EDUKACJA DLA BEZPIECZEŃSTWA JAKO WARUNEK PROMOCJI ZDROW IA. Wymiary bezpieczeństwa

Transkrypt

1 H elena W rona-p olańska Katedra Psychologii Zdrowia Uniwersytetu Pedagogicznego im. KEN w Krakowie EDUKACJA DLA BEZPIECZEŃSTWA JAKO WARUNEK PROMOCJI ZDROW IA Wymiary bezpieczeństwa Obecnie żyjemy w czasach zagrożenia bezpieczeństwa zarówno społecznego, jak i jednostkowego. Postępująca globalizacja z jednej strony sprzyja rozwojowi społecznemu, kulturowemu, ekonomicznemu, z drugiej zaś stwarza zagrożenie dla tożsamości państwowej, narodowej, a także osobowej. Ciągle dokonujące się zmiany w różnych obszarach życia polityczno-społeczno-gospodarczego kraju, wprowadzana od wielu lat reforma edukacji stają się źródłem poczucia destabilizacji, które w konsekwencji prowadzi do zagrożenia kondycji zdrowotnej społeczeństwa i zdrowia osobistego. Bezpieczeństwo w wymiarze społecznym i indywidualnym jest przecież podstawą prawidłowego funkcjonowania człowieka, czyli zdrowia społecznego i jednostkowego. Dlatego edukacja dla bezpieczeństwa powinna być edukacją ku zdrowiu i jego promowaniu. Ogólnie poczucie bezpieczeństwa lub jego zagrożenia ma swoje zakotwiczenie w: - makro- i mikrostrukturach państwa, organach bezpieczeństwa, - układach międzynarodowych, - istniejącej sytuacji politycznej w kraju i świecie, - przestrzeganiu zasad i norm współżycia społecznego, - kierowaniu się w życiu wartościami.

2 Problematykę bezpieczeństwa można rozpatrywać w różnych wymiarach. Najogólniej można wyróżnić następujące wymiary bezpieczeństwa: - obiektywny, subiektywny, - społeczny, jednostkowy. Obiektywne poczucie bezpieczeństwa wynika z ładu i harmonii wewnętrznej danego społeczeństwa i równowagi między różnymi krajami, narodami, a równocześnie można mówić o poczuciu bezpieczeństwa osobistego, które dotyczy danego człowieka i jego funkcjonowania w różnych obszarach życia, i sprzyja jego zdrowiu. Poczucie bezpieczeństwa osobistego a zdrowie Z punktu widzenia psychologicznego ważne jest poczucie bezpieczeństwa osobistego, będące warunkiem prawidłowego funkcjonowania człowieka, które zależy także od istniejącego obiektywnie poziomu bezpieczeństwa społecznego. Te dwa plany - społeczny i indywidualny - są ze sobą ściśle związane, nie ma poczucia bezpieczeństwa osobistego bez poczucia ładu społecznego. Bezpieczeństwo społeczne jest pierwotne, a indywidualne - wtórne, ale pomiędzy nimi występują wzajemne zależności kołowe. Podstawą poczucia bezpieczeństwa osobistego jest zaspokojenie potrzeby bezpieczeństwa, która znajduje się u podstawy drabiny potrzeb Maslowa1. Z literatury psychologicznej12wiadomo, że zaspokojenie potrzeb: bezpieczeństwa, miłości, akceptacji i uznania, przynależności do grupy, czyli afiliacji, odgrywa podstawową rolę w kształtowaniu prawidłowej osobowości dziecka. Obserwacje kliniczne i literatura psychoanalityczna i psychoterapeutyczna3dotycząca etiopatogenezy i leczenia zaburzeń natury 1A.R. Maslow, Teońa hierarchii potrzeb, [w:] Problemy osobowości i motywacji w psychologii amerykańskiej, red. J. Reykowski, Warszawa 1964, s H. Spionek, Zaburzenia rozwoju uczniów a niepowodzenia szkolne, Warszawa K. Horney, Nerwica a rozwój człowieka, Warszawa 1978; J.C. Czabała, Czynniki leczące psychoterapii, Warszawa 2002.

