Wykład nr III Podstawy prawa i ochrona własności intelektualnej System Prawa. Zasady Prawne. Źródła Prawa. Źródła Prawa w RP. Instytut InŜynierii i Gospodarki Wodnej Zakład Gospodarki Wodnej OPRACOWAŁ dr hab.inŝ.wojciech Chmielowski prof. PK
System Prawa RozwaŜania na temat wyznaczania treści i źródeł systemu prawa naleŝy rozpocząć od wyjaśnienia samego pojęcia system prawa. Są to normy prawne obowiązuj zujące w danym państwie, uporządkowane według przyjętych zasad. Istnieje wśród w d nich określona hierarchia. Wszystkie one mają pewne cechy wspólne. Ale istnieje wśród nich równieŝ zróŝnicowanie, mające swe źródło w tym, Ŝe regulują one róŝnorodne stosunki społeczne.
Do systemu stale przybywają nowe normy. Inne są z niego wyłączane. System prawa ma charakter dynamiczny. Na system prawa danego państwa w danym momencie historycznym składają się obowiązujące w nim normy prawne w ich wzajemnym powiązaniu, z punktu widzenia cech wspólnych i cech je róŝniących. O strukturze systemu prawa decydują róŝne czynniki, przede wszystkim jednak istniejące w danym państwie stosunki społeczne, ekonomiczne i polityczne.
Dlatego systemy prawne państw, w których panują tego samego typu stosunki społeczne, ekonomiczne i polityczne, są pod wieloma istotnymi względami do siebie podobne. Niemniej system prawa kaŝdego państwa ma swoje niepowtarzalne cechy. Prawo bowiem, jak język narodowy, jest bardzo ściśle związane, jak to niektórzy określają, z duchem narodu.
Zasady Prawne KaŜdy system prawa ma swoje zasady. Jako zasady systemu prawa traktuje się: normy prawne o szczególnie doniosłym znaczeniu dla tego systemu oraz podstawowe postulaty prawne właściwe temu systemowi niezaleŝnie od tego, czy i w jakiej mierze zostały sformułowane w przepisach prawnych naleŝących do danego systemu. Zasady te odgrywają doniosłą rolę. Wytyczają kierunki przyszłych rozwiązań prawodawczych oraz są waŝnymi dyrektywami dla wykładni prawa.
Zasady prawne pozostają w ścisłym związku z ideologią prawnopolityczną danego państwa, np. zasada ludowładztwa, zasada państwa prawnego, zasada humanizmu itp. Swoje zasady ma nie tylko system prawa jako całość. Mają je teŝ poszczególne gałęzie prawa, np. zasada domniemania niewinności podejrzanego (PRAWO KARNE)
System prawa ma cechy niesprzeczności i zupełności. Niesprzeczność polega na tym, Ŝe nie moŝe być w nim dwóch norm, z których jedna nakazywałaby działanie A, a druga zabraniała czynności A, choć na pierwszy rzut oka moŝna znaleźć takie normy. Są to jednak sprzeczności pozorne. Dają się usunąć w wyniku zastosowania róŝnych dyrektyw wykładni prawa. Zupełność systemu prawa wyraŝa się w tym, Ŝe kaŝde zagadnienie prawne moŝna rozstrzygnąć na podstawie norm naleŝących do danego systemu.
Źródła Prawa "Źródłem prawa" w znaczeniu podstawowym, które to znaczenie będzie nas dalej interesowało, są fakty tworzące prawo (fakty prawotwórcze), takie jak np. : Źródła Prawa - precedens prawotwórczy, - ustanowienie ustawy, Precedens prawotwórczy Ustanowienie Ustawy
Ich wytworem są poszczególne 1. generalne i 2. abstrakcyjne normy prawne lub ich zespoły (akty prawodawcze, takie jak np. ustawa, statut, dekret). W znaczeniu przenośnym termin "źródło prawa" oznacza zespół czynników ekonomicznych, społeczno-politycznych, ideologicznych, które kształtują treść norm prawnych. Źródła Prawa Czynniki ekonomiczne Czynniki Społecznopolityczne Czynniki ideologiczne
Od "źródeł prawa" naleŝy odróŝniać źródła poznania prawa czyli wszelkiego rodzaju dokumenty lub inne formy przekazu, z których poznaje się treść norm prawnych. Źródła Poznania Prawa Dokumenty KsiąŜki Wykłady Szkolenia Seminaria RTV Internet Dzienniki Ustaw Monitor Polski
O źródłach w podstawowym znaczeniu moŝna mówić w sposób: a) normatywny, dogmatyczny, mianowicie, Ŝe normy ustanowione w określony sposób powinny być przestrzegane jako obowiązujące normy danego systemu, b) opisowy, teoretyczny, mianowicie, Ŝe w danych systemie prawa lub w systemach prawnych określonego typu takie a takie fakty uwaŝane są za fakty prawotwórcze.
