WYKLUCZENIE UBEZPIECZENIOWE OSÓB STARSZYCH ISTOTA, UWARUNKOWANIA I KONSEKWENCJE

Transkrypt

1 Politechnika Warszawska Wydział Zarządzania Koncepcja rozprawy habilitacyjnej WYKLUCZENIE UBEZPIECZENIOWE OSÓB STARSZYCH ISTOTA, UWARUNKOWANIA I KONSEKWENCJE 1 dr Bogumił Czerwiński

2 AGENDA 1. Uzasadnienie wyboru tematu; 2. Przedmiot i podmiot badań; 3. Wyjaśnienie zjawiska wykluczenia społecznego, finansowego i ubezpieczeniowego; 4. Metody badawcze; 5. Główny cel pracy i cele szczegółowe; 6. Hipotezy badawcze; 7. Plan badań; 8. Struktura pracy; 9. Bibliografia. 2

3 UZASADNIENIE WYBORU TEMATU Starzenie się społeczeństw krajów rozwiniętych (w tym Polski). Rosnące znaczenie starszych konsumentów usług ubezpieczeniowych. Niewystarczające dostosowywanie oferty ubezpieczeniowej do oczekiwań starszych konsumentów. Wzrost znaczenia nowoczesnych form sprzedaży i komunikacji. Współwystępowanie wykluczenia ubezpieczeniowego i cyfrowego osób starszych. 3

4 STRUKTURA LUDNOŚCI WEDŁUG WIEKU WG GUS 4

5 PRZEDMIOT I PODMIOT BADAŃ Podmiot badań: Osoby dojrzałe (powyżej 50 roku życia) i osoby starsze (powyżej 60/65 roku życia), Zakłady ubezpieczeń działające w Polsce. Przedmiot badań: Wykluczenie ubezpieczeniowe. 5

6 WYKLUCZENIE SPOŁECZNE Wykluczenie społeczne odnosi się do sytuacji, w której jednostki zostają pozbawione możliwości pełnego uczestnictwa w społeczeństwie (Giddens, 2006) lub też jednostka nie uczestniczy w życiu społecznym na takim poziomie jak większość społeczeństwa (Fila 2013). Wykluczenie społeczne można zdefiniować jako stan niepodejmowania przez określone osoby, rodziny lub grupy ludności zwyczajowej i społecznie akceptowanej drogi życiowej lub wypadanie z niej (Alińska 2011). Można spotkać się z utożsamianiem wykluczenia społecznego z ubóstwem, lub też traktuje się ubóstwo jako podstawowy powód wykluczenia (Szarfenberg 2007). Wykluczenie społeczne ma charakter niezależny od woli osoby nią dotkniętej (czyli ma charakter obiektywny). Możliwe jest również spojrzenie na tę sytuację jako na subiektywną cechę ludzkiego życia. Jako uczucie subiektywne cechuje się poczuciem społecznej niższości lub utratą wcześniejszego statusu społecznego (Szarfenberg 2007). 6

7 PODSTAWOWE WYMIARY WYKLUCZENIA SPOŁECZNEGO Wykluczenie strukturalne (mieszkanie na wsi, wykształcenie poniżej średniego, wykształcenie ojca poniżej średniego); Wykluczenie fizyczne (wiek 50+, inwalidztwo); Wykluczenie normatywne (samotność, uzależnienie, konflikt z prawem, bycie dyskryminowanym); Wykluczenie materialne (ubóstwo i bezrobocie). W Polsce najczęściej występuje wykluczenie materialne, dotykające przede wszystkim osób utrzymujących się z niezarobkowych źródeł (np. zasiłki, zapomogi). Szersza kategoria zagrożonych wykluczeniem obejmuje głownie wykluczenie strukturalne i fizyczne. Dotyczy ona przede wszystkim: rolników, emerytów i rencistów (Czapiński, Panek 2009). 7

8 WYKLUCZENIE FINANSOWE Wykluczenie finansowe jest częścią wykluczenia społecznego. Wykluczenie finansowe oznacza przynajmniej częściowe pozbawienie ludzi dostępu do usług finansowych. Proces, w którym obywatele doświadczają problemów w dostępie do i/lub korzystaniu z produktów i usług finansowych na głównym rynku (mainstream market), które są odpowiednie do ich potrzeb i umożliwiają im prowadzenie normalnego życia w społeczeństwie, do którego należą. (European Commission 2008). Wykluczenie finansowe sensu stricto dotyczy osób, niekorzystających z żadnych usług finansowych, natomiast wykluczenie sensu largo dotyczy osób, korzystających z usług finansowych w ograniczonym zakresie, np. dysponujących rachunkiem bankowym, ale bez 8 możliwości korzystania z kredytu (Anderloni i inni 2008).