3 emocjonalnej - nerwic, wskazuje na ogromne znaczenie zaspokojenia potrzeby bezpieczeństwa dla prawidłowego rozwoju osobowości, a w konsekwencji zdrowia człowieka. Natomiast niezaspokojenie potrzeby bezpieczeństwa jest źródłem tzw. lęku podstawowego (basis anxiety), który jest bezpośrednią przyczyną nerwicy u dziecka, a w konsekwencji prowadzi do ukształtowania neurotycznej osobowości, w której dominuje lęk zagrażający zdrowiu człowieka, a pośrednio i życiu4. Dlatego dla szeroko rozumianego zdrowia bardzo ważne jest poczucie bezpieczeństwa osobistego, a także społecznego. Zdaniem Kępińskiego5 poczucie bezpieczeństwa pozwala na rzutowanie siebie w przyszłość", czyli tworzenie celów i planów życiowych będących podstawą poczucia sensu życia6. Natomiast zagrożenie poczucia bezpieczeństwa prowadzi do zamknięcia perspektywy przyszłości, charakterystycznego dla chorych na nerwicę, a także chorych na nowotwory i białaczki7. Poczucie bezpieczeństwa osobistego sprzyja twórczej adaptacji8 i twórczemu radzeniu sobie ze stresem, które jest podstawą zdrowia funkcjonalnego, rozumianego jako proces równoważenia wymagań stawianych człowiekowi przez otoczenie społeczne z jego możliwościami9. Poczucie bezpieczeństwa kształtuje się od najmłodszych lat życia dziecka i staje się częścią osobowości jako poczucie kontroli nad otoczeniem i samokontroli101, będącej jednym z kluczowych zasobów podmiotowych sprzyjających skutecznemu radzeniu sobie ze stresem, a więc zdrowiu w ujęciu funkcjonalnym11. Na poczucie kontroli składa się właśnie poczucie bezpieczeństwa, czyli odzwierciedlenie kontroli poznawczej nad otoczeniem, istotnej obok poczucia zmiany, czyli reprezentacji kontroli behawio 4 Tamże. 5A. Kępiński, Psychopatologia nerwic, Warszawa K. Obuchowski, Psychologia dążeń ludzkich, Warszawa H. Wrona-Polańska, Poziom lęku a czas trwania choroby u chorych na białaczkę, Polski Tygodnik Lekarski 1985, nr 40, s K. Obuchowski, Adaptacja twórcza, Warszawa H. Wrona-Polańska, Zdrowie jako funkcja twórczego radzenia sobie ze stresem, Kraków M. Kofta, Samokontrola a emocje, Warszawa H. Wrona-Polańska, Zdrowie jako funkcja...

4 ralnej nad otoczeniem. Wzajemna proporcja tych składników decyduje o natężeniu poczucia kontroli. Poczucie kontroli jest zmienne - zależne od sytuacji: w sytuacjach znanych jest wysokie, w sytuacjach nowych zaś niższe. Kontrola behawioralna to forma kontroli nad możliwymi negatywnymi konsekwencjami sytuacji. Można oddziaływać na zdarzenia np. poprzez skrócenie czasu ich działania, przerwanie ich, ograniczenie ich skutków. Przekonanie o możliwości wpływu na zdarzenia zmniejsza jego niekorzystne konsekwencje. Kontrola poznawcza sprzyja i prowadzi do pozytywnego odbioru sytuacji stresowej, poprzez koncentrowanie się na pozytywnych aspektach zdarzenia, odwracanie uwagi od zdarzenia itp. Ważnym zasobem sprzyjającym zdrowiu jest samoocena, rozumiana jako zbiór sądów opisowych i wartościujących dotyczących własnej osoby12. Z badań13wynika, że wysoka, pozytywna i względnie stała, ale elastyczna samoocena sprzyja równowadze osobowości oraz w dużej mierze determinuje prawidłowe, tj. zdrowe i twórcze funkcjonowanie człowieka. W kształtowaniu pozytywnej samooceny dużą rolę odgrywają uporządkowane i stałe doświadczenia, a także konsekwentne wymagania rodziców, wychowawców i nauczycieli w stosunku do dziecka14. Ogólnie rzecz biorąc, poczucie bezpieczeństwa daje możliwość normalnego funkcjonowania, które polega na zaspokojeniu potrzeb i realizacji zadań stawianych przez otoczenie i samego siebie. Z kolei brak poczucia bezpieczeństwa nie pozwala ani na jedno, ani drugie, czyli zagraża zdrowiu. Konieczne jest zatem przeciwdziałanie takim sytuacjom poprzez profilaktykę i promocję zdrowia. 12C.R. Rogers, Theory of therapy personality and interpersonal relations, as developed in the client centered framework, [w:] Psychology. A study of a Science, vol. 3, red. S. Koch, New York M. Tyszkowa, Problemy psychologiczne odporności dzieci i młodzieży, Warszawa H. Wrona-Polańska, Zdrowie jako funkcja...

