F. Chopin Preludium e-moll W powyższym przykładzie elementami formotwórczymi jest harmonia współdziałająca z melodią.

Transkrypt

1 Elementy Dzieła Muzycznego W budowie utworu muzycznego współdziałają ze sobą takie elementy jak: I. Melodia II. Rytm III. Harmonia IV. Agogika V. Dynamika VI. Artykulacja VII. Kolorystyka Wymienione elementy mogą współdziałać ze sobą równocześnie a czasami niektóre z nich mogą wychodzić na plan pierwszy. Pierwszoplanowe elementy w utworze muzycznym określamy jako elementy formotwórcze. I. Melodia Melodią nazywamy sukcesywne następstwo dźwięków uporządkowanych pod względem interwałowym i rytmicznym. Melodię można analizować z różnego punktu widzenia: 1. z punktu rozpiętości interwałów Melodia jako następstwo interwałów może składać się z pochodu małych interwałów bądź też z pochodu dużych rozpiętości interwałowych F. Chopin Preludium e-moll W powyższym przykładzie elementami formotwórczymi jest harmonia współdziałająca z melodią. 2. Drugi podział dotyczy kierunku jej rozwoju, a więc mówimy o melodii posiadającej linię wznoszącą, opadającą, falistą, bezkierunkową. F. Chopin Preludium e-moll (melodia bezkierunkowa) F. Chopin Etiuda nr 12 c-moll op. 25 (falista linia melodyczna) Melodie o liniach wznoszących lub opadających występują na jakiś odcinkach utworu muzycznego. 3. Dotyczy charakteru melodii i tutaj rozróżniamy melodię: a) płynną, śpiewną, typu wokalnego, przeniesioną na teren muzyki instrumentalnej, tzw. melodykę kantylenową b) melodia utrzymana w szybkim tempie oparta na równych wartościach rytmicznych tzw. melodyka figuracyjna c) melodyka wykorzystująca zarówno śpiewny charakter w połączeniu z elementem figuracyjnym nosi nazwę figuracyjno-kantynelową d) melodyka, która charakteryzuje się efektownymi zwrotami i dużą ilością ozdobników nosi nazwę melodyki ornamentalnej lub melizmatycznej. e) melodyka wokalna z bardzo bogatą ornamentyką o figuracyjnym często charakterze nosi nazwę koloratury. f) melodyka zbliżona do mowy o recytatywnym charakterze nosi nazwę melodyki deklamacyjnej. 1

2 F. Chopin Preludium D-dur (figuracyjna) J. Ph. Rameau Tamburyn (ornamentalna) Pieśń Bogurodzica (melizmatyczna) Melizmatem nazywamy stosowanie kilku dźwięków na jednej głosce tekstu. Melodyka wokalna z bardzo bogatą ornamentyką często o figuracyjnym charakterze nosi nazwę koloratury. Koloratura jest charakterystyczna dla wysokich głosów żeńskich i ma zastosowanie w operze. W. A. Mozart Aria Królowej Nocy z II aktu opery Czarodziejski flet (kantylenowa) W. A. Mozart Marsz z sonaty A-dur KB 231 turecki (ornamentalna) 2

3 II. Rytm element rytmiczny współpracuje z elementem melodycznym. Rytm reguluje czas trwania poszczególnych dźwięków i ustala ich wzajemną długość Schemat podziału rytmicznego 1. Rytmika swobodna 2. Rytmika ustalona r. okresowa r. zmienna r. taneczna r. miarowa r. marszowa r. motoryczna Rozróżniamy 2 rodzaje rytmiki: 1. Rytmika swobodna nie znająca podziału utworu muzycznego na takty. Rytmika ta podporządkowana jest akcentom mowy. Muzyka bez podziału metrycznego nosi nazwę muzyki a taktowej. Przykładem muzyki a taktowej są utwory muzyczne z epoki średniowiecza m. in. pieśń Bogurodzica 2. Rytmika ustalona podporządkowana jest zasadom metrycznym. W XVII w. rozpowszechnił się w muzyce podział utworów na takty. Metrum porządkuje przebiegi rytmiczne za pomocą regularnie powtarzających się akcentów. Charakter akcentów metrycznych decyduje o podziale rytmiki ustalonej na okresową i zmienną. W rytmice okresowej zauważamy stały schemat rytmiczny powtarzający się kilkakrotnie w różnych odstępach czasu. F. Chopin Preludium A-dur W rytmice zmiennej układ rytmiczny przy zachowaniu określonego metrum ulega zmianie co kilka taktów. F. Chopin Sonata b-moll cz.1, op.35 Odmianą rytmiki okresowej jest: rytmika taneczna operująca określonymi schematami rytmicznymi właściwymi dla poszczególnych tańców i utworów tanecznych. 3

