WYKŁAD 3 nazwa c.d. 1
3. ze względu na znaczenie (treść nazwy) 3.1. ze względu na posiadanie znaczenia: - generalna, to nazwa mająca znaczenie. Jest ona przyznawana przedmiotom/zjawiskom, ze względu na cechy tych przedmiotów/zjawisk (np. obecna stolica Polski, prawnik, adwokat Jan Kowalski, kara ). Nazwy generalne mając znaczenie, mają tym samym treść. - indywidualna, to nazwa nie posiadająca znaczenia (konieczny komentarz!). Jest ona przyznawana konkretnemu, poszczególnemu przedmiotowi, bez względu na cechy tego przedmiotu (np. Warszawa ) Treścią nazwy generalnej (konotacją, znaczeniem nazwy) jest taki zespół cech, Ŝe kaŝdy desygnat tej nazwy musi posiadać wszystkie te cechy jednocześnie. 2
Konstytutywny dla danej nazwy zespół cech, to taki zespół cech, który wystarcza do zgodnego z prawdą stwierdzenia, czy dany obiekt jest desygnatem tej nazwy czy nie jest. KaŜda cecha, spoza konstytutywnego dla danej nazwy zespołu cech, przysługująca kaŝdemu desygnatowi tej nazwy jest cechą konsekutywną. 3
Uwaga 1. podział cech na te, tworzące konstytutywny zespół oraz konsekutywne ma charakter względny, zaleŝy od punktu widzenia uŝytkownika języka, jego upodobania, wiedzy, itp. Przykład Nazwa człowiek : Podejście pierwsze. Konstytutywny dla nazwy człowiek zespół cech, to: bycie zwierzęciem oraz rozumność (Arystoteles). Z tego punktu widzenia, dwunoŝność i nieopierzoność, to cechy konsekutywne. Podejście drugie. Konstytutywny dla nazwy człowiek zespół cech, to: bycie zwierzęciem, dwunoŝnym i nieopierzonym (Platon). Z tego punktu widzenia, rozumność to cecha konsekutywna. 4
Uwaga 2. Im bogatsza w cechy istotne treść nazwy, tym węŝszy jest jej zakres. Przykład: Przestępstwem jest kaŝdy czyn ludzki, obiektywnie szkodliwy dla układu stosunków społecznych, subiektywnie zawiniony, który jako taki jest przez ustawę karną zabroniony. Jeśli teraz, wzbogacimy tę treść o takie cechy jak czyn ten skierowany jest przeciwko państwu lub czyn ten jest skierowany przeciwko organom państwa, to następuje zawęŝenie zakresu definiowanego wyraŝenia. Zakres nowej nazwy jest podzbiorem zakresu nazwy przestępstwo. Jest to przykład nadrzędności/podrzędności jednego zakresu wobec drugiego odpowiednich dwóch nazw. 5
Uwaga 3. Argumentacja paradoksu stosu pokazuje, Ŝe nie istnieją pojęcia (znaczenia, konotacje) nazw języka naturalnego. Zatem, mówienie np. o pojęciu człowieka, czy o pojęciu krzesła jest zwykłym naduŝyciem. Aby uratować moŝliwość mówienia o znaczeniu nazw języka naturalnego, moŝna przyjąć, Ŝe znaczenie nazwy, to sposób posługiwania się tą nazwą przez ludzi. Wówczas, tylko konotacja (pojęcie) jako treść nazwy, a więc obiektywna własność wszystkich i tylko tych przedmiotów, które są desygnatami tej nazwy nie istnieje. Wydaje się, iŝ lepiej jest jednak przyjąć, Ŝe znaczenie nazwy nieostrej teŝ nie istnieje, a to co istnieje to jakiś, bliŝej nieokreślony sposób jej rozumienia, umoŝliwiający bardziej lub mniej trafne jej uŝycie. Nieostrość jest bowiem uwaŝana za wadliwość znaczenia. 6
Uwaga 4. PoniewaŜ w dalszej części klasyfikacji rozwaŝane są nazwy mające znaczenie, wszystkie poniŝsze analizy dotyczą wyłącznie nazw generalnych. 7