5 Stres jako wskaźnik zagrożenia poczucia bezpieczeństwa a zdrowie Wśród czynników stwarzających zagrożenie dla poczucia bezpieczeństwa osobistego dominuje stres, który po raz pierwszy został wymieniony w literaturze przedmiotu w połowie ubiegłego stulecia na określenie traumatycznych przeżyć wojennych15i od tej pory był różnie rozumiany i definiowany. Obserwacje życia codziennego, doświadczenia kliniczne i opublikowane prace wskazują16, że stres jest wciąż obecny w życiu człowieka, spotykamy go na drodze prowadzącej do choroby, a także do zdrowia. Dlatego też od stresu nie można się uwolnić, trzeba nauczyć się z nim żyć. Równocześnie warto podkreślić, że stres nie ma jednoznacznie negatywnego wpływu na zdrowie i życie człowieka w postaci różnych chorób, jak zawał serca, choroba wrzodowa żołądka lub dwunastnicy, czy też nerwice jako schorzenia niemające wyraźnego podłoża organicznego. Stres może mobilizować do działań prozdrowotnych, np. zdrowej diety, podejmowania aktywności na rzecz zdrowia (badania profilaktyczne). Może stymulować artystę do pięknego wykonania dzieła muzycznego - bo cóż byłyby warte wykonania, podczas których każda nutka wybita jak perełka, ale brak owego blasku, który daje właśnie trema mobilizująca do pięknego prowadzenia frazy muzycznej? Niekiedy przeżycie traumatycznych wydarzeń stresowych może prowadzić do pogłębienia wiary w siebie i innych ludzi, a w konsekwencji rozwoju własnej osobowości. Jednak stres często jest wskaźnikiem zagrożenia poczucia bezpieczeństwa osobistego, a to zależy od poziomu przeżywanego stresu, wynikającego z jego oceny przez człowieka. W literaturze przedmiotu stres definiowany jest jako: - bodziec, a więc opisywany jest w kategoriach pewnych wydarzeń stresowych, np. choroba bliskiej osoby, utrata pracy, ale też awans społeczny itp.17; 15R. Grinker, J. Spiegel, Men under stress, New York H. Selye, Stres życia, Warszawa 1963; tenże, Stres okiełznany, Warszawa 1977; R.S. Lazarus, Psychological stress and the coping process, New York 1966; A. Antonovsky, Rozwikłanie tajemnicy zdrowia. Jak radzić sobie ze stresem i nie zachorować, Warszawa 1995; H. Wrona-Polańska, Zdrowie jako funkcja T. Holmes, R. Rahe, The Social Readjustment Rating Scale, Journal of Psychosomatic Research 1967, 11, s

6 - reakcja organizmu18, czy stan wzmożonego napięcia emocjonalnego np. przed czy w trakcie egzaminu19, - relacja/transakcja20 czy interakcja między człowiekiem a jego otoczeniem, która oceniana jest jako nadwerężająca czy przekraczająca jego możliwości (zasoby) i zagrażająca jego dobrostanowi. Stres uruchamia procesy radzenia sobie ze stresem, czyli wysiłki poznawcze i behawioralne zmierzające do rozwiązania problemu i regulacji emocji. Jeśli nie uda się rozwiązać problemu i/lub zmniejszyć przeżywanych emocji, może dojść do załamania stanu zdrowia. Stres może zatem prowadzić do choroby, ale także do zdrowia, a zależy to od wielu czynników, na co wskazuje model wzajemnych zależności (schemat 1). Jak wynika z modelu, jeśli ocena wydarzeń życiowych jest stresowa i człowiek stosuje bierny styl radzenia sobie z nimi, np. koncentrując się na emocjach wzbudzanych przez te wydarzenia, to dochodzi z czasem do wyczerpania zasobów energetycznych, zaś duże ilości uwalnianego i krążącego we krwi hormonu stresu - kortyzolu - prowadzą do uszkodzenia tych narządów wewnętrznych, które są u danego człowieka najbardziej wrażliwe", a zależy to od wzoru reagowania wegetatywnego u tego człowieka. W rezultacie działania stresu dochodzi do utraty zasobów odpornościowych, gdyż stres działa immunosupresyjnie na układ immunologiczny i dochodzi do załamania stanu zdrowia i powstania różnych chorób, włącznie z nowotworowymi. Natomiast jeśli człowiek ocenia pozytywnie wydarzenia życiowe, które stanowią dla niego wyzwanie warte zaangażowania, i aktywnie mobilizuje się do poradzenia sobie ze stresem, to wówczas dochodzi do wzrostu zasobów odpornościowych, a więc do zdrowia, które można potęgować, rozładowując napięcia i negatywne emocje wzbudzane przez stresory poprzez relaks czy rozmowy z najbliższymi i przyjaciółmi. 18H. Selye, Stres życia...; tenże, Stres okiełznany Psychologia kliniczna, red. A. Lewicki, Warszawa R.S. Lazarus, Psychological stress...; R.S. Lazarus, S. Folkman, Stress, appraisal and coping, New York 1984.

