stanowisk pracy i ryzykiem utrwalania odniesień, których SRKB powinna unikać. W tym kontekście warto rozważyć uwzględnienie zgłoszonej propozycji zmiany kolejności prezentacji poszczególnych elementów i pokazanie profilu oraz typu stanowiska po charakterystykach poziomów SRKB. Jedna uwaga dotyczyła niespójności profilu na poziomie 3 z efektami uczenia się na tym poziomie. Warto przeredagować opis tak, aby nie rozpoczynać od negatywnego słowa: "niesamodzielny". Należy też lepiej wyjaśnić odniesienie do poziomów wykształcenia ogólnego, w tym do poziomów wykształcenia wyższego. 6. Czy uważa Pan/i określenie typu stanowiska charakterystycznego dla danego poziomu kwalifikacji jako użyteczne? Czy ułatwia to interpretację poziomu Ramy i jej zastosowanie w praktyce bankowej? Odpowiedzi na to pytanie były zróżnicowane. Pojawiły się opinie negatywne, ale przeważały głosy za pozostawieniem tego elementu Ramy jako pomocnego, z zastrzeżeniem potrzeby wprowadzenia pewnych modyfikacji. Zgłoszono rekomendację, aby rozważyć zmianę gradacji typu stanowisk: najpierw " specjalista" potem "starszy pracownik". Należy jednak odnotować też opinie, że zaproponowana gradacja jest prawidłowa. Można podjąć ponowną próbę znalezienia lepszych określeń oddających gradację stanowisk. Zgłoszono wątpliwość zaproponowania jednolitego opisu poziomów 6 i 7, dla specjalisty i menedżera. Wskazywano, że są to dwie odrębne ścieżki zawodowe i wymagają innych efektów uczenia się. Te wątpliwości należy uznać za wynikające z braku pełnego zrozumienia, czym są poziomy kwalifikacji. Analizując i ważąc wszystkie zebrane opinie, należy raczej rozpatrzeć sposób prezentacji, w tym nazwania typologii stanowisk, niż rekomendować usunięcie tego elementu z SRKB.
7. Czy zdefiniowane wyznaczniki sektorowe trafnie opisują pełne spektrum kompetencji zawodowych, które powinny być odzwierciedlone w kwalifikacjach sektorowych? W zdecydowanej większości wyznaczniki i ich definicje oceniono bardzo wysoko, szczególnie jako narzędzie zapewniające jakość Ramy. Jednocześnie należy uznać, że pojęcie wyznacznika było dla wielu rozmówców trudne do zrozumienia bez dodatkowych wyjaśnień, co do jego charakteru i roli. Warto podkreślać, że wyznaczniki nie są częścią ramy, mają charakter narzędziowy i były bardzo pomocne w tworzeniu Ramy. Powinny być też prezentowane jako wartościowy materiał dla specjalistów HR i szkoleniowców, którzy będą wykorzystywać Ramę w swojej działalności zawodowej. Pojawiło się kilka wartościowych uwag doskonalących, które mogą nieznacznie wpłynąć na charakterystyki poziomów, np. uzupełnienie definicji o klienta wewnętrznego, analizy dochodowości, zmiana redakcyjna nazwy wyznacznika "bezpieczeństwo i nadzór". 8. Czy zastosowana metoda tworzenia SRKB umożliwiła opracowanie kompletnej, zrozumiałej i użytecznej SRKB? W większości metoda tworzenia Ramy została uznana za skuteczną i wysoko oceniona. Dla części rozmówców była trudna do prześledzenia na podstawie otrzymanych informacji lub wychodziła poza obszar ich zainteresowania związanego z SRKB. Razem rozmówcy podkreślali wartość zastosowania wszystkich elementów metody: wyznaczników, przeglądu stanowisk pracy, wykorzystania Translatora oraz istniejących kwalifikacji, w tym międzynarodowych. Uwypuklano potrzebę szerokich konsultacji sektorowych projektu. Zgłoszono ciekawą rekomendację potrzeby pilotażowego wdrożenia Ramy i opracowania najlepszych praktyk wykorzystania SRKB. Taki projekt mógłby dostarczyć nowych wniosków dla dalszego doskonalenia SRKB. Uwagę zwraca dość jednorodny głos środowiska akademickiego, który zachęca do tradycyjnego opisu kategorii wiedzy i umiejętności, nie widząc wartości nowego rozwiązania z wykorzystaniem czasowników. 