Uwaga 5 (sarkastyczna). PoniewaŜ uwzględnienie zjawiska nieostrości uniemoŝliwia snucie niektórych (czyt. wielu) semiotycznych rozwaŝań, zastosujemy metodę sprawdzoną i masowo stosowaną na gruncie filozofii, czyli udawanie, Ŝe zjawiska nieostrości nie ma ;-) Będziemy więc udawali, Ŝe nazwy języka naturalnego, takie jak człowiek, krzesło itd. mają określone, precyzyjne znaczenie, a więc ich ekstensje pozytywne i negatywne są zbiorami w sensie matematyki klasycznej. 8
3.1.1. ze względu na rodzaj korelatu semantycznego (rolę znaczeniową, supozycję): - nazwa w supozycji prostej jest znakiem dla kaŝdego swojego desygnatu - nazwa w supozycji formalnej jest znakiem dla klasy jaką tworzą jej desygnaty (nazwa pojmowana abstrakcyjnie) - nazwa w supozycji materialnej jest znakiem dla samej siebie występującej, albo w postaci napisu, albo dźwięku. Przykład Nazwa adwokat w trzech kolejnych zdaniach występuje odpowiednio w supozycji prostej, formalnej i materialnej: 1. Przebiegły adwokat wygrał sprawę, która w powszechnym mniemaniu uchodziła za z góry przegraną. 2. Adwokat jest niezbędnym elementem wymiaru sprawiedliwości w systemie demokratycznym. 3. Dwoma najsłabiej widocznymi na wydruku wyraŝeniami były adwokat oraz lub czasopisma. 9
3.1.2. ze względu na ilość znaczeń: - jednoznaczna, to nazwa która ma jedno znaczenie. Np. kwadrat (czy na pewno?). - wieloznaczna, to nazwa która ma więcej niŝ jedno znaczenie - prawie (?) kaŝda nazwa języka naturalnego. 10
Wszystkie nazwy są wieloznaczne, zwłaszcza w oderwaniu od kontekstu. W Mistrzu i Małgorzacie Bułhakowa, Piłat wznosi toast za pokój w Imperium Rzymskim. Czym jest więc pokój? MoŜe pokój bywa stanem dominacji jednego narodu nad drugim? Najwyraźniej, znaczenie słów zaleŝy takŝe od sposobu ich pojmowania przez uŝytkownika i od sposobu interpretowania przez niego rzeczywistości. Szczególnie wieloznacznymi są: moŝe i jest. 11
Błąd wieloznaczności polega na rozumieniu danej nazwy w co najmniej dwóch znaczeniach podczas, gdy powinna ona być rozumiana w jednym znaczeniu. Błąd ten występuje najczęściej wówczas, gdy jakaś wieloznaczna nazwa jest uŝywana w kontekście, czyli w sposób, który nie precyzuje jej znaczenia. 12
PARADOKS WSZECHMOCNEGO BOGA Bóg jest istotą wszechmocną. Zatem Bóg moŝe uczynić wszystko co tylko jest logicznie moŝliwe, a więc w szczególności moŝe uczynić coś złego. Bóg jest istotą nieskończenie dobrą, więc nie moŝe uczynić niczego złego. Mamy zatem sprzeczność. Jest bowiem coś co zarazem Bóg moŝe uczynić i czego nie moŝe uczynić. Tym czymś jest grzech. 13
PARADOKS NAS SAMYCH Czy my moŝemy zabić kogoś kogo bardzo kochamy? Osoba którą kochamy nie jest w naszym towarzystwie czujna (nie chroni się przed nami, nie obserwuje nas, itd.), moŝemy więc ją zabić. Jednocześnie, nie moŝemy jej zabić, bo ją kochamy. Zatem, jednocześnie moŝemy i nie moŝemy dokonać zbrodni. 14