4 rytmika marszowa powtarzająca charakterystyczne schematy rytmiczne odpowiadające krokom maszerujących. rytmika motoryczna oparta na jednorodnych (jednakowych) wartościach rytmicznych. rytmika miarowa operująca miarowym, spokojnym schematem rytmicznym. Mikołaj Rimskij Korsakow Lot trzmiela z opery Bajka o Carze Sułtanie (r. motoryczna) Polirytmia polega na równoczesnym stosowaniu w kilku głosach danego utworu muzycznego, zarówno podziału regularnego i nieregularnego wartości rytmicznych. Polimetria metrum zmienia się w obrębie jednego utworu muzycznego III. Harmonia Harmonia jest elementem porządkującym współbrzmienia w utworze muzycznym. Zjawiska harmoniczne zachodzące w utworze muzycznym nazywamy harmoniką. Czynnik harmoniczny pojawił się w historii rozwoju muzyki europejskiej w IX w. i odtąd podlega ciągłym przemianom. Od IX-XVI w. utwory muzyczne oparte były na tzw. harmonice modalnej. Harmonika modalna opierała się na skalach modalnych czyli kościelnych. Występowały tam współbrzmienia konsonujące. Od XVII XIX w. podstawą muzyki artystycznej staje się harmonia funkcyjna oparta na skalach durowych i molowych. Istotą tej harmoniki jest łączenie akordów według określonych zasad. Opiera się ona na trzech zasadniczych funkcjach: tonice, subdominancie i dominancie, które tworzą triadę harmoniczną. W harmonice funkcyjnej na pierwszy plan wysuwają się współbrzmienia konsonujące a wszystkie akordy dysonujące są bezpośrednio rozwiązywane. W muzyce artystycznej XX w. związki funkcyjne uległy całkowitemu rozluźnieniu. Akordy zestawia się zupełnie swobodnie, nie są ze sobą połączone, brak kadencjonowania, dominują współbrzmienia dysonujące. Taką harmonikę nazywamy sonorystyczną czyli brzmieniową. IV. Agogika Agogika dotyczy tempa utworu muzycznego. Zmiany agogiczne zachodzące w utworach muzycznych mogą być stosowane w następujący sposób: 1. Jeżeli w utworach muzycznych wieloczęściowych stosujemy na zmianę tempo wolne i szybkie wówczas ten rodzaj agogiki nazywamy agogiką kontrastową. Anonymus Taniec dworski Rex 2. Stosowanie kontrastów agogicznych w ramach jednego utworu muzycznego lub w ramach jednej części utworu wieloczęściowego, wówczas ten rodzaj agogiki nazywamy agogiką zmienną. Franciszek Liszt II Rapsodia węgierska 4

5 V. Dynamika Dynamika zajmuje się określeniem wszelkich zjawisk związanych z natężeniem siły dźwięku oraz ich zmianami w utworze muzycznym. Sposób stosowania elementu dynamicznego w utworze muzycznym może być następujący: 1. Jeżeli w utworze muzycznym (bądź to na odcinkach długich czy krótkich) stosowany jest kontrast dynamiczny (raz piano, raz forte) to taki sposób stosowania zmian dynamicznych nazywamy dynamiką kontrastową. 2. Jeżeli w utworze muzycznym następuje konsekwentne wzmacnianie lub osłabianie siły dźwięku, wówczas taki sposób stosowania zmian dynamicznych nazywamy dynamiką swobodną. E. Grieg Śmierć Azy VI. Kolorystyka Kolorystyka wiąże się z barwą dźwięku i tą cechą dźwięku, która pozwala nam odróżnić jeden dźwięk od drugiego, kiedy posiadają tę samą wysokość i tę samą siłę natężenia a wydobywane z różnych źródeł. Element kolorystyczny spełnia pierwszoplanową rolę w muzyce XX wieku. M. Ravel Bolero VII. Artykulacja Jest to element określający sposób wydobywania dźwięku. Element ten na różnych instrumentach jest rozmaicie zróżnicowany i daje nieco inne wyniki. Rodzaje artykulacji: legato, nonlegato, staccato, pizzicato, arco, portato, arpeggio, flażolety - jest to zjawisko zmiany barwy dźwięku uzyskiwane przez lekkie dotknięcie drgającej struny w odpowiednim miejscu. 5