7 Czynniki: SYTUACYJNE FIZJOLOGICZNE OSOBOWOŚCIOWE INNE CHOROBA ZDROW IE S chem at 1. Model wzajemnych zależności Źródło: H. Wrona-Polańska, Zdrowie i jego psychobiologiczne mechanizmy, [w:] Zdrowie, stres, choroba w wymiarze psychologicznym, red. H. Wrona-Polańska, Kraków 2008, s. 31

8 Edukacja jako źródło zagrożenia bezpieczeństwa Obserwowana z roku na rok postępująca neurotyzacja społeczeństwa jest wskaźnikiem narastającego braku poczucia bezpieczeństwa osobistego, które z kolei jest konsekwencją braku bezpieczeństwa społecznego. Jednakże nie wynika to tylko z zagrożenia pokoju na świecie i istnienia różnych ognisk zapalnych, ale także z zagrożenia ładu społecznego, czyli podstawowych wartości: dobra, piękna, sprawiedliwości, wolności osobistej, i może świadczyć o naruszeniu homeostazy społecznej, a nie tylko wewnątrzustrojowej, która zagraża zdrowiu społecznemu. Naruszenie świata wartości prowadzi do zagubienia w wartościach21, które pełnią rolę drogowskazu w życiu człowieka. Zagrożony zostaje w ten sposób proces wychowania młodego pokolenia. Naruszona i zdezintegrowana rodzina, zagubiona w świecie wartości szkoła oraz brak właściwej grupy rówieśniczej, która byłaby punktem odniesienia dla kształtowania poczucia tożsamości, może w konsekwencji prowadzić do zagrożenia zdrowia. Da się wyróżnić następujące źródła zagrożenia poczucia bezpieczeństwa dzieci i młodzieży: - fascynacja złem i dominacja patologii nad normą - lęku i agresji; - zdezintegrowana rodzina, w której zamiast miłości i bezpieczeństwa dominuje lęk, agresja i wrogość do własnego dziecka (syndrom maltretowanego dziecka, marginalizacja); - destabilizacja w szkole, przemoc, dotykająca nauczycieli i uczniów; - niezdrowa rywalizacja zamiast współpracy i współzawodnictwa; - brak wsparcia w grupie rówieśniczej, poczucie osamotnienia; - negacja autorytetów; - zagubienie w świecie wartości. Z badań własnych, prowadzonych wśród dzieci w wieku szkolnym wynika, że ponad połowa badanych ujawniła podwyższony poziom niepokoju i lęku przejawiający się albo zachowaniem agresywno-zaczepnym, bądź objawami depresji, apatii, spadkiem zain 21 Ks. J. Mastalski, Samotność globalnego nastolatka, Kraków 2007.

9 teresowań i aktywności22. Zachowania agresywne występowały częściej u chłopców, zaś objawy depresyjne u dziewcząt. Jest to bardzo pesymistyczny wynik, gdyż jeśli nie zastosuje się profilaktyki i nie wprowadzi promocji zdrowia, może dojść do powstania nerwicy. Zdrowiu i poczuciu bezpieczeństwa zagraża także rodzina: - niepełna lub wewnętrznie rozbita, w której dominuje napięcie i negatywne emocje, zwłaszcza agresja; - niedojrzałość emocjonalna i osobowościowa rodziców: - matka - agresywna, nadmiernie opiekuńcza i lękowa, kompensująca, - ojciec - nieobecny, rygorystyczny, groźny odczuwający wrogość do dziecka; - nadmiernie liberalny i niekonsekwentny system wychowawczy23. Źródła zagrożenia tkwią w zdezintegrowanej rodzinie, w której często dochodzi do przemocy24 - jej najczęstszym przykładem jest syndrom maltretowanego dziecka czy marginalizacja. Taka wszechstronnie zagrożona kryzysem rodzina szkodzi zdrowiu dziecka i deleguje je do patologii", a jedynym wyjściem z tej sytuacji jest leczenie całego systemu, czyli rodziny, a nie tylko oddziaływanie psychoterapeutyczne na dziecko25. Poczucie braku bezpieczeństwa dotyka także nauczycieli. Z badań własnych wynika26, że istnieją następujące źródła poczucia destabilizacji w pracy nauczyciela: - ciągłe przemiany polityczne i społeczno-gospodarcze; - narastający niż demograficzny i niepewność zatrudnienia; - reforma edukacji; - wymaganie od nauczyciela nowych kompetencji zawodowych. Wśród czynników utrudniających pracę badane nauczycielki wskazały: 22 H. Wrona-Polańska, Zmaganie się z chorobą białaczkową, a obraz siebie kobiet i mężczyzn, Przegląd Psychologiczny 1999, z. 3, s H. Spionek, Zaburzenia rozwoju uczniów...; H. Wrona-Polańska, Rodzina jako zasób sprzyjający zdrowiu, [w:] Rodzina wobec zagrożeń, red. M. Duda, Kraków 2007, s Ks. J. Mastalski, Chrześcijanin wobec agresji w rodzinie, Kraków B. de Barbaro, Wprowadzenia do systemowego rozumienia rodziny, Kraków H. Wrona-Polańska, Zdrowie jako funkcja...