PARADOKS PROTAGORASA Sofista grecki Protagoras miał ucznia nazwiskiem Euathlos, którego kształcił w sztuce prawniczej. Między uczniem a nauczycielem stanęła umowa, mocą której obaj zgodzili się na to, iŝ Euathlos zapłaci Protagorasowi za naukę, jednak pod tym dopiero warunkiem, Ŝe Euathlos wygra pierwszy swój proces sądowy. Nauka się skończyła, Euathlos jednak nie myślał jeść z niej chleba i nie przyjmował Ŝadnego procesu. Trwało to dość długo, aŝ się Protagorasowi cierpliwość wyczerpała i zaskarŝył Euathlosa do sądu o zapłatę. Stanąwszy przed trybunałem tak uzasadniał Protagoras swą pretensję: albo Euathlos ten proces, który jest jego pierwszym procesem, wygra albo przegra. Jeśli go wygra, to winien mi zapłacić na mocy umowy, która zobowiązuje go do zapłaty, jeśli swój pierwszy proces wygra. Jeśli go zaś przegra, to winien mi zapłacić na mocy wyroku sądowego. Ale Euathlos pojętnym musiał być uczniem, bo odpowiedział Protagorasowi następującą repliką albo ja, Euathlos, proces wygram albo przegram. Jeśli go wygram, to znaczy, iŝ wyrok sądowy uwolni mnie od obowiązku zapłaty, jeśli przegram, to wobec umowy, która zobowiązywała mnie do zapłaty tylko w wypadku, gdybym mój pierwszy proces wygrał, od obowiązku zapłaty będę wolny. 15
PARADOKS ELEKTRY Z powodów oczywistych twierdzimy, Ŝe Elektra wie, Ŝe Orestes jest jej bratem. Ale Orestes stoi przed Elektrą zasłonięty. Elektra nie wie, Ŝe ów zasłonięty człowiek jest jej bratem, a przecieŝ to jest Orestes, więc wnioskujemy, iŝ Elektra nie wie, Ŝe Orestes jest jej bratem. A więc - wie to, czego nie wie. PARADOKS PIJAKA Kto pije, ten śpi; kto śpi, nie grzeszy; kto nie grzeszy, jest święty; zatem: kto pije, jest święty. PARADOKS ZŁODZIEJA Skoro Ŝaden złodziej nie chce brać niczego, co jest złe, to pragnie tylko rzeczy dobrych - a kto pragnie tylko rzeczy dobrych, jest dobry; zatem kaŝdy złodziej jest dobry. PARADOKS ADWOKATA KaŜdy, kto pomaga przestępcom, sam jest przestępcą. KaŜdy adwokat pomaga przestępcom. Zatem, kaŝdy adwokat jest przestępcą. 16
PARADOKS ELEKTRY 1. Z powodów oczywistych twierdzimy, Ŝe Elektra wie z1, Ŝe Orestes jest jej bratem. 2. Ale Orestes stoi przed Elektrą zasłonięty. 3. Elektra nie wie z2, Ŝe ów zasłonięty człowiek jest jej bratem, a przecieŝ to jest Orestes, więc wnioskujemy, iŝ w. Elektra nie wie z2, Ŝe Orestes jest jej bratem. A więc - wie z1 to, czego nie wie z2. PARADOKS PIJAKA 1. Kto pije, ten śpi; 2. kto śpi, nie grzeszy z1 ; 3. kto nie grzeszy z2, jest święty; zatem: w. kto pije, jest święty. 17
PARADOKS ZŁODZIEJA 1. Skoro Ŝaden złodziej nie chce brać niczego, co jest złe, to pragnie tylko rzeczy dobrych z1 - a 2. kto pragnie tylko rzeczy dobrych z2, jest dobry; zatem w. kaŝdy złodziej jest dobry. PARADOKS ADWOKATA 1. KaŜdy, kto pomaga przestępcom z1, sam jest przestępcą. 2. KaŜdy adwokat pomaga przestępcom z2. Zatem, w. kaŝdy adwokat jest przestępcą. 18
Błąd ekwiwokacji (fallacia aequivocationis) ma miejsce wówczas, gdy spełnione są jednocześnie trzy warunki: 1. pewien kluczowy dla wnioskowania termin występuje w co najmniej dwóch przesłankach; 2. wszystkie przesłanki są jednocześnie prawdziwe tylko wtedy, gdy termin ten w przynajmniej dwóch z przesłanek w których występuje ma róŝne znaczenie; 3. wnioskowanie jest poprawne tylko wtedy, gdy termin ten w kaŝdej przesłance w której występuje ma to samo znaczenie. 19
Problem do rozwiązania w domu: Pani Wiśniewska chciałaby być Ŝoną pana Kowalskiego. Ale Ŝona pana Kowalskiego ma łupieŝ. Więc pani Wiśniewska chciałaby mieć łupieŝ. 20