9. Jak ocenia Pan/i przydatność SRKB dla rozwoju kompetencji pracowników sektora bankowego? Rozmówcy wysoko ocenili potencjał przydatności Ramy do rozwoju kompetencji pracowników sektora. Wskazywali przede wszystkim na procesy tworzenia ścieżek rozwoju i szkolenia, ścieżek kariery, w tym sukcesji, procesy rekrutacji (zewnętrznej i wewnętrznej) i oceny pracowników. W tym kontekście pojawiły się odniesienia do tworzenia opisów stanowisk wraz z wymaganiami kwalifikacji na określonym poziomie. Szczególnie wysoko oceniono znaczenie wdrożenia Ramy dla perspektyw rozwojowych młodych pracowników, którzy skorzystaliby z uporządkowania i większej transparentności kwalifikacji. Łatwiej mogliby samodzielnie i z pracodawcą planować swój rozwój w długim terminie oraz potwierdzać swoją wartość na rynku pracy. Biorąc pod uwagę rosnącą mobilność młodego pokolenia, taki stały punkt odniesienia nabiera jeszcze większej wartości. Zwrócono uwagę,
że potencjalnie większe korzyści z Ramy mogą odnieść duże i bardziej rozwinięte organizacje, szczególnie działające w strukturach międzynarodowych. Kilku rozmówców zasygnalizowało obawy, co do skuteczności i szybkości wdrożenia Ramy, podkreślając znaczenie upowszechnienia wiedzy na temat PRK i SRKB (trudne, nowe zagadnienia), zapewnienia jakości wszystkich elementów procesu (w tym walidacji) oraz konsekwencji i skali wykorzystania SRKB w sektorze. W tym kontekście, pojawiła się ciekawa konstatacja i rekomendacją jednocześnie: kluczem do sukcesu SRKB będą pierwsze certyfikaty z poziomem SRKB, które powinny dostarczyć umiejętności potrzebne na rynku pracy. To one pokażą nową jakość i realną korzyść z wdrożenia Ramy. 10. Jakie zastosowania SRKB widzi Pan/i w swojej roli w organizacji, a jakie we własnej karierze zawodowej? Dla części rozmówców to pytanie powielało poprzednie pytanie 1.9. Podkreślono wartość transparentności kwalifikacji z poziomem SRKB oraz uporządkowania kwalifikacji i całości procesów HR w bankach. SRKB będzie nowym, potrzebnym, wspólnym językiem pomiędzy funkcją HR i biznesem. W tym kontekście oceniono, że wdrożenie SRKB powinno również przynieść podniesienie efektywności zarządzania kadrami. Najczęściej uznawano, że największą korzyść osiągną młodzi pracownicy, choć jednocześnie zasygnalizowano możliwość/potrzebę potwierdzenia osiągniętych kwalifikacji poprzez osoby z doświadczeniem. Zwrócono uwagę, że pracownicy lubią się porównywać i Rama będzie to ułatwiać. Możliwość porównania uzyskają też banki między sobą. Można liczyć na wsparcie wdrożenia Ramy przez UKNF. Natomiast ze środowiska akademickiego płyną pesymistyczne prognozy oparte na złych doświadczeniach wdrożenia Ramy dla szkolnictwa wyższego. Jednocześnie pojawił się sygnał, że wyższe uczelnie mogą być zainteresowane SRKB jako źródłem aktualnego opisu wymagań kwalifikacyjnych tego ważnego sektora (czego brakuje na uczelniach). II. Rekomendacje dla modyfikacji i udoskonaleń projektu SRKB 1. Czy/Jakie modyfikacje i udoskonalenia proponowałby/proponowałaby Pan/i w projekcie SRKB w odniesieniu do następujących elementów: wyznaczniki, profil posiadacza kwalifikacji sektorowej, typ stanowiska charakterystycznego dla danego poziomu kwalifikacji, charakterystyki poziomów, czasowniki, metoda tworzenia? Projekt SRKB został oceniony bardzo pozytywnie. Rozmówcy w zdecydowanej większości rekomendowali utrzymanie SRKB na aktualnym poziomie szczegółowości, bez dalszych uszczegółowień. Szczegółowe wskazania co do zmian redakcyjnych zaproponowała jedynie część przedstawicieli uczelni wyższych. Postulowano, z jednej strony, zrezygnowanie z różnorodności używanych czasowników i stosowanie np. wyłącznie zna/wie dla określenia wiedzy, z drugiej strony wnioskowano o większą precyzję zapisów. Zgłoszono też. uwagę, że