9 WYKLUCZENIE FINANSOWE Wykluczenie finansowe dotyczy przede wszystkim usług bankowych, w mniejszym stopniu dotykając ograniczeń w dostępie do pozostałych usług finansowych. Wykluczenie finansowe według Komisji Europejskiej dotyczy następujących obszarów: bankowość transakcyjna, oszczędności, kredytowanie, ubezpieczenia. 9

10 RODZAJE WYKLUCZENIA FINANSOWEGO Możliwie jest wyodrębnienie w sposób bardziej szczegółowy kilku odmian wykluczenia finansowego, w zależności od jego źródła. Szczególnie istotne jest wykluczenie z uwagi na (Kempson, Whyley 1999; Iwanicz-Drozdowska 2011): dostępność (access exclusion) (wynikająca z poziomu ryzyka akceptowanego przez instytucję finansową); warunki (condition exclusion) (nieadekwatność oferty); cenę (price exclusion) (zbyt wysoki jej poziom); marketing (marketing exclusion) (kierowanie oferty wyłącznie do określonego segmentu klientów); dostępność geograficzna (geographical access) (brak placówek i bankomatów w określonych lokalizacjach; samowykluczenie (self-exclusion) (rezygnacja z kontaktów z instytucjami w przekonaniu o odmowie dostępu lub niemożności skorzystania). 10

11 OSOBY ZAGROŻONE WYKLUCZENIEM FINANSOWYM osoby o niskich dochodach, bezrobotni, kobiety, rodzice samotnie wychowujący dzieci, osoby starsze i młodzież, osoby niepracujące z powodu choroby, niepełnosprawni, mieszkający na terenach słabo zurbanizowanych i wiejskich, imigranci. 11

12 DOSTĘP DO USŁUG FINANSOWYCH (INKLUZJA FINANSOWA) (MIEJSCE W RANKINGU W ODNIESIENIU DO WSZYSTKICH KRAJÓW) kraj grupa rachunek karta kredyt pożyczka lokata dochodowa bankowy kredytowa bankowy (rodzina, znajomi) bankowa Finlandia Dania Szwecja Niemcy Republika Czeska Słowacja Litwa Polska Białoruś Federacja Rosyjska Ukraina A Global Snapshot of Financial Exclusion

13 KORZYSTANIE Z USŁUG FINANSOWYCH W POLSCE I W UNII EUROPEJSKIEJ Wyszczególnienie wielkość rachunek kredyt karta ubezpieczenia pozostałe próby bieżący hipoteczny kredytowa na życie ubezpieczenia Polska % 6% 19% 33% 25% % 2% 10% 12% 5% % 12% 31% 39% 33% % 6% 24% 38% 32% % 3% 11% 33% 25% UE % 19% 40% 31% 51% % 2% 24% 11% 23% % 29% 47% 35% 55% % 30% 50% 41% 60% % 9% 35% 27% 53% 13 Special Eurobarometer 373: Retail financial services

14 WYKLUCZENIE UBEZPIECZENIOWE Proces, w którym obywatele doświadczają problemów w dostępie do i/lub korzystaniu z usług ubezpieczeniowych na głównym rynku, które są odpowiednie do ich potrzeb i umożliwiają im prowadzenie normalnego życia w społeczeństwie, do którego należą. Wykluczenie ubezpieczeniowe jest ograniczane przez instytucję ubezpieczeń obowiązkowych. Grupy społeczne szczególnie narażone na wykluczenie ubezpieczeniowe: osoby niezamożne, osoby gorzej wykształcone, młodzież, osoby starsze, osoby ze wsi i małych miast. 14

15 SPOŁECZNE PRZYCZYNY WYKLUCZENIA FINANSOWEGO (UBEZPIECZENIOWEGO) Liberalizacja rynków finansowych, skutkująca większą złożonością produktów finansowych; Zmiany strukturalne zachodzące na rynkach pracy; Polityka fiskalna obciążająca usługi finansowe; Zmiany demograficzne; Nierówności w uzyskanych dochodach. 15

16 POPYTOWE PRZYCZYNY WYKLUCZENIA FINANSOWEGO (UBEZPIECZENIOWEGO) Obawa o wysokie koszty usług finansowych; Przekonanie, że usługi finansowe nie są przeznaczone dla osób niezamożnych; Brak zaufania do instytucji finansowych; Skłonność do korzystania z alternatywnych źródeł finansowania; Negatywne doświadczenia z przeszłości. 16