6 Faktura utworu muzycznego Faktura jest to termin dotyczący konstrukcji utworu muzycznego. Utwory muzyczne ogólnie dzielimy na jednogłosowe i wielogłosowe. W utworach wielogłosowych wyróżniamy następujące rodzaje faktury: 1. Faktura homofoniczna dotyczy muzyki wielogłosowej operującej jedną linią melodyczną, której towarzyszą akordy lub figuracje. Linia melodyczna w utworach homofonicznych najczęściej występuje w głosie najwyższym a może również wystąpić w głosie środkowym lub najniższym. Współbrzmienia akordowe, czyli głosy towarzyszące mogą występować w postaci zwartych akordów lub sfigurowanej. F. Chopin Preludium c-moll op.28 nr 20 (melodia w głosie najwyższym, głosy towarzyszące w postaci zwartych akordów) 2. Faktura polifoniczna polifonia to rodzaj muzyki wielogłosowej, w której element melodyczny przejawia się w dwóch co najmniej samodzielnie prowadzonych głosach, a element harmoniczny powstaje jako rezultat równoczesnego prowadzenia tychże głosów. W polifonii rozróżniamy 2 rodzaje konstrukcji: a) jeżeli w utworze wielogłosowym występują równocześnie lecz równorzędnie i samodzielnie prowadzone głosy takie zjawisko nazywamy polifonią kontrastową. b) jeżeli w utworze wielogłosowym głosy naśladują się wzajemnie z pewnym opóźnieniem to zjawisko takie nazywamy polifonią imitacyjną J. S. Bach Inwencja dwu głosowa C-dur Utwory jednogłosowe posiadają fakturę monofoniczną, utwory takie opierają się jedynie na melodii i pozbawione są elementu harmonicznego. Utwory jednogłosowe występujące z towarzyszeniem instrumentalnym będą posiadały postać melodii akompaniowanej. 6

7 Ewolucyjna zasada kształtowania utworu muzycznego Zasada ewolucyjna kształtowania utworu muzycznego polega na powtarzaniu wielokrotnym najmniejszej części utworu muzycznego motywu. Motyw staje się podstawą całego utworu muzycznego J.S.Bach Toccata d-moll Jeżeli utwór o budowie ewolucyjnej oparty jest na jednym motywie wówczas posiada on formę izomorficzną czyli jednolitą. Jeżeli utwór ewolucyjny oparty jest na szeregowaniu różnych motywów wówczas mówimy, że posiada on formę polimorficzną czyli kilkuczęściową. Okresowa budowa utworu muzycznego Polega na podziale całego utworu muzycznego na okresy muzyczne, zdania i frazy. Najmniejszą cząstką utworu muzycznego jest motyw, dwa motywy tworzą frazę muzyczną, dwie frazy tworzą zdanie muzyczne, a dwa zdania tworzą okres muzyczny. W okresie muzycznym możemy wyróżnić poprzednik i następnik. W poprzedniku następuje gromadzenie napięć i kończy się on na dominancie; w następniku napięcia te rozwiązują się i kończy się on na tonice. 7

8 Formy okresowe małe i wielkie 1. Formy okresowe małe Formy okresowe małe spotykamy przeważnie w pieśniach ludowych, dziecięcych, w drobnych utworach instrumentalnych a także w pieśniach artystycznych. O takich utworach mówimy, że posiadają budowę małej formy pieśni. Utwory takie oznaczamy małymi literami. Jeżeli chodzi o okresy muzyczne to wyróżniamy okres mały, zbudowany ze zdań czterotaktowych oraz okres wielki, zbudowany ze zdań ośmiotaktowych. W formach okresowych małych spotykamy przeważnie okresy małe, rzadziej występują okresy wielkie. Utwory o budowie okresowej mogą mieć budowę: jednoczęściową (zbudowane z jednego okresu muzycznego) dwuczęściową (zbud. z dwóch okresów muzycznych) trzyczęściową a) formy jednoczęściowe F. Chopin Preludium c-moll... F. Chopin Preludum A-dur... b) formy dwuczęściowe Powstają przez połączenie dwóch okresów muzycznych z których drugi rozwija się motywicznie z pierwszego i łączy się z nim na zasadzie wariantu. Hymn Narodowy Jeszcze Polska... 8