10 - brak pomocy szkolnych (62% badanych); - konieczność dokształcania się (39%); - brak finansów (38%); - zagrożenie utratą pracy (28%); - brak zrozumienia ze strony przełożonych (24%); - brak współpracy z rodzicami (23%). Źródłem braku stabilizacji w pracy nauczyciela są zatem braki w podstawowym wyposażeniu szkoły niezbędnym do prowadzenia procesu dydaktycznego, konieczność zwiększania własnych kompetencji zawodowych, niepokój związany z utratą pracy, wynikający z reformy edukacji i narastającego niżu demograficznego, oraz relacje z przełożonymi i rodzicami dzieci. Edukacja dla bezpieczeństwa jako warunek zdrowia Problematyka zdrowia sięga swoimi korzeniami czasów Hipokratesa, który utożsamiał zdrowie z dobrym samopoczuciem oraz zwracał uwagę na związki człowieka z otoczeniem i indywidualny styl życia jako ważne czynniki warunkujące zdrowie. Było to całościowe podejście do zdrowia, które przez wieki zostało zdominowane przez fenomen choroby, a zdrowie traktowano jedynie jako jej brak27. Systematyczne zajmowanie się zdrowiem wiąże się z powstaniem w połowie ubiegłego stulecia psychologii zdrowia, co zaowocowało wieloma definicjami wskazującymi zdrowie jako: stan, zasób czy potencjał zdrowotny oraz proces28. Współczesne myślenie o zdrowiu wymaga systemowego podejścia do niego i jego uwarunkowań biologicznych, społecznych i psychologicznych, wśród których ważną rolę odgrywa rodzina i szkoła. Zdrowie w tym ujęciu jest procesem równoważenia wymagań, jakie stawia życie (czyli stresorów), z możliwościami człowieka, tj. z jego zasobami. 27 J.B. Karski, Zdrowie i promocja zdrowia, [w:] Promocja zdrowia, red. J.B. Karski, Z. Słońska, B.W. Wasilewski, Warszawa 1994, s H. Wrona-Polańska, Zdrowie jako funkcja...

11 Zasoby to cechy i możliwości, które w sytuacji stresowej odgrywają pozytywną funkcję obronną jako bufory zmniejszające negatywne działanie stresu. Wśród nich można wymienić zasoby osobowe, jak: pozytywna samoocena, poczucie kontroli i inne, oraz społeczne, np. wsparcie społeczne, a więc w rodzinie, w szkole, w grupie rówieśniczej itp.29 Tak rozumiane zdrowie dobrze wpisuje się w omawianą tu problematykę, gdyż jego podstawą jest dbałość o utrzymanie względnej równowagi, czyli poczucia bezpieczeństwa w różnych obszarach zdrowia. Ważnymi obszarami, które sprzyjają poczuciu bezpieczeństwa, a więc zdrowiu, są: - rodzina, - szkoła, - grupa rówieśnicza, - społeczność lokalna, państwowa, międzynarodowa. W budowaniu poczucia bezpieczeństwa, a więc zdrowia w wymiarze psychologicznym ważną rolę odgrywa dobrze funkcjonująca, pełna rodzina, w której: - panuje atmosfera wzajemnego szacunku i zaufania; - dziecko doznaje pozytywnych emocji, które kształtują jego osobowość i uczą właściwego stosunku do innych ludzi; - możliwe jest zaspokojenie podstawowych potrzeb dziecka: miłości, bezpieczeństwa, akceptacji i uznania, łączności z osobami bliskimi; - następuje uczenie się pozytywnych zachowań; - dziecko jest stopniowo wprowadzane w problematykę identyfikacji z rolą i płcią oraz następuje kształtowanie i dojrzewanie jego osobowości. Ważną rolę w procesie budowania poczucia bezpieczeństwa odgrywają rodzice, od których wymaga się dojrzałości emocjonalnej, dającej w rezultacie poczucie stałości w zmienności". Chociaż wszystko dookoła się zmienia, rodzina musi trwać i dawać jej członkom poczucie bezpieczeństwa, wynikające z panującej więzi pomiędzy rodzicami, a także rodzicami i dziećmi. Rodzina musi ciągle zabiegać o to dynamiczne trwanie", którego podstawą są więzi emocjonalne wciąż rozwijane, potęgowane, ożywiane i nasycane uczuciem miłości, które pozwala przetrwać rożne kryzysy30. Jak wia- 29 Tamże. 30 H. Wrona-Polańska, Rodzina jako zasób...

12 Źródło: opracowanie własne Schemat 2. Ścieżki pozytywnych emocji decydujące o zdrowiu

