Drohiczyński Przegląd Naukowy Wielokulturowe Studia Drohiczyńskiego Towarzystwa Naukowego Nr 8/2016

Transkrypt

1 Drohiczyński Przegląd Naukowy Wielokulturowe Studia Drohiczyńskiego Towarzystwa Naukowego Nr 8/2016 Uniwersytet Jana Kochanowskiego w Kielcach Wydział Matematyczno-Przyrodniczy Instytut Biologii Zakład Zoologii i Dydaktyki Biologii Przyroda jako wartość The natural environment as value Słowa kluczowe: wartość, przyroda, aksjologia, socjalizacja, edukacja formalna, edukacja nieformalna Key words: value, nature, axiology, socialization, formal education, informal education Abstract Values play a significant role in human life. Levels of their significance differ considerably and thus can be examined in many categories as they constitute an essential part of culture that people live in. Values not only tend to arouse and shape consciousness, motivate to take actions, set goals, integrate people and unite societies, but also stimulate, guide and stabilize development. The natural environment as value has been appreciated in different branches of economy and politics and became widespread in both formal and informal education. Wstęp Wartości są podstawą, która nie tylko decyduje o życiu, ale także określa linie postępowania i strategie, które budują życie w społeczeństwie. Nie można oddzielać od siebie wartości osobistych i wartości społecznych. Jan Paweł II

2 66 Wartości odgrywają ogromną rolę w ludzkim życiu. Każda jego płaszczyzna o nie zahacza, a nawet wyrasta z nich, bo wszystkie, także najdrobniejsze działania człowieka mają źródło w sposobie traktowania rzeczy fundamentalnych. Wymiary znaczenia wartości dla naszego życia są bardzo różne i można je rozpatrywać w wielu kategoriach. Świat wartości jest ważną częścią kultury, w jakiej żyje człowiek, stanowi rzeczywistość, do której musi się odnieść. Wartości pobudzają i kształtują świadomość, motywują do aktywności, wytyczają cele działań, integrują ludzi i scalają społeczeństwa, stymulują, ukierunkowują i stabilizują rozwój 1. Człowiek żyje zatem w świecie wartości, które są częścią jego osobowości i otaczają go, ale nasz stosunek do nich jest różny. To jeden z podstawowych problemów ludzkiej egzystencji, który ewoluuje kulturowo i historycznie. Wartościami można nazwać to wszystko, co stanowi cel wynikający z potrzeb, dążeń i aspiracji człowieka, co jest przedmiotem jego pożądania. Występują w nich, tak jak w postawach, wszystkie trzy komponenty: poznawczy, uczuciowy i napędowy. Wartości bowiem stanowią bodziec do działania głównie dlatego, że ludzie chcą je osiągnąć. Stają się podstawą norm i wzbudzają emocje. Wywołują i selekcjonują sposoby zachowania. Ludzie wiedzą, co chcieliby osiągnąć, marzą, złoszczą się, smucą i cieszą, zastanawiają czy to, do czego dążą, jest aprobowane społecznie, a także czynią różne starania, aby daną wartość osiągnąć. Człowiek jako istota rozumna i świadoma dąży do określonych wartości, które obejmują i normują wszystkie wymiary życia. Dotyczą sfery fizycznej, psychicznej, duchowej i społecznej. Stanowią one kryteria takiej postawy i takich decyzji w odniesieniu do wszystkich sfer, które umożliwiają człowiekowi integralny rozwój oraz realizację jego aspiracji życiowych. Wartości wyznaczają nasze postawy wobec ludzi i rzeczy. Rzutują tym samym na stany emocjonalne oraz wpływają na samoocenę. Jak pisze Tomaszewski wartości są realizowane po to, by jednostka mogła osiągnąć pełnię istnienia, dobrostan fizyczny i psychologiczny. Wartością staje się dla człowieka to, co jest potrzebne do jego życia, komfortu fizycznego i psychicznego, rozwoju aktywności, poczucia «bycia potrzebnym i szczęśliwym». Jest to również wszystko to, co określa tożsamość ludzką i miejsce w otaczającym świecie 2. Wartości są czynnikiem kształtującym osobowość człowieka. Poszukiwanie i dążenie do wartości czyni egzystencję człowieka lepszą. Żyjąc według wartości, człowiek czyni swoje 1 L. Dyczewski, Miejsce i funkcja wartości w kulturze. W: Kultura w kręgu wartości, Lublin 2001, s T. Tomaszewski, Ślady i wzorce, Warszawa 1984, s. 37.