9 F. Chopin Mazurek C-dur op.7 nr okresy małe izomorficzne oparte na tym samym materiale motywicznym tworzą tzw. okres podwójny przy czym okres pierwszy będzie poprzednikiem a okres drugi będzie następnikiem. c) formy trzyczęściowe Powstają przez połączenie okresów na zasadzie kontrastu (a b a). Część środkowa jest kontrastująca, części skrajne są identyczne lub podobne. Kazimierz Serocki Oberek F. Chopin Życzenie 2. Formy okresowe wielkie Obszerniejsze kompozycje o budowie okresowej ujmowane są często w 3-częściową formę złożoną typu ABA, w których część środkowa kontrastuje z częściami skrajnymi pod względem melodycznym, rytmicznym, harmonicznym, tonacji, rejestru a także pod względem dynamicznym i kolorystycznym. Część środkowa często otrzymuje nazwę TRIO, nazwa ta jest pozostałością z wieku XVII kiedy to część środkową utworu przeznaczonego na całą orkiestrę wykonywały tylko 3 instrumenty. TRIO z włoskiego oznacza utwór na 3 instr. Nazwą TRIO oznaczano środkową część poloneza, menueta, marsza i innych utworów. F. Chopin Polonez A-dur op.40 nr. 1 9

10 POLSKIE TAŃCE NARODOWE Polskie tańce narodowe, oraz tańce pochodzenia obcego, występują w dwóch postaciach: 1. Jako tańce użytkowe 2. Jako tańce stylizowane. Tańce użytkowe przeznaczone są do praktycznego wykonywania i cechą ich jest utrzymanie równomiernego tempa podkreślenie charakterystycznego rytmu tanecznego. Tańce stylizowane natomiast, są to wykształcone przez kompozytorów utwory muzyczne o cechach danego tańca, które w artystyczny sposób są uwydatnione. Tańce stylizowane przeznaczone są jako utwory muzyczne do słuchania. Polskimi tańcami narodowymi są: - Polonez - Mazur - Oberek - Kujawiak - Krakowiak POLONEZ znany jest również pod innymi nazwami: wolny, wielki, polski, starodawny, okrągły, chmielowy. M. K. Ogiński Pożegnanie Ojczyzny Należy do grupy tańców chodzonych, utrzymany w takcie ¾ w tempie umiarkowanym o charakterze uroczystym, dostojnym. W polonezie możemy spotkać następujące rytmy: ; W rytmie poloneza występuje charakterystyczna formuła rytmiczna kończąca okresy muzyczne: ; Polonez posiada budowę okresową 3- częściową typu ABA w części środkowej B stosowany jest zwykle kontrast. Część środkową określamy nazwą TRIO. F. Chopin Polonez A-dur op.40 nr 1 MAZUR Taniec pochodzący z mazowsza pełen temperamentu, utrzymany w takcie ¾. Należy do grupy tańców gonionych. Występuje pod takimi nazwami jak: gniewas, wyrywas, szumny, goniony. Charakterystyczną cechą mazura to akcenty rozrzucone nieregularnie, występujące bardzo często na słabych częściach taktu zwłaszcza na drugiej. 10