Szczegółowe nauki o prawie, zwłaszcza nauka prawa konstytucyjnego, przedstawiają w sposób dogmatyczny lub opisowy źródła prawa danego systemu. W obu tych ujęciach, opisowym i dogmatycznym, zakłada się jakąś koncepcję źródeł prawa, ze względu na która uwaŝa się, Ŝe dane normy powinny być przestrzegane jako normy prawne albo Ŝe fakty określonego rodzaju uznawane są za prawotwórcze. Zadaniem teorii prawa jest określić z jakich elementów składa się koncepcja źródeł prawa.
Normatywna koncepcja źródeł prawa Zespół reguł nakazujących uznawać jakieś fakty za fakty prawotwórcze oraz reguł dotyczących wiązania z tymi faktami obowiązywania określonych norm prawnych nazywamy normatywną koncepcją źródeł prawa danego systemu.
Na normatywną koncepcję źródeł prawa składają się więc reguły dwojakiego rodzaju: a) reguły walidacyjne, nakazujące uznawać jakieś fakty za fakty prawotwórcze danego systemu. b) reguły egzegezy; reguły interpretowania tekstów prawnych, reguły inferencyjne, dotyczące wnioskowania z obowiązywania jakichś jednych norm o obowiązywaniu innych norm prawnych oraz reguły kolizyjne, określające sposób eliminowania niezgodności norm systemu.
Normatywna Koncepcja Źródeł Prawa Reguły WALIDACYJNE Reguły EGZEGEZY Reguły interpretowania Reguły inferencyjne Reguły kolizyjne
Reguły walidacyjne jako nakazujące uznawać jakieś fakty za fakty prawotwórcze danego systemu wydają się być oczywistym składnikiem normatywnej koncepcji źródeł prawa. To jednak jakiej treści normy prawne uznamy za obowiązujące normy danego systemu (naleŝące do tego systemu) zaleŝy nie tylko od samych faktów prawodawczych, np. od ustanowienia danych przepisów, ale takŝe od przyjmowanych w systemie reguł egzegezy. Na podstawie tych samych przepisów prawnych, przy przyjęciu odmiennych reguł egzegezy, odtworzyć moŝna bowiem normy o odmiennej treści.
Składniki normatywnej koncepcji: Od normatywnej koncepcji źródeł prawa jakiegoś systemu odróŝniać naleŝy teorię źródeł prawa. Teoria taka jest zbiorem twierdzeń opisujących przyjmowane w danych systemach reguły uznawania jakichś faktów za fakty prawotwórcze i wyjaśniających fakt rozpowszechnienia się w danej społeczności takich właśnie reguł oraz opisujących społeczne konsekwencje przyjmowanej normatywnej koncepcji źródeł prawa.
Rozwinięta normatywna koncepcja źródeł prawa danego systemu zawierać musi następujące składniki: 1) określający polityczne uzasadnienie podstaw systemu prawnego, 2) określający kompetencje jakichś podmiotów do otworzenia pisanych źródeł prawa, 3) określający prawotwórczą rolę zwyczaju i precedensów, 4) określający jakie są dopuszczalne w danym systemie reguły interpretacyjne, 5) określający jakie dopuszcza się w danym systemie reguły inferencyjne, 6) określający przyjmowane w systemie zasady rozstrzygania kolizji między normami
Reguły składające się na rozwiniętą koncepcję źródeł prawa (zwane regułami konstrukcji danego systemu) pełnią funkcję kryteriów które umoŝliwiają 1. zaliczanie norm o określonej treści do sytemu norm obowiązujących albo 2. odmawiają im charakteru norm obowiązujących w danym systemie
Normatywna koncepcja źródeł prawa współwyznaczana jest przez 1. teksty prawne oraz 2. doktrynę prawniczą. Reguły naleŝące do niej są więc uwaŝane za obowiązujące, poniewaŝ są sformułowane w tekstach prawnych (skądinąd wymagających interpretacji) lub uwaŝa je za wiąŝące rozpowszechniona doktryna prawnicza. Zgodnie z kontynentalną kulturą prawną poglądy doktryny prawniczej nie są uznawane za samodzielne źródło prawa. Poglądy te w znacznej mierze jednak rozstrzygają o tym, jakie fakty uznawane są za fakty prawotwórcze, a więc za źródła prawa.