3.1.3. ze względu na intencję znaczeniową: - o intencji pustej, to nazwa, dla której wykluczone jest (na mocy znaczenia słów, lub zasad logiki), aby posiadała desygnat. Np. Ŝonaty kawaler, bezdzietna matka, drewniane Ŝelazo, kwadratowe koło. Nazwa o intencji pustej oraz nazwa sprzeczna to nazwy równozakresowe. - o intencji jednostkowej, to nazwa która ma się odnosić do indywiduum, bez względu na to, czy ono istnieje czy nie. Np. Zeus (przy pewnym swym znaczeniu), Warszawa (przy pewnym swym znaczeniu). - o intencji ogólnej, to nazwa która nie jest nazwą o intencji jednostkowej. Np. krasnoludek, Warszawa (przy pewnym swym znaczeniu). Jeśli mówimy o intencji znaczeniowej, to de facto mówimy o znaczeniu. Zatem, wykorzystane w przykładzie słowo Zeus nie jest pozbawione znaczenia, lecz funkcjonuje jako nazwa generalna najwaŝniejszy z bogów w mitologii staroŝytnej Grecji. Stąd zwrot przy pewnym swym znaczeniu. Nazwa indywidualna jest nadawana bez względu na znaczenie, ale raz nadana, skoro jest trafnie rozumiana, funkcjonuje jako generalna. W przeciwnym razie, nie rozumielibyśmy wypowiedzi kogoś mówiącego o Zeusie, czy o Warszawie. 21
3.1.4. ze względu na rozpoznawalność znaczenia: - wyraźna, to nazwa, dla której istnieje definicja zupełna, czyli definicja podająca warunek konieczny i wystarczający na stosowanie definiowanej nazwy. [Patrz wykład poświęcony definiowaniu] nazwa ostra oraz nazwa wyraźna, to nazwy równozakresowe. - niewyraźna, to nazwa, która nie jest wyraźna (dla której nie istnieje definicja zupełna). Oczywiście, wobec wcześniejszego stwierdzenia: nazwa nieostra oraz nazwa niewyraźna, to nazwy równozakresowe. 22
Definicja zupełna wyraŝenia A przy pomocy kryteriów K ma postać: x (A(x) K(x)) K jest warunkiem wystarczającym (dostatecznym) zajścia A, jeśli zajście K pociąga za sobą zajście A: x (K(x) A(x)) Przykład. Warunkiem wystarczającym wyłączenia sędziego ze sprawy (A) jest to, Ŝe pozostaje on w stosunku pokrewieństwa z jedną ze stron w tej sprawie (K). K jest warunkiem koniecznym zajścia A, jeśli z faktu, iŝ zaszło A wynika, Ŝe zaszło K (tzn. nie moŝe być tak, aby zaszło A i nie zaszło K) * : x (A(x) K(x)) Przykład. Warunkiem koniecznym wymierzenia komuś kary pozbawienia wolności (A) jest uznanie go za winnego popełnienia przestępstwa (K). * Pamiętajmy, Ŝe W szczególności więc, nie jest moŝliwe P = konieczne nie-p. nie jest moŝliwe A i nie-k = konieczne jest, Ŝe jeśli A to K. 23
Definicja niezupełna (częściowa, cząstkowa, warunkowa) ma postać: x (K 1 (x) A(x)) x (K 2 (x) A(x)) x (K 1 (x) K 2 (x)) K 1 jest tu warunkiem wystarczającym zajścia A K 2 jest tu warunkiem koniecznym zajścia A [ (K 2 (x) A(x)) (A(x) K 2 (x)) ] NaleŜy jednak pamiętać, Ŝe w przypadku nazw nieostrych (niewyraźnych) nie moŝna podać nawet kryteriów częściowych, ani K 1, ani K 2. MoŜliwe do sformułowania kryteria częściowe nie prowadzą bowiem, ani do określenia A, ani nie-a. UmoŜliwiają jedynie wyjaśnienie nazwy A przy pomocy jakichś kolekcji W i Z (często będących takŝe zbiorami rozmytymi) będących podzbiorami, odpowiednio, ekstensji pozytywnej i negatywnej nazwy A. 24