13 domo, pierwszymi animatorami zdrowia dziecka są rodzice i wychowawcy nauczyciele. Nasuwa się pytanie: Jaka jest kondycja zdrowotna nauczycieli, od których zależy zdrowie młodego pokolenia? Badania własne wykazały (schemat 2), że o zdrowiu nauczycielek decyduje ścieżka pozytywnych emocji - zadowolenia z pracy, którego źródłem jest przebywanie z dziećmi i widoczne na rezultaty ich działań, możliwość realizacji własnych ambicji i aspiracji oraz posiadanie poczucia własnych kompetencji zawodowych. Czynnikiem zagrażającym zdrowiu nauczycielek jest poczucie destabilizacji w pracy, które bezpośrednio wpływa zdrowie, obniżając jego poziom. Jednakże główne jego negatywne działanie ma charakter pośredni. Poczucie destabilizacji w pracy, z jednej strony potęguje poziom przeżywanego stresu, z drugiej zaś obniża satysfakcję i zadowolenie z pracy, a w konsekwencji poziom zdrowia. W rezultacie podwyższony, w wyniku braku stabilizacji w pracy, przeżywany stres i brak pozytywnych emocji mogą wpływać negatywnie na kondycję zdrowotną badanych nauczycielek. Przeciwwagą dla poczucia destabilizacji w pracy są dobre relacje rodzinne badanych, które buforują przeżywane napięcia, pozwalając na utrzymanie względnej równowagi między wymaganiami zawodowymi a możliwościami, czyli zdrowia. Równocześnie ścieżka zadowolenia z pracy i skutecznego radzenia sobie ze stresem równoważą ścieżkę napięciową (stresową), zmniejszając przeżywany stres poprzez aktywne radzenie sobie z problemami i radość płynącą z obcowania z uczniami - dziećmi i młodzieżą31. Tak rozumiane zdrowie opiera się na konieczności zadbania o tę równowagę zewnętrzną, społeczną, a także bezpieczeństwo osobiste w małych grupach: rodzinie, szkole, grupie rówieśniczej i społeczności lokalnej. W dużym uproszczeniu można powiedzieć, że zdrowie to poczucie równowagi, a obserwacje życia codziennego wskazują często na brak owej dynamicznej równowagi, co może zagrażać zdrowiu. Konieczne jest zatem zwiększenie świadomości w zakresie zdrowia społecznego i jednostkowego, na co w latach 70. ubiegłego stulecia zwracał uwagę Profesor Julian Aleksandrowicz, organizując interdyscyplinarną konferencję międzynarodową w 1972 roku w Krakowie, która zyskała miano III rewolucji zdrowotnej. W jej 31 H. Wrona-Polańska, Zdrowie jako funkcja...

14 trakcie zwrócono się także do nauczycieli, aby nasycali świadomość młodzieży i dorosłych wiedzą o tym, co sprzyja zdrowiu jednostek i społeczeństwa32. Promocja zdrowia w edukacji Promocja zdrowia jest dziedziną badań i praktyki o charakterze interdyscyplinarnym33. Psychologia odgrywa w promocji znaczącą rolę poprzez upowszechnienie wiedzy psychologicznej istotnej dla promocji oraz kształtowanie zachowań sprzyjających zdrowiu. Nowoczesna wiedza psychologiczna powinna być upowszechniona wśród pracowników zawodów medycznych, nauczycieli wszystkich szczebli, organizatorów życia społecznego itp., a więc osób, które kształtują zachowanie innych w procesie wychowania, edukacji i leczenia34. W obszarze promocji zdrowia mieści się problematyka rozwijania zasobów służących podnoszeniu zdrowia i sprzyjających radzeniu sobie ze stresem życiowym. Znaczącą rolę odgrywa także edukacja zdrowotna, która powinna obejmować nie tylko wiedzę o zdrowiu, o potencjałach zdrowia i jego zagrożeniu. Zdaniem Sęk35, edukacja w promocji zdrowia powinna być edukacją dla zmiany, tzn. uwzględniać wspomaganie motywacji do uczenia się i zdobywania kompetencji potrzebnych do zdrowia i jego promowania. Promowanie zdrowia w szkole oznacza dynamiczny proces kreowania zdrowej szkoły, której celem będzie umacnianie i potęgowanie potencjałów zdrowia uczniów36poprzez: 32 J. Aleksandrowicz, Sumienie ekologiczne, Warszawa 1979, s H. Wrona-Polańska, Kreowanie zasobów osobowych wyzwaniem dla promocji zdrowia. Perspektywa psychologiczna, [w:] Promocja zdrowia w teońi i praktyce psychologicznej, red. H. Wrona-Polańska, J. Mastalski, Kraków 2009, s J.C. Czabała, H. Sęk, Pomoc psychologiczna, [w:] Psychologia. Podręcznik akademicki, t. III, red. J. Strelau, Gdańsk 2002, s H. Sęk, Psychologia wobec promocji zdrowia, [w:] Psychologia zdrowia, red. I. Heszen-Niejodek, H. Sęk, Warszawa 1997, s H. Wrona-Polańska, Zdrowie jako funkcja...; H. Wrona-Polańska, Szkoła jako instytucja promująca zdrowie - konteksty psychologiczne i społeczne, [w:] Szkoła w nauce i praktyce edukacyjnej, red. B. Muchacka, Kraków 2006, s