W zaleŝności od tego jakiego rodzaju fakty prawotwórcze tworzy się głównie w danym systemie prawnym, wyróŝnia się systemy 1. prawa stanowionego, zwane inaczej takŝe systemami prawa ustawowego ( statute law), powstające w głównej mierze w drodze stanowienia norm przez ustawodawcę, 2. oraz systemy prawa ( common law ), powstające głównie w drodze precedensów prawotwórczych.
COMMON LAW Stworzony w XIII wieku w Anglii duŝa rola precedensu w tym systemie Źródła prawa PRAWO USTAWOWE Opiera się na prawie rzymskim, spisywanym przez glosatorów mała rola precedensów tym systemie Porównanie systemów: wysoka pozycja precedensu wśród źródeł prawa mniejsza rola prawa stanowionego występowanie zasady stare decidis mała rola kodeksów brak wyraźnego podziału na prawo publiczne i prywatne jednolita konstrukcja systemu sądowego: brak sądów administracyjnych i karnych podział na common law i equity rozstrzyganie spraw Podział Rola prawa pozycja precedensu w orzecznictwie sądów w sądach istnieją wydziały karne i cywilne, istnieją równieŝ sądy administracyjne i konstytucyjne (system sądowy nie jest jednolity) podział podstawowy na prawo cywilne i prawo karne sędziów większa rola prawa stanowionego brak zasady stare decidis duŝa rola kodyfikacji prawa (kodeksów) rozdział prawa publicznego i prywatnego rozstrzyganie spraw tworzenie prawa wykładnia i interpretacja prawa, wnioskowanie per analogiam (sprawy podobne) wydawanie wyroków, tworzenie precedensów (nie kaŝdy wyrok jest precedensem) (ocena zgodności prawa z Konstytucją) nie tworzą prawa wykładnia i interpretacja prawa, wnioskowanie dedukcyjne, subsumpcja Wydawanie wyroków, określanie kar i odszkodowań brak judical review mniejsza rola doktryny w orzecznictwie większa rola doktryny w orzecznictwie
norma prawa norma prawna precedensu norma indywidualna (wyrok), która moŝe stać się normą generalną w przyszłości, wyrok sądu jest normą Rola ławy występowanie ławy przysięgłych (jury) znaczący udział czynnika ludzkiego w systemie (np. Konstytucja USA gwarantuje prawo do procesu z udziałem jury) wyrok w procesie karnym: ława orzeka o winie, sędzia o karze wyrok w procesie cywilnym: ława orzeka o tym, kto ma rację i o odszkodowaniu, sędzia ewentualnie moŝe zmniejszyć jego wysokość przysięgłych norma prawna kodeksowa norma generalna, trzy- lub dwuczłonowa jako podstawa systemu wyrok sądu nie jest normą występowanie ławników (razem z sędzią decydują o wyroku) mniejszy udział czynnika ludzkiego w systemie (biorą udział w sprawach rodzinnych i pracowniczych) wyrok w procesie karnym: sędzia orzeka o winie i karze wyrok w procesie cywilnym: ławnicy orzekają na równi z sędzią
Stare decidis, czasami stare decisis, (stare decisis et non quieta movere czyli: pozostań przy podjętej decyzji) to łacińska zasada, która w systemie prawa common law oznacza, Ŝe wcześniejsze decyzje sądów muszą być uznawane za precedensy, stanowiące prawo. Zasada stare decisis powoduje, Ŝe: Decyzja sądu wyŝszej instancji jest wiąŝąca dla sądów niŝszej instancji. Sąd nie powinien zmieniać swoich własnych decyzji, chyba, Ŝe istnieje ku temu waŝna przyczyna
System prawa equity (ang. equity - słuszność) jest to system prawny, którego celem jest rozwiązywanie sporów pomiędzy stronami ale nie na podstawie istniejącego juŝ orzecznictwa ale na podstawie zasad: conscience - sumienia, fairness - uczciwości i justness - sprawiedliwości. Zastosowanie zasad equity jest moŝliwe tylko wówczas, gdy strony nie miały do tej pory konfliktów z prawem, ale ich uprawnienia czy roszczenia pozostają ze sobą w sprzeczności. Tak więc system ten róŝni się w sposób zasadniczy zarówno od prawa pozytywnego (stanowionego) jako i od "common law" (prawa opierającego się na precedensach).