11 W rytmice mazura spotykamy takie rytmy jak: S. Moniuszko Mazur z opery Straszny dwór OBEREK - taniec żywiołowy o niezwykłym temperamencie polegający na szybkich obrotach i wirowym charakterze. Notowany jest w takcie 3/8. W oberku często powtarzają się pewne fragmenty melodyczne wykazując tym samym falisty bieg melodii. W zabawie ludowej oberek często występuje po kujawiaku. Występuje on jako taniec z przyśpiewkami. K. Serocki oberek z cyklu Krasnoludki G. Bacewicz Oberek H. Wieniawski Obertas KUJAWIAK taniec ten wywodzi się z Kujaw i znany jest również pod takimi nazwami jak: śpiący, kolebany. Od mazura różni się wolniejszym tempem oraz molowym trybem tonacji. Notowany jest w takcie ¾. W muzyce kujawiaków wyróżnia się dwie części: - część wolna uważana za właściwego kujawiaka - część szybka o tempie zbliżonym do oberka. W zabawie ludowej kujawiaki przeplatane są przyśpiewkami. H. Wieniawski Kujawiak KRAKOWIAK znany już był prawdopodobnie w XIV w. za panowania Kazimierza Wielkiego. Miał on wówczas charakter rycerski a więc tańczony był wyłącznie przez mężczyzn. W XVIII w. krakowiak wchodzi do grupy polskich tańców narodowych i staje się popularny w całym kraju. Krakowiak to taniec pełen temperamentu, taniec skoczny. Charakterystyczną rytmiką krakowiaka to rytm synkopowany. Zapisany jest w takcie 2/4. W literaturze muzycznej stylizowane krakowiaki spotyka się jako utwory wokalne oraz jako instrumentalne. L. Łużycki Krakowiak z baletu Pan Twardowski 11

12 TAŃCE OBCE POLKA jest to ludowy taniec pochodzenia czeskiego. Nazwa tańca pochodzi od czeskiego słowa pulka tzn. połówka. Słowo to oznacza, że polkę tańczy się półkrokiem. Polka jest tańcem wirowym, utrzymanym w takcie 2/4 w tempie szybkim. W układzie rytmicznym polki występuje dwutaktowa formuła rytmiczna: KOZAK, HOPAK, TREPAK są to tańce ludowe, rosyjskie o żywym tempie i skocznym charakterze, tańczone z przysiadami. Charakterystyczne rytmy trepaka i kozaka są następujące: Trepak: Kozak: CZARDASZ jest narodowym tańcem węgierskim, który powstał z motywów i elementów muzyki tańców cygańskich. Słowo czardasz wywodzi się od słowa Csarda, które oznacza karczmę, oberżę z kapelą cygańską. Czardasz utrzymany jest w takcie parzystym 4/8 i składa się z dwóch części. Część pierwsza zwana lassu względnie lassam jest to część wolna i śpiewna Część druga friška część szybka, rytmiczna z tendencją do przyspieszania tempa w zakończeniu. WALC jest tańcem wirowym pochodzenia niemieckiego, wywodzi się z dawnych tańców tyrolu i południowych niemiec, takich jak ländler i steyer. Walc utrzymany jest w takcie ¾ posiada charakterystyczną formułę akompaniamentu: na raz nuta podstawowa, na 2 i na 3 akordy. Początkowo wal pisany był w postaci 16-to taktowych utworów, które następnie łączono w większe całości. W kolejnej fazie walc przybiera formę suity z szeroko rozbudowanym wstępem zwanym introdukcją po czym następuje szereg walców i zakończenie czyli coda. BOLERO jest to narodowy taniec hiszpański utrzymany w tempie umiarkowanie szybkim w takcie ¾. Wykonywany bywa przy akompaniamencie kastanietów i tamburynu do wybijania charakterystycznego rytmu tanecznego: Odmianą bolera jest saguidilla narodowy taniec andaluzyjski, utrzymany w szybszym tempie i wykonywany z towarzyszeniem śpiewu i kastanietów lub gitary. ; 12

13 HABANERA ludowy taniec kubański zbliżony do tanga o charakterystycznym synkopowanym rytmie, przeniesiony do Hiszpanii stał się narodowym tańcem hiszpańskim. Utrzymany w takcie 2/4 w tempie umiarkowanym. TARANTELLA taniec neapolitański utrzymany w takcie 6/8 w szybkim tempie o zawrotnej, ruchliwej melodyce. Nazwa tańca pochodzi od miejscowości Tarent położonej w pd. Włoszech. GAWOT jest to francuski taniec ludowy, który następnie został przeniesiony do kręgów kultury dworskiej. Jest to taniec o wytwornym charakterze w tempie umiarkowanym, w takcie parzystym alla breve. Fraza muzyczna rozpoczyna się od przedtaktu. Gawot początkowo miał budowę dwuczęściową, następnie trzyczęściową, w której środkową część stanowi kontrastujące Trio zwane a la musette w którym jest drugi gawot naśladujący stałym basem opartym na kwincie. MENUET jest starofrancuskim tańcem ludowym, który w XVII w. staje się tańcem dworskim. Menuet utrzymany jest w takcie ¾ w tempie umiarkowanym o charakterze wytwornym, eleganckim, lekkim. Menuet podobnie jak gawot początkowo posiadał budowę dwuczęściową, następnie trzyczęściową w której drugą część stanowi drugi menuet jako tzw. TRIO. HAYDN - Kwartet smyczkowy op. 64_ 65 D-dur Menuet 13