17 PODAŻOWE PRZYCZYNY WYKLUCZENIA FINANSOWEGO (UBEZPIECZENIOWEGO) Ocena ryzyka stosowana przez instytucje finansowe; Działania marketingowe prowadzone przez instytucje finansowe; Warunki i rodzaje produktów oraz sposób ich dostarczania; Cena produktów finansowych; Odległość od placówki. 17

18 METODY BADAWCZE Metody badawcze: 1. Studia literaturowe (analiza źródeł wtórnych); 2. Analiza danych statystycznych (wtórnych) dotyczących rynku ubezpieczeniowego w Polsce i innych krajach oraz wykluczenia finansowego; 3. Badania empiryczne z wykorzystaniem kwestionariusza ankiety; 4. Analiza statystyczna uzyskanych danych empirycznych. 18

19 Główny cel pracy GŁÓWNY CEL PRACY I CELE SZCZEGÓŁOWE Wyjaśnienie podstawowych pojęć związanych z wykluczeniem ubezpieczeniowym osób starszych w świetle krytycznej analizy przedmiotu oraz konsekwencji dla praktyki rynku usług ubezpieczeniowych. Cele szczegółowe 1. Identyfikacja podstawowych uwarunkowań wykluczenia społecznego i finansowego. 2. Przedstawienie specyfiki wykluczenia ubezpieczeniowego osób starszych. 3. Określenie rozmiarów (skali) wykluczenia ubezpieczeniowego osób starszych. 4. Identyfikacja determinant wykluczenia ubezpieczeniowego Wskazanie konsekwencji wykluczenia ubezpieczeniowego dla praktyki zakładów ubezpieczeń.

20 Hipoteza główna HIPOTEZY BADAWCZE Starsi konsumenci usług ubezpieczeniowych są szczególnie narażeni na zjawisko wykluczenia ubezpieczeniowego. Hipotezy szczegółowe 1. Osoby w wieku powyżej 50 roku życia należą do grupy osób zagrożonych wykluczeniem na rynku usług ubezpieczeniowych. 2. Wykluczenie ubezpieczeniowe osób starszych w większym stopniu dotyczy ubezpieczeń na życie niż ubezpieczeń majątkowych i pozostałych ubezpieczeń osobowych. 3. Wśród osób starszych najbardziej narażone na wykluczenie ubezpieczeniowe są osoby uboższe, starsze, gorzej wykształcone oraz emeryci i renciści. 4. Podstawową przyczyną wykluczenia ubezpieczeniowego osób jest niedostosowanie oferty do ich oczekiwań, pod względem skomplikowania produktów, ich ceny oraz wykorzystywanych kanałów dystrybucji. 5. Wykluczenie cyfrowe osób starszych wpływa na wykluczenie ubezpieczeniowe w tej grupie wiekowej. 20

21 Osoby w wieku powyżej 50 roku życia H1 Grupy defaworyzowane w wieku 60 + Zróżnicowanie produktów ubezpieczeniowych działu I i II H2 H3 Niedostosowanie oferty do oczekiwań konsumentów H4 Upowszechnienie nowych technologii H5 Hipoteza Główna Starsi konsumenci usług ubezpieczeniowych są szczególnie narażeni na zjawisko wykluczenia ubezpieczeniowego. 21

22 PLAN BADAŃ Czynniki społeczne Czynniki popytowe Podstawy teoretyczne zjawiska Czynniki podażowe Wykluczenie ubezpieczeniowe Osoby dojrzałe (grupa referencyjna) Wyniki badań Osoby starsze Osoby aktywne zawodowo (grupa referencyjna) Emeryci i renciści Wyniki badań Identyfikacja różnic w badanych grupach Determinanty wykluczenia Rekomendacje dla praktyki ubezpieczeniowej 22

23 STRUKTURA PRACY 1/3 WSTĘP I. Wykluczenie finansowe 1. Wykluczenie finansowe jako kategoria wykluczenia społecznego 2. Uwarunkowania wykluczenia finansowego 3. Wykluczenie bankowe 4. Wykluczenie kredytowe 5. Wykluczenie ubezpieczeniowe 6. Determinanty wykluczenia finansowego II. Wykluczenie finansowe osób powyżej 50 roku życia w literaturze przedmiotu 1. Osoby starsze jako zyskująca na znaczeniu grupa klientów 2. Wykluczenie finansowe osób starszych 3. Wykluczenie ubezpieczeniowe osób starszych 23