NajwaŜniejszą cechą equity jest więc brak stałych reguł i przepisów (istnieją jedynie pewne ogólne wytyczne odnoszące się raczej do sposobu rozstrzygania sporu niŝ do właściwego kształtowania stosunków prawnych) oraz orzekanie sądu zgodnie z własnym sumieniem i poczuciem zdrowego rozsądku. Więc jest to prawo bardzo łatwo poddające się zmianom i elastyczne. Obecnie trudno juŝ mówić o systemie equity zarówno w USA jak w Wielkiej Brytanii, bo jego większość została włączona do prawa precedensowego.
System źródeł prawa w RP Stopniowo system źródeł prawa RP przedstawiać się będzie następująco (akty powszechnie obowiązujące) : - Wartości prawa naturalnego (występują w róŝnych aktach prawodawczych, nie stanowią same z siebie źródeł prawa) - Konstytucja (najwyŝszy akt prawodawczy) - Prawo europejskie - Umowy międzynarodowe (ratyfikowane za zgodą Parlamentu znajdują się w hierarchii wyŝej niŝ ustawy zwykłe, ratyfikowane bez zgody hierarchicznie niŝsze od ustaw zwykłych
Wartości Prawa Naturalnego - ustawy - rozporządzenia - akty prawa miejscowego nie posiadające waloru powszechności obowiązywania (akty prawa wewnętrznego): - zarządzenia - uchwały Konstytucja Prawo Europejskie Umowy Międzynarodowe USTAWY ROZPORZADZENIA Akty prawa miejscowego Zarządzenia uchwały
Moc obowiązująca wszystkich nie uchylonych aktów prawodawczych w RP jest jednakowa, akty te w danym czasie obowiązują. Moc prawna aktów prawodawczych jest róŝna i zaleŝy od pozycji organu państwowego, który dany akt ustanowił (moc prawna moŝe być wyŝsza lub niŝsza), np. moc prawna ustawy jest wyŝsza niŝ aktu prawa miejscowego.
1 NajwaŜniejszym aktem prawodawczym jest Konstytucja RP z dnia 2 kwietnia 1997 roku, gdyŝ ona jest statutem organizacyjnym państwa jako organizacji społecznej, a inne akty prawodawcze powinny się opierać na jej postanowieniach. Akt ten reguluje takie kwestie, jak : 1. zasady ustroju politycznego i społecznoekonomicznego państwa 2. strukturę i kompetencję organów państwowych i samorządu terytorialnego, 3.referendum, 4.wolności, prawa i obowiązki obywateli oraz środki ich ochrony, 5.źródła prawa, finanse publiczne, stany nadzwyczajne (stan wojenny, stan wyjątkowy i stan klęski Ŝywiołowej), 6.problematykę zmiany konstytucji.
1.zasady ustroju politycznego i społecznoekonomicznego państwa 2.strukturę i kompetencję organów państwowych i samorządu terytorialnego, 3.referendum, 4.wolności, prawa i obowiązki obywateli oraz środki ich ochrony, 5.źródła prawa, finanse publiczne, stany nadzwyczajne (stan wojenny, stan wyjątkowy i stan klęski Ŝywiołowej), 6.problematykę zmiany konstytucji. 6 5 1 KONSTYTUCJA 4 2 3
NajwyŜsza moc prawa konstytucji oznacza, Ŝe wszystkie inne akty prawodawcze powinny być z nią zgodne 2 Drugim co do mocy prawnej aktem jest ustawa zwykła, a materię ustawową, a więc sprawy, które mogą być regulowane wyłącznie w drodze ustawy, tworzą w szczególności: - sytuacja prawna obywateli (ich wolności, prawa i obowiązki) oraz sytuacja niepaństwowych osób prawnych, - tworzenie, kompetencje i tryb działania organów państwa, - szersze i kompleksowe regulowanie stosunków społecznych w państwie i inne.
Ustawa dochodzi do skutku w skomplikowanym procesie ustawodawczym. Jego zasadniczymi etapami są: inicjatywa ustawodawcza, debata w Sejmie i Senacie, podpisanie przez prezydenta ogłoszenie. Prawo inicjatywy ustawodawczej, czyli prawo zgłoszenia do Sejmu projektu ustaw, przysługuje: posłom (grupie przynajmniej 15 posłów), komisjom sejmowym, Senatowi, Prezydentowi RP, Radzie Ministrów oraz wyborcom w liczbie co najmniej 100 tysięcy (inicjatywa ludowa).