14 TAŃCE CHARAKTERYSTYCZNE Są to utwory taneczne, które nie są inspirowane muzyką ludową. Zostały one po prostu nazwane tańcami charakterystycznymi. Najczęściej są to utwory o charakterze ilustracyjnym, stąd zaopatrzone są w tytuły. Mogą to być również tańce bez tytułu, w których kompozytor nie narzuca żadnych skojarzeń muzycznych. Tańce charakterystyczne bardzo często są częścią składową utworu cyklicznego, dlatego też posiadają charakter związany z jego ideą. C. Debussy Taniec pajaca P. Czajkowski Walc kwiatów z baletu Dziadek do Orzechów Muzykę dzielimy ogólnie na 2 nurty: 1. Na sztukę ludową 2. Na sztukę artystyczną. POLSKA MUZYKA LUDOWA Muzyka ludowa jest twórczością samorodną, w której twórcy kierują się swoim własnym instynktem. Muzyka ludowa wywarła jednak pewien określony wpływ na twórczość artystyczną a mianowicie wykształciła pewne skale dźwięków, pierwsze instrumenty ludowe itp. Z tych właśnie źródeł sztuki ludowej czerpali materiał kompozytorzy twórczości artystycznej. Kulturę duchową ludu określamy ogólnie mianem folklor. Słowo folklor wywodzi się z angielskiego folk oznacza lud i lol vole mądrość, umiejętność. Na folklor czyli na kulturę duchową ludu składają się 3 działy: I. Wierzenia ludowe, przysłowia, zabobony i przesądy II. Zwyczaje i obrzędy, które dzielą się na : a) zwyczaje i obrzędy wiążące się z życiem człowieka (chrzciny, wesela, pogrzeby) b) zwyczaje i obrzędy wiążące się z życiem przyrody (sobótka, marzanna) III. Sztuka ludowa : stroje, zdobnictwo, legendy, baśnie, opowiadania, poezja ludowa, pieśni, taniec, rzeźba, malarstwo, ceramika. Jeżeli chodzi o folklor muzyczny, obejmuje on pieśni, tańce i muzykę instrumentalną. Cechami pieśni ludowych są: 1. Anonimowość muzyka ludowa jest twórczością bezimienną, przekazywaną drogą tradycji z pokolenia na pokolenie na zasadzie z ust do ust 2. Zbiorowość powstanie pieśni można przypisać poszczególnym jednostkom bądź też całym grupom ludzi 3. Wariantowość twórcami i wykonawcami autentycznej muzyki ludowej były osoby nie znające nut, w związku z tym w tradycyjnym przekazywaniu wystąpiły pewne zmiany dotyczące rytmu, melodii, tekstu, trybu, skali, zmian metrum, tempa. 4. Jednogłosowość polska pieśń ludowa z wyjątkiem pieśni górali podhalańskich są pieśniami jednogłosowymi 14

15 5. Melodie polskich pieśni ludowych zaczynają się z reguły od mocnej części taktu 6. Rysunek linii melodycznej jest przeważnie falujący z wyjątkiem regionu podhalańskiego, gdzie przeważają melodie o kierunku opadającym 7. Melodie są przeważnie sylabiczne, tzn. jednej sylabie tekstu odpowiada jedna nuta 8. Pieśni regionów pn, centralnych i zachodnich utrzymane są w metrum nieparzystym, natomiast regionów pd w metrum parzystym 9. Polskie pieśni ludowe często wiązane są z tańcem, są to tzw. przyśpiewki w tańcach 10. W polskich pieśniach ludowych dostrzegamy rytmy tańców polskich. 15