wymagania na niższych poziomach (3, 4) są za wysokie. Może to wynikać z porównywania realnej jakości dyplomów wyższych uczelni i efektów uczenia się, które z uczelni wynoszą absolwenci. Drugą przyczyną może być rozumienie charakterystyk poziomów nie jako narzędzia przypisania poziomu do danej kwalifikacji, ale jako kompletnego wymogu dla każdej kwalifikacji na danym poziomie (tzw. sylabus). Warto w tym miejscu podkreślać, że Rama ma oddawać pożądany obraz wymogów kwalifikacyjnych, a nie opisywać niekoniecznie pożądaną rzeczywistość. Należy uznać, że w większości rekomendowano pozostawienie profilu posiadacza kwalifikacji, jak i typu stanowiska, z uwzględnieniem uwag co do sposobu prezentacji (profil: w punktach, do rozważenia odniesienie do kwalifikacji ogólnych PRK; człowiek z różnymi kwalifikacjami o różnym poziomie; różne nazwy stanowisk - jeden typ). Zaproponowano rozważenie projektu pilotażowego wdrożenia Ramy oraz opracowania najlepszych praktyk jej zastosowania i w ślad za tym ponowny przegląd Ramy i ewentualna jej modyfikacja. Zgłoszono kilka propozycji doskonalących, które warto rozważyć. Dotyczą one sposobu prezentacji Ramy (najpierw SRKB, potem PRK jako zadana zewnętrznie), jak i zawartości merytorycznej. Sugerowano rozważenie propozycji opracowania 8 poziomu SRKB; rozdzielenia poziomu 6/7 osobno dla ścieżki menedżerskiej, osobno dla ścieżki eksperckiej; uzupełnienia wyznaczników o elementy przychodowe (sprzedaż, analiza dochodowości) oraz mocniejszego uwzględnienia w charakterystykach efektów uczenia się związanych z: klientem wewnętrznym, wykorzystaniem narzędzi informatycznych w pracy, samodzielnym poszukiwaniem informacji, samodzielnym uczeniem się, dzieleniem się wiedzą, umiejętnością syntezy (pisanie raportów), kompetencjami społecznymi (praca zespołowa, szczególnie na wyższych poziomach, choć wskazano trudność w walidacji), etyką. Część przedstawicieli uczelni wyższych miała wątpliwości co do sensowności używania zróżnicowanych czasowników dla rozróżnienia wiedzy, umiejętności, kompetencji społecznych. III. Rekomendacje rozwiązań systemowych w zakresie wdrożenia, funkcjonowania i wykorzystywania SRKB dla sektora bankowego w Polsce jako elementu krajowego systemu kwalifikacji 1. Czy pakiet informacyjny wraz z towarzyszącymi dokumentami jest dobrym materiałem do zapoznania się po raz pierwszy z SRKB? Jak można by go udoskonalić? Zestaw przesłanych materiałów był niezbędny do przeprowadzenia wywiadów i to umożliwił. Tym samym spełnił swoje zadanie. Same materiały zostały ocenione przez znaczną część rozmówców dość krytycznie. Wykorzystując zgłoszone uwagi dla przygotowania nowych materiałów informacyjnych na temat ostatecznej wersji SRKB, należy postawić na: zwięzłość materiału, obrazkowość (z zachowaniem czytelności), koncentrację na korzyściach dla różnych użytkowników SRKB, ograniczenie informacji na temat procesu tworzenia SRKB oraz implementacji ERK/PRK. W kolejnym kroku warto rozważyć przygotowanie różnorodnych materiałów praktycznych, wspierających różnych użytkowników w wykorzystaniu Ramy. Odbiorcami materiałów mogliby być "szeregowi" bankowcy,
menedżerowie bankowi, HR, firmy szkoleniowe. W materiale należy pokazać, że SRKB służy do przypisywania poziomów do kwalifikacji, nie do osoby, czy stanowiska (w jednej z rozmów pojawił się pomysł przedstawienia na rysunku ludzika z certyfikatami na różnych poziomach ). Należy rozważyć przygotowanie osobnego słownika pojęć lub rozumienia sformułowań używanych w ramie (w tym czasowniki). 