15 - tworzenie odpowiednich warunków materialnych i lokalowych szkoły oraz wyposażenie w pomoce dydaktyczne; - dostosowanie do możliwości rozwojowych uczniów programów nauczania oraz ich realizacji z uwzględnieniem indywidualności i podmiotowości ucznia; - tworzenie właściwego klimatu psychicznego sprzyjającego rozwojowi zainteresowań i kompetencji poznawczych, emocjonalnych i społecznych, a więc podmiotowych zasobów zdrowia uczniów. Liderami promocji zdrowia w szkole powinni być nauczyciele i wychowawcy: - modelujący swoją postawą zdrowy styl życia i zachowania sprzyjające zdrowiu; - wykraczający swoją wiedzą, kompetencjami i otwartością na zmiany poza zakres tradycyjnego modelu pracy nauczyciela; - inicjujący tworzenie grup wsparcia o charakterze profesjonalnym i nieprofesjonalnym. Działania promocyjne powinny zmierzać do kształtowania poczucia bezpieczeństwa społecznego oraz osobistego nauczyciela w szkole, ucznia w klasie, a także dziecka w rodzinie. Konieczna jest zatem edukacja dla bezpieczeństwa promująca zdrowie, której podstawami powinny być: - pełna rodzina, w której panuje atmosfera miłości i bezpieczeństwa, będąca szkołą życia społecznego i wzajemnej współpracy; - zdrowa szkoła będąca źródłem poczucia bezpieczeństwa dla nauczycieli i uczniów, wychowująca ku wartościom, dobru, sprawiedliwości, pięknu, stawianiu i realizowaniu celów życiowych, przygotowująca nie tylko intelektualnie, ale i emocjonalnie do życia w społeczeństwie; - pozytywna grupa rówieśnicza dająca poczucie wsparcia i będąca punktem odniesienia dla jej członków; - nauczyciel wychowujący ku przyszłości i zdrowiu, opierający się na właściwej hierarchii wartości stanowiącej drogowskaz w życiu młodego człowieka; - dobra współpraca nauczyciela z rodzicami dziecka. Edukacja ku zdrowiu oznacza: - uczenie sposobów skutecznego radzenia sobie ze stresem poprzez rozwiązywanie problemów i poszukiwanie wsparcia, a nie koncentrowanie się na negatywnych emocjach;

16 - rozładowywanie napięć i stresu poprzez ruch, rekreację i relaksację; - wzmacnianie zasobów podmiotowych (pozytywnej samooceny i samoakceptacji). Zamiast podsumowania Edukacja dla bezpieczeństwa powinna być edukacją ku zdrowiu i jego promowaniu. Dlatego konieczne jest promowanie zdrowia w szkole w wymiarze biologicznym, psychologicznym i społecznym oparte na dobrej współpracy nauczyciela z rodzicami ucznia. Liderami promocji zdrowia w szkole powinni być nauczyciele i wychowawcy, wykraczający poza zakres tradycyjnego modelu pracy nauczyciela. Promowanie zdrowia wymaga od nauczycieli nowych kompetencji w zakresie rozwoju twórczego myślenia, stymulowania aktywności dziecka w procesie edukacji, rozwoju jego zasobów poznawczych i społecznych, a więc źródeł wsparcia w rodzinie, w szkole, grupie rówieśniczej. Rozwój i wzmacnianie zasobów ucznia jest niezbędne dla zrównoważenia rosnących wciąż wymagań społecznych oraz przeciwdziałania podejmowaniu ryzykownych zachowań, np. związanych z paleniem papierosów czy używkami. We współczesnym świecie bardzo trudno spełnić te wszystkie postulaty służące promowaniu zdrowia bez świadomego udziału nauczyciela wychowanego ku przyszłości37. Dokonujące się przemiany i niepewność jutra stawiają przed nauczycielami XXI wieku wciąż nowe wyzwania, wymagające elastyczności i otwartości, a także wysokich kompetencji i zaangażowania. Aby im sprostali, nie wystarczy młodzież przygotowującą się do tego zawodu wyposażyć tylko w wiedzę i umiejętności związane z metodyką nauczania, równie ważne jest rozwijanie twórczego myślenia38, kształtowanie umiejętności interpersonalnych, komunikacji społecznej, otwartości na innych, a także korzystania z technik relaksacyjnych dla odprężenia się po pracy 37 J. Kuźma, Nauczyciele przyszłej szkoły, Kraków E. Nęcka, Trop... Twórcze rozwiązywanie problemów, Kraków 1994.