3 Przyroda jako wartość 67 życie dobrym i sensownym. Są regulatorem życia społecznego, wpływając na relacje międzyludzkie oraz relacje między człowiekiem a środowiskiem, są ważnym elementem kultury, współtworzą ją, określają jej charakter, wpływają na kierunek rozwoju. Życie bez wartości jest niemożliwe, bo to one stanowią kryterium podejmowania wszelkich decyzji, ponieważ żadnej nie można powziąć bez wyraźnego osądu wartości. Wartości wynosimy przede wszystkim z domu, ale w przedszkolu i szkole także powinno się o nich mówić i wcielać je w życie. I. Koźmińska, E. Olszewska twierdzą, że w szkołach uczymy budowy stawonogów, a nie uczymy, jak być przyzwoitym człowiekiem, dokonywać właściwych wyborów i budować dobre relacje z ludźmi. Jest jednak coś, co w istotny sposób odróżnia nauczanie wartości od edukacji w innych dziedzinach najważniejszym elementem tej nauki jest przykład dorosłych. Nie teoria, lecz zachowania rodziców i nauczycieli, czyli ich system wartości w działaniu, najdobitniej przemawiają do młodzieży i dzieci 3. Trzeba być bardzo uważnym, by praktykowane przez nas w codziennym życiu wartości, które młodzież dostrzega i nieomylnie interpretuje, były spójne z tymi, które głosimy. Można zapytać czy świat bez wartości moralnych mógłby normalnie funkcjonować i czy życie toczyłoby się bez przeszkód? W życiu społecznym daje się zaobserwować coraz bardziej dotkliwy deficyt wartości. We współczesnym świecie coraz więcej jest przykładów naruszania norm moralnych, a przy tym społecznej akceptacji dla takich zachowań. Zdrady i rozwody, korupcja, złodziejstwo, przemoc, nałogi, handel narkotykami, rozwiązłość itp. stają się częstymi tematami w mediach i przedmiotem dyskusji w domach. Niektórzy mówią o relatywizmie wartości i o chaosie w sferze wartości. Dzieciom trudno się zorientować, co jest dobre, a co złe, skoro gubią się w tym dorośli. Jedynym w pełni skutecznym sposobem kontroli człowieka jest samokontrola. Tylko mocny wewnętrzny system wartości moralnych jest w stanie skłonić człowieka do prawidłowych zachowań moralnych w każdych okolicznościach. Dlatego należy wpajać już od najmłodszych lat i uczyć wartości moralnych, bowiem ich brak stanowi zagrożenie dla świata. To one stoją na straży życia i jego jakości. Potrzebne są zresztą nie tylko w wymiarze społecznym, ale przynoszą niekwestionowane korzyści osobiste tym, którzy je praktykują: nadają życiu sens, który jest źródłem naszego szczęścia i poczucia spełnienia; 3 I. Koźmińska, E. Olszewska, Z dzieckiem w świat wartości, Warszawa 2007, s. 42.

4 68 stanowią drogowskaz w stosunkach z ludźmi i są ważnym elementem dobrej komunikacji międzyludzkiej; ułatwiają podejmowanie słusznych decyzji i trwały sukces; stanowią wewnętrzny hamulec dla zachowań niemoralnych; chronią przed demoralizującymi wpływami z zewnątrz; budują harmonię w życiu osoby żyjącej zgodnie z wartościami i w życiu jej najbliższych oraz w jej otoczeniu 4. Wartości moralne skłaniają nas do zachowań, które są dobre dla wszystkich i nikogo nie krzywdzą. Jedną spośród wartości, jakie pojawiają się w ludzkim życiu, jest przyroda. Stanowi ona dla człowieka wartość biologiczną, kontemplacyjną, cywilizacyjną, polityczną, ekonomiczną. Wartości te odpowiadają dziedzinom relacji, w które wchodzi człowiek z przyrodą: symbioza, praca, kontemplacja 5. Tak naprawdę trudno określić, które miejsce zajmuje przyroda w hierarchii wartości konkretnego człowieka. Wiele osób twierdzi, że ceni przyrodę i jej dobra, ale czy na tyle, żeby postawić ją wyżej niż karierę, pieniądze czy choćby nawet przyjaźń. W dobie postępu technicznego, szybkiego rozwoju i modernizacji można pokusić się o wydzielenie ważnego miejsca dla wartości przyrodniczo-ekologicznych. Odrębne rozpatrywanie takich wartości jest w obecnej rzeczywistości uzasadnione dominacją technicznych osiągnięć odrywających człowieka od jego naturalnego środowiska oraz stwarzaniem zagrożeń przez jego działania. Człowiek od początku swego istnienia stara się poznawać i wykorzystywać prawa natury. Wyposażony w rozum i wolną wolę przekształca otaczający go świat i siebie samego. Staje wobec wyborów narzuconych przez siłę postępu społecznego, technicznego i naukowego. Chcąc mieć władzę nad światem i wpływ na rzeczywistość, ignoruje przyrodę 6. W sytuacji występowania zanieczyszczeń dewastujących przyrodę oraz stwarzających ryzyko przetrwania wielu gatunków roślin, grzybów, zwierząt i innych organizmów odgrywających znaczące role w funkcjonowaniu różnych ekosystemów, traktowanie środowiska jako układu przedmiotów cenionych staje się koniecznością. Jako wartości muszą być zatem postrzegane działania służące wspieraniu przyrody, a jako antywartości działania, które ją niszczą. Należy cenić wszystkie elementy (przedmioty) 4 I. Koźmińska, E. Olszewska, dz. cyt., s T. Ślipko, Granice życia. Dylematy współczesnej bioetyki, Warszawa 1988, s K. Potyrała, A. Kornaś, Natura Człowiek Technologia, Kraków 2013, s. 5.