1. Posłowie 15 osób 6. Wyborcy 100tysięcy 2. KOMISJE SEJMOWE INICJATYWA USTAWODAWCZA 5. RADA MINISTRÓW 3. SENAT 4. PREZES RM
Debata w Sejmie i Senacie nad projektami ustaw toczy się na plenarnych posiedzeniach tych ciał i w komisjach. Decyzję o przyjęciu ustawy podejmuje się tylko na plenarnych posiedzeniach osobno Sejmu i osobno Senatu. Ustawy podpisuje i zarządza ich ogłoszenie Prezydent RP. Źródłem prawa powszechnie obowiązującego w Polsce są umowy międzynarodowe, które są bezpośrednio stosowane, chyba Ŝe ich stosowanie jest uzaleŝnione od wydania ustawy. JeŜeli wymagana jest zgoda na ratyfikację umowy międzynarodowej w drodze uprzedniej ustawy (zgoda parlamentu na ratyfikację), warunkiem ich stosowania jest ogłoszenie w trybie wymaganym dla ustawy. Umowy takie mają moc ustawy, a w razie kolizji wzajemnej mają przewagę nad ustawą. Umowy międzynarodowe zajmują miejsce poniŝej Konstytucji i muszą być z nią zgodne.
Polska zadeklarowała takŝe gotowość stosowania w kraju prawa organizacji międzynarodowych (wtórnego prawa wspólnotowego - prawa wynikającego z umowy konstytuującej daną organizację), które ma pierwszeństwo w przypadku kolizji z ustawami. Organy krajowe stracą wtedy stosowne kompetencje prawodawcze, które zastaną przeniesione na organy Wspólnoty. W miarę krystalizowania się Unii Europejskiej jako federacji państw Europy, prawo wspólnotowe zaczynało funkcjonować w charakterze równoległego porządku prawnego wobec prawa krajowego.
Aktem organów władzy wykonawczej, stanowiącym źródło prawa powszechnie obowiązującego, są rozporządzenia jako akt ściśle związany z ustawą, wydawany przez organy wskazane w Konstytucji na podstawie szczegółowego upowaŝnienia ustawowego. Rozporządzenia moŝe wydawać: -Prezydent RP, -Rada Ministrów, -Prezes Rady Ministrów, -Minister kierujący działem administracji rządowej, -Przewodniczący komitetu powołanego w składzie Rady Ministrów -Przewodniczący Krajowej Radiofonii i Telewizji.
1. PREZYDENT RP 6. Przewodniczący KRAJOWEJ RADY RADIOFONII I TELEWIZJI 2. RADA MINISTRÓW ROZPORZĄDZENIA 5. Przewodniczący Komitetu Powołanego w składzie RADY MINISTRÓW 4. Minister Kierujący Działem Administracji RZĄDOWEJ 3. PREZES RADY MINISTRÓW
3 NiŜszą moc w sferze prawa powszechnie obowiązującego mają akty prawa miejscowego - obowiązują na terenie działania organu, który je ustanowił. Akty prawa miejscowego wydawane są na podstawie i w granicach upowaŝnień zawartych w ustawach samorządowych i innych ustawach. Wydawane są zarówno na mocy kompetencji ogólnej, jak i szczegółowej.
Aktem prawa powszechnie obowiązującego są wydawane w specyficznych okolicznościach, np. w czasie stanu wojennego są rozporządzenia Prezydenta z mocą ustawy. Niejednorodny charakter prawny mają uchwały Sejmu i Senatu, gdyŝ część z nich nie ma charakteru normatywnego (np. o wyborze sędziów Trybunału Konstytucyjnego). W formie uchwały stanowiony jest regulamin Sejmu i Senatu, który do pewnego stopnia ma charakter prawa powszechnie obowiązującego.
Wspomnieliśmy juŝ, Ŝe źródłem wewnętrznego prawa konsensualnego (w przyszłości być moŝe prawa powszechnie obowiązującego) są układy zbiorowego pracy oraz umowy zawierane przez Radę Ministrów z kościołami innymi niŝ katolicki oraz z związkami wyznaniowymi. Konstytucja RP wyraźnie oddziela akty prawa wewnętrznego, czyli przepisy obowiązujące wyłącznie jednostki organizacyjne podległe organowi tworzącemu prawo. Aktami tymi są uchwały Rady Ministrów oraz zarządzenia Prezydenta RP, Prezesa Rady Ministrów i ministrów.
Wykład nr III Podstawy prawa i ochrona własności intelektualnej System Prawa. Zasady Prawne. Źródła Prawa. Źródła Prawa w RP. Instytut InŜynierii i Gospodarki Wodnej Zakład Gospodarki Wodnej OPRACOWAŁ dr hab.inŝ.wojciech Chmielowski prof. PK