2. Co według Pana/i przesądzi o roli, jaką odegra SRKB? Wskazano kilka najważniejszych elementów. Wśród nich należy wymienić: współpracę sektora, wdrożenie rozwiązania ustawowego, wsparcie nadzoru oraz upowszechnienie SRKB. Podkreślono znaczenie jakości i skali zaangażowania sektora, zarówno na etapie tworzenia SRKB, jak i jej wdrożenia. Doceniono wagę prowadzonych konsultacji i zaangażowanie do projektu jak najszerszego grona praktyków, dla których ten projekt może być nowym, ciekawym doświadczeniem zawodowym. Ważną rolę powinien odegrać ZBP, aktywnie promując SRKB w sektorze. Szczególne znaczenie miałoby pozyskanie 2-3 banków i ich prezesów, którzy uznają, że chcą pioniersko i autorsko włączyć się we wdrożenie SRKB. Byłoby to przełomowe wzmocnienie sektorowego, strategicznego przywództwa w procesie wdrażania SRKB. Partnerem w tym procesie powinny być działy HR w bankach jako ambasadorowie/rzecznicy SRKB w ich organizacjach. W ten sposób zrealizowany zostałby także kolejny postulat, związany z opracowaniem praktyk wdrożeniowych SRKB dla banków. Drugi filar powodzenia SRKB to uchwalenie i implementacja ustawy o ZSK, z odniesieniem do ram sektorowych. To ważny argument dla banków, podkreślający, że SRKB jest rozwiązaniem systemowym, które może tworzyć przewagi konkurencyjne sektora. W tym kontekście, rozmówcy wskazywali na istotną rolę UKNF. Dominującą rekomendacją było zabieganie o "miękkie" wsparcie nadzoru dla SRKB, doceniające wysiłek sektora nakierowany na ochronę interesów klienta i ograniczanie ryzyka funkcjonowania poprzez transparentność i wyższą jakość kwalifikacji pracowników bankowych (np. w formule patronatu UKNF). Rozmówcy bardzo mocno podkreślali, że podstawą dla wszystkich powyższych działań i scenariuszy jest skuteczne upowszechnienie SRKB w sektorze. To wymaga trafnej strategii komunikowania, opracowania czytelnego języka korzyści i współpracy ze wszystkimi sektorowymi interesariuszami SRKB (w tym firmy szkoleniowe i zainteresowane wyższe uczelnie). Wśród korzyści, jakie powinna przynieść SRKB warto wymieniać: dobrowolną inicjatywę sektorową będącą jednocześnie częścią ogólnokrajowego rozwiązania systemowego, powiązanie SRKB z rynkiem europejskim poprzez Polską i Europejską Ramę Kwalifikacji, orientację na klienta jako jedną z fundamentalnych zasad obowiązujących w Ramie, zmniejszanie ryzyka funkcjonowania banku i podniesienie jakości portfeli bankowych, budowanie przewag konkurencyjnych, podniesienie ochrony klienta i transparentności współpracy, w tym jako przejaw społecznej odpowiedzialności banków, optymalizację procesów, podniesienie efektywności inwestycji w jakość pracowników, otwarcie nowych ścieżek rozwojowych opartych na "przejrzystych regułach gry" oraz zwiększenie mobilności pracowników, w tym na rynku europejskim, szczególnie dla młodego pokolenia. Najskuteczniejszym sposobem upowszechnienia SRKB będzie jej wdrożenie w dużej skali. To wymaga elastycznego podejścia (np. rzeczywistego otwarcia ścieżki
walidacyjnej dla uzyskiwania kwalifikacji, w tym uznawania efektów uczenia się zdobytych w trakcie kariery zawodowej dla bardziej doświadczonej kadry bankowej) oraz troski o jakość kwalifikacji z poziomem SRKB. Jest ogromnie ważne, aby pierwsze kwalifikacje z poziomem SRKB dostarczały umiejętności, które obiecują i które są potrzebne pracodawcom i pracownikom. To najlepiej zbuduje wiarygodność kwalifikacji i całego systemu, zachęcając do szerokiego wzajemnego uznawania i wykorzystywania kwalifikacji z poziomem SRKB. To krótka charakterystyka wyzwań, przed którymi staje sektor bankowy w procesie skutecznej implementacji SRKB. Rozmówcy praktycy bankowi w większości optymistycznie oceniali perspektywy wdrożenia Ramy. Zdecydowanie sceptyczne poglądy prezentowali przedstawicieli uczelni wyższych. 