17 w celu zachowania własnego zdrowia39. Problematyka zdrowia i jego promowania oraz edukacja prozdrowotna powinny być podstawą programu kształcenia nauczycieli40. Bibliografia Aleksandrowicz. J., Sumienie ekologiczne, Warszawa Antonovsky A., Rozwikłanie tajemnicy zdrowia. Jak radzić sobie ze stresem i nie zachorować, Warszawa Barbaro B. de, Wprowadzenie do systemowego rozumienia rodziny, Kraków Czabała J.C., Czynniki leczące w psychoterapii, Warszawa Czabała J.C., Sęk H., Pomoc psychologiczna, [w:] Psychologia. Podręcznik akademicki, t. III, red. J. Strelau, Gdańsk 2002, s Gretler S., Health promotion in the basic education of teachers in Switzerland, Sozial Praventivmedizin" 1998, 43, s Grinker R., Spiegel J., Men under stress, New York Holmes T, Rahe R., The SocialReadjustment Rating Scale, Journal of Psychosomatic Research" 1967, 11, s Horney K., Nerwica a rozwój człowieka, Warszawa Karski J.B., Zdrowie i promocja zdrowia, [w:] Promocja zdrowia, red. J.B. Karski, Z. Słońska, B.W. Wasilewski, Warszawa 1994, s Kępiński A., Psychopatologia nerwic, Warszawa Kofta M., Samokontrola a emocje, Warszawa Kuźma J., Nauczyciele przyszłej szkoły, Kraków Lazarus R.S., Psychological stress and the coping process, New York Lazarus R.S., Folkman S., Stress, appraisal and coping, New York Maslow A.R., Teońa hierarchii potrzeb, [w:] Problemy osobowości i motywacji w psychologii amerykańskiej, red. J. Reykowski, Warszawa 1964, s H. Wrona-Polańska, Profilaktyka i terapia w procesie edukacji, [w:] Podstawy psychologii, red. W. Pilecka, G. Rudkowska, L. Wrona, Kraków 1998, s ; H. Wrona-Polańska, Zdrowie jako funkcja S. Gretler, Health promotion in the basic education of teachers in Switzerland, Sozial Praventivmedizin 1998, nr 43, s ; Health promotion, health promoting education and social inequality, P. Paulus, G. Zurhorst, Gesundheitswesen, Suppl 2001, 1, S52.

18 Ks. Mastalski J., Chrześcijanin wobec agresji w rodzinie, Kraków Ks. Mastalski J., Samotność globalnego nastolatka, Kraków Nęcka E., Trop...Twórcze rozwiązywanie problemów, Kraków Obuchowski K., Psychologia dążeń ludzkich, Warszawa Obuchowski K., Adaptacja twórcza, Warszawa Paulus P, Zurhorst G., Health promotion, health promoting education and social inequality, Gesundheitswesen" 2001, Suppl 1, S52. Psychologia kliniczna, red. A. Lewicki, Warszawa Rogers C.R., Theory of therapy personality and interpersonal relations, as developed in the client centered framework, [w:] Psychology. A study of a Science, vol. 3, red. S. Koch, New York Selye H., Stres życia, Warszawa Selye H., Stres okiełznany, Warszawa Sęk H., Psychologia wobec promocji zdrowia, [w:] Psychologia zdrowia, red. I. Heszen-Niejodek, H. Sęk, Warszawa 1997, s Spłonek H., Zaburzenia rozwoju uczniów a niepowodzenia szkolne, Warszawa Tyszkowa M., Problemy psychologiczne odporności dzieci i młodzieży, Warszawa Wrona-Polańska H., Poziom łęku a czas trwania choroby u chorych na białaczkę, Polski Tygodnik Lekarski" 1985, nr 40, s Wrona-Polańska H., Zaburzenia emocjonalne a obraz samego siebie dzieci i młodzieży, Rocznik Naukowo-Dydaktyczny WSP" 1997, s. 180, Wrona-Polańska H., Profilaktyka i terapia w procesie edukacji, [w:] Podstawy psychologii, red. W. Pilecka, G. Rudkowska, L. Wrona, Kraków 1998, s Wrona-Polańska H., Zmaganie się z chorobą białaczkową a obraz siebie kobiet i mężczyzn, Przegląd psychologiczny" 1999, z. 3. Wrona-Polańska H., Zdrowie jako funkcja twórczego radzenia sobie ze stresem, Kraków Wrona-Polańska H., Szkoła jako instytucja promująca zdrowie - konteksty psychologiczne i społeczne, [w:] Szkoła w nauce i praktyce edukacyjnej, red. B. Muchacka, Kraków 2006, s Wrona-Polańska H., Rodzina jako zasób sprzyjający zdrowiu, [w:] Rodzina wobec zagrożeń, red. M. Duda, Kraków 2007, s Wrona-Polańska H., Zdrowie i jego psychobiologiczne mechanizmy, [w:] Zdrowie, stres, choroba w wymiarze psychologicznym, red. H. Wrona- -Polańska, Kraków 2008, s

19 Wrona-Polańska H., Kreowanie zasobów osobowych wyzwaniem dla promocji zdrowia. Perspektywa psychologiczna, [w:] Promocja zdrowia w teońi i praktyce psychologicznej, red. H. Wrona-Polańska, J. Mastalski, Kraków 2009, s E ducation fo r safety as a c o n d itio n o f h ealth p ro m o tio n A b s tra c t The aim of this study is to examine the role of education in creating a sense of social and personal safety of teachers and students, which is a condition for health and its promotion. Constant changes in various spheres of life, reform of education, family threatened with pathology and school lost in a world of values, become the cause of sense of destabilization, which threatens health. Therefore, education for safety is a prerequisite for promoting health, and teachers - brought up to the future, characterized by high commitment and high professional competence - should be its supporters.