24 STRUKTURA PRACY 2/3 III. Ubezpieczenia w koncepcji zrównoważonego rozwoju 1. Istota i znaczenie ubezpieczeń w kontekście zarządzania ryzykiem 2. Funkcje ubezpieczeń w koncepcji społecznej odpowiedzialności biznesu 3. Istota i determinanty konstrukcji produktów ubezpieczeniowych IV. Rynek usług ubezpieczeniowych w Polsce 1. Analiza podażowej struktury rynku zakłady ubezpieczeń 2. Analiza popytowej struktury rynku klienci 3. Pozostałe podmioty obecne na rynku 24

25 STRUKTURA PRACY 3/3 V. Osoby starsze jako klienci zakładów ubezpieczeń (wyniki badań) 1. Metoda badania 2. Przedstawienie badanej próby 3. Korzystanie z usług ubezpieczeniowych przez osoby starsze 4. Zmiany intensywności korzystania z usług ubezpieczeniowych 5. Zakłady ubezpieczeń preferowane przez osoby starsze VI. Wykluczenie osób starszych na rynku usług ubezpieczeniowych (wyniki badań) 1. Stymulanty wykluczenia ubezpieczeniowego 2. Destymulanty wykluczenia ubezpieczeniowego 3. Wykluczenie ubezpieczeniowe ze względu na zmienne społeczno demograficzne 4. Propozycje dostosowania oferty ubezpieczeniowej do oczekiwań osób starszych ZAKOŃCZENIE 25

26 BIBLIOGRAFIA 1. Alińska, A. (2011). Problem wykluczenia finansowego w Polsce. Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Szczecińskiego. Ekonomiczne Problemy Usług, Anderloni, L. (2008). Financial services provision and prevention of financial exclusion, European Commission. 3. Błędowski, P., & Iwanicz-Drozdowska, M. (2010). Wykluczenie finansowe w Polsce o możliwości przeciwdziałania. Polityka Społeczna, (2), Buckland, J., Guenther, B., Boichev, G., Geddie, H., & Mutch, M. (2011). There Are No Banks Here Financial & Insurance Exclusion in Winnipeg s North End. 5. Cebulla, A. (1999). A geography of insurance exclusion: perceptions of unemployment risk and actuarial risk assessment. Area, 31(2), Connolly, Ch. (2014), Global Snapshot of Financial Exclusion, NAB and Centre for Social impact (CSI), 7. Czapiński, J., Panek, T. (2009). Diagnoza społeczna Warunki i jakość życia Polaków, Devlin, J. F. (2005). A detailed study of financial exclusion in the UK. Journal of Consumer Policy, 28(1), Fila, J. (2013). Mikrofinanse a wykluczenie finansowe i społeczne polityka i instrumenty. Prace Naukowe Uniwersytetu Ekonomicznego we Wrocławiu, (311), Giddens, A. (2006). Socjologia, Wyd, Nauk. PWN, Warszawa Iwanicz-Drozdowska, M.(2011), Edukacja i świadomość finansowa. Doświadczenia i perspektywy, Szkoła Główna Handlowa w Warszawie, Warszawa. 13. Kempson, E. (2000). In or out?: Financial exclusion: Literature and research review. Financial Services Authority. 14. Kempson, E., & Whyley, C. (1999). Kept out or opted out. Understanding and combating financial exclusion, The Policy Press, Bristol. 15. Kuchciak, I., Świeszczak, M., Świeszczak, K., & Marcinkowska, M. (2014). Edukacja finansowa i inkluzja bankowa w realizacji koncepcji silver economy. Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź. 16. Mikołajczyk, B., & Kurczewska, A. (2011). Mikrokredyty w Europie sposobem na pobudzenie przedsiębiorczości i walkę z wykluczeniem społecznym. Difin, Warszawa. 17. Russell, H., Maître, B., & Donnelly, N. (2011). Financial Exclusion and Over-indebtedness in Irish Households. Department of Community, Equality & Gaeltacht Affairs and Economic and Social Research Institute. 18. Solarz, M. (2011). Wybrane sposoby ograniczania zjawiska wykluczenia ubezpieczeniowego. Annales Universitatis Mariae Curie-Skłodowska. Sectio H. Oeconomia, 45(2), Special Eurobarometer 373 (2012). Retail Financial Services., Szarfenberg, R. (2007). Ubóstwo, marginalność i wykluczenie społeczne. w: Firlit-Fesnak G., Szylko-Skoczny M.(red.). Polityka społeczna. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe. 21. Tuesta, D., Sorensen, G., Haring, A., & Camara, N. (2015). Financial inclusion and its determinants: the case of Argentina (No. 1503). 26

27 DZIĘKUJĘ ZA UWAGĘ Dane kontaktowe: dr Bogumił Czerwiński Politechnika Warszawska, Wydział Zarządzania ul. Narbutta 85, p. 230, Warszawa 27