Przykład na definicję zupełną i niezupełną Istnieje definicja zupełna nazwy kwadrat i nie istnieje definicja zupełna nazwy krzesło : Figura płaska a jest kwadratem wtedy i tylko wtedy, gdy a jest czworobokiem o wszystkich kątach prostych i wszystkich bokach równych. Przedmiot a jest krzesłem wtedy i tylko wtedy, gdy jest meblem słuŝącym do siedzenia, ma oparcie, nogi,... (= K 1 ), nie jest fotelem, ani stołkiem barowym,... (= K 2 ). Krzesło moŝna zdefiniować jedynie częściowo (tzw. definicja częściowa, cząstkowa, niezupełna) wskazując dwa rodzaje przypadków: jedne z ekstensji pozytywnej (jest meblem słuŝącym do siedzenia, mającym oparcie i nogi) oraz drugie z negatywnej (nie jest fotelem, stołkiem barowym); nieostrej nazwy krzesło. [Patrz wykład poświęcony definiowaniu] Oczywiście, nie potrafimy podać, ani warunku K 1, ani K 2 (patrz wielokropek dwukrotnie zastosowany w definicji). 25
3.1.5. ze względu na zmienność znaczenia: - okazjonalna, to nazwa której znaczenie zaleŝy od kontekstu wypowiedzi. MoŜe to być kontekst miejsca, czasu, osoby, rzeczy. - o stałym znaczeniu, to nazwa która nie jest okazjonalna. Przykład WyraŜeniami okazjonalnymi, których znaczenie zaleŝy od kontekstu miejsca są: tam, tutaj, za tamtą ścianą, przede mną, nad tamtym drzewem. WyraŜeniami okazjonalnymi, których znaczenie zaleŝy od kontekstu czasu są: wczoraj, dzisiaj, rok temu, za dwa lata, wtedy. WyraŜeniami okazjonalnymi, których znaczenie zaleŝy od kontekstu osoby są: ja, oni, moi przyjaciele, jego wspólnik. WyraŜeniami okazjonalnymi, których znaczenie zaleŝy od kontekstu rzeczy są: to, tamto, ta ksiąŝka. 26
Poza wieloznacznością, nieostrością i okazjonalnością mamy do czynienia z ogólnością, czyli róŝnorodnością występującą w ramach jednego znaczenia. Znaczenie wyraŝenia określa swoisty rodzaj, w ramach którego mogą istnieć róŝne gatunki pod niego podpadające. Ogólność nazwy drzewo polega właśnie na tym, iŝ wyznacza rodzaj, który realizuje się w postaci róŝnych, konkretnych gatunków. Jest jedno znaczenie drzewa, ale są róŝne gatunki drzew: klon, jesion, dąb, lipa, itd. 27
Przykład Nazwa dziecko jest wieloznaczna, gdyŝ moŝe oznaczać człowieka w odpowiednio młodym wieku, jak równieŝ potomka. Nazwa dziecko jest nieostra, gdyŝ istnieją obiekty, które nie naleŝą, ani do ekstensji pozytywnej, ani negatywnej tej nazwy. Nazwa dziecko jest ogólna, gdyŝ moŝe oznaczać, zarówno dziewczynkę, jak i chłopca. 28
Zjawisko ogólności znaczenia jest wykorzystywane w zabiegach erystycznych, polegających na stosowaniu nazwy cechującej się ogólnością znaczenia tak jak gdyby jej znaczenie miało jedną zaledwie realizację. Przy czym, manipulator wybiera tę realizację, która jest mu wygodna, przemilczając lub wręcz zwalczając inne. Przykład RozwaŜmy nazwę zdrajca. Teza erystyczna: Pułkownik Kukliński zasługuje na potępienie, gdyŝ jest zdrajcą, a kaŝda zdrada jest czynem złym. Jest tu świadomie przemilczana ogólność znaczenia tego słowa - unika się kwestii, kogo on zdradził. A przecieŝ istnieje wielość znaczeń słowa zdrajca. - Czy być zdrajcą, to źle, czy dobrze? - To zaleŝy, kogo (co) zdradzamy. Czy zdradzamy ojczyznę? Czy zdradzamy okupanta, któremu słuŝyliśmy? Czy zdradzamy organizację przestępczą? Czy moŝe zdradzamy misia, z którym przez lata spaliśmy? - A co jeśli zdradzamy zdrajców? - (znów) To zaleŝy, czy zdradzamy zdrajców ojczyzny, czy zdradzamy zdrajców organizacji przestępczej. Itd. Oczywiście, nie kaŝda zdrada jest czynem złym. 29