3. Jak wyobraża sobie Pan/i sposoby i zasady funkcjonowania SRKB w sektorze i w ramach krajowego systemu kwalifikacji opartego na PRK? Prosimy o odniesienie się do takich zagadnień, jak np.: właściciel SRKB, skład/kompetencje/zadania ciała reprezentującego, aktualizacja, dobre praktyki, SRKB jako samoregulacja czy regulacje nadzorcze? Dla części rozmówców ten wymiar projektu SRKB wychodził poza obszar ich przygotowania/zainteresowania formułowaniem opinii. Wszystkie zebrane głosy zgodnie deklarują, że to sektor powinien być odpowiedzialny za SRKB. W zdecydowanej większości rekomendowano wiodącą rolę ZBP w funkcjonowaniu SRKB oraz powołanie ciała reprezentującego banki oraz pozostałych interesariuszy sektorowych, która uzyskałaby delegację dla swoich działań od właściwego organu administracji publicznej, w ramach rozwiązań ustawowych. Do głównych zadań takiego ciała należałaby aktualizacja Ramy. Kilkakrotnie zgłoszono postulat, aby po roku od wdrożenia dokonać ponownego przeglądu Ramy i zadecydować o ewentualnych modyfikacjach, wynikających z praktyki stosowania. Wśród zadań, które powinny pozostać w rękach sektora wymieniono także przyznawanie poziomu SRKB oraz prowadzenie egzaminów certyfikacyjnych dla kwalifikacji z poziomem SRKB. UKNF mógłby występować w roli wspierającej, np. patrona. 4. Jakie widzi Pan/i zastosowania SRKB w praktyce rozwoju kadry pracowników Pani/a organizacji/sektora bankowego? W większości w tym pytaniu rozmówcy odsyłali to swoich poprzednich odpowiedzi (patrz pyt. I.9 i I.10). W uzupełnieniu wskazano na efekt standaryzacji kwalifikacji sektorowych, co jest spójne z charakterem sektora i postępującą w nim standaryzacją procesów i usług. Podkreślono, że SRKB może być ważna dla osób, które uznają znaczenie uczenia się przez całe życie i utrzymywania swojej wartości na rynku pracy. Podkreślono, że SRKB udostępni aktualny obraz potrzeb kwalifikacyjnych sektora, co może być bardzo wartościowym materiałem dla wielu partnerów rynkowych (w tym dla wyższych uczelni). Zwrócono uwagę na fakt, iż zastosowania Ramy staną się dla wielu użytkowników bardziej oczywiste w
momencie, kiedy będą mogli zapoznać się/skorzystać z pierwszych kwalifikacji z poziomem SRKB. To będzie główny przejaw stosowania i wykorzystywania Ramy. IV. Rekomendacje dla możliwości wykorzystania metody tworzenia SRKB dla budowy sektorowych ram w innych branżach 1. Czy uważa Pan/i, że metoda tworzenia SRKB może być wykorzystana do budowy sektorowych ram kwalifikacji w innych branżach? W jakim zakresie? 2. Jak ocenia Pan/i możliwości i korzyści płynące z wymiany doświadczeń i współpracy branż w zakresie sektorowych ram kwalifikacji? Jakie rozwiązania sprzyjałyby rozwojowi takiej współpracy? Znaczna część rozmówców nie podjęła się odpowiedzi na te pytania. Wśród tych, którzy wypowiedzieli się na powyższe tematy, odpowiedzi na obydwa pytania przenikały się. U rozmówców dominowała opinia, że nie należy rozbudowywać ramy bankowej i łączyć jej z innymi segmentami rynku usług finansowych. Taki proces można rozważać w dłuższej perspektywie. W większości oceniono, że doświadczenia projektu SRKB - jako pionierskie i nowatorskie - powinny być przedmiotem wymiany doświadczeń z innymi sektorami. Wskazywano przy tym, że sektor może w tej wymianie więcej dać, niż otrzymać. Z wypowiedzi można wnioskować, że opracowanie i wdrożenie ram sektorowych w innych branżach może być trudniejsze niż w bankowości. Wynika to z charakterystyki sektora bankowego, który jest m.in. mocno regulowany, wystandaryzowany, z obecnością dużych firm. Ci rozmówcy, którzy udzielili odpowiedzi na pytanie dotyczące metody tworzenia SRKB uznali ją w większości za uniwersalną, ze szczególnym podkreśleniem wartości opracowania wyznaczników sektorowych. Zasygnalizowano potrzebę wymiany doświadczeń w ramach sektora bankowego, ale na poziomie europejskim oraz współpracy pomiędzy sektorem szkolenia formalnego i pozaformalnego.