5 Przyroda jako wartość 69 współtworzące przyrodę ożywioną i nieożywioną oraz wszystkie działania służące jej ochronie, wspieraniu, przeciwdziałaniu jej zanieczyszczeniom i zniszczeniom. Kształtowanie tych wartości dokonuje się pod wpływem przekazów i doświadczeń, czyli szeroko rozumianej socjalizacji. Najważniejsze znaczenia spośród oddziaływań socjalizacyjnych mają te, które dokonują się we wczesnych okresach życia, co jest zadaniem rodziców, dziadków i innych członków rodziny. Socjalizacja musi postępować i trwać przez całe życie człowieka. Powinna ona polegać na promowaniu wartości przyrodniczych głównie przez osoby dorosłe, aby młodzież i dzieci potrafiły docenić to, co najważniejsze. Aktywne działania z zakresu promowania ochrony przyrody wymagają zaangażowania znacznych nakładów finansowych. Polska, jako członek Unii Europejskiej ma możliwość korzystania z funduszy wspólnotowych, co w powiązaniu ze środkami krajowymi, daje duże możliwości działania. Dzięki aktywności różnych instytucji i organizacji pozarządowych, aktualnie realizowanych jest wiele projektów związanych z ochroną przyrody, zachowaniem i wzbogacaniem różnorodności biologicznej, czy edukacją ekologiczną i nadal powstają nowe. Jakie zatem działania są podejmowane w celu,,dowartościowania przyrody? Przyglądając się działaniom na rzecz przyrody, na uwagę zasługują takie przedsięwzięcia jak: festiwale: np. derenia w Bolestraszycach, festiwal ogrodowy, festiwal jabłoni; muzea przyrody, pomniki przyrody, rezerwaty i parki; organizacja: Światowego Dnia Wody, Międzynarodowego Dnia Lasu, Dni Bioróżnorodności, Światowych Dni Ochrony Środowiska, plenerów malarskich, plenerów fotograficznych, które ukazują piękno i unikatowość przyrody, a oprócz tego Dnia Fauny, Flory i Naturalnych Siedlisk, Europejski Dnia bez Samochodu, Dnia Morza, Światowego Dnia Ptaków, Dnia Europejskiego Protestu Przeciw GMO i wiele innych; konkursy i akcje promujące przyrodę; udział w pracach społecznie użytecznych, jak zazielenianie i ukwiecanie terenów zielonych, troska o ogrody, dokarmianie zwierząt choćby nawet przez służby leśne i koła łowieckie, zadrzewianie i zalesianie, pielęgnacja trawników, projektowanie klombów i kwietników, porządkowanie parków oraz wszelkie prace na rzecz ochrony przyrody, które pokazują, jak ważna jest ona dla nas i jak cenną jest wartością; organizowanie wycieczek po miastach, szlakami które biegną przez najbardziej okazałe miejsca przyrody miejskiej, ujawniające wartość różnorodności przyrody ożywionej i nieożywionej;

6 70 udział w badaniach w terenie; wydawanie czasopism przyrodniczych np. Aura, Focus, Kraina Zwierząt, Kwietnik; publikowanie artykułów (nawet w prasie codziennej) przedstawiających zmiany w środowisku naturalnym; znaczenie ma również edukacja przyrodnicza osób dorosłych, mająca na celu wzrost wiedzy na temat właściwej gospodarki odpadami i zapobieganiu ich powstawaniu, selektywnej zbiórki odpadów, recyklingu, bowiem wiadomo, że śmieci są antywartością w stosunku do przyrody; sprawne działanie takich organizacji jak m.in. Liga Ochrony Przyrody, Polski Klub Ekologiczny, Federacja Zielonych, Towarzystwo Ochrony Przyrody Salamandra ; organizacja programów, projektów, warsztatów, akcji, konkursów i innych przedsięwzięć. Życie każdego z nas jest procesem realizowania wartości. Człowiek, jako osoba wolna sam dokonuje ich selekcji. Indywidualnie wybiera, co jest dla niego ważne, cenne, co jest warte poświęcenia, co będzie stanowiło dla niego cel. Przyjęty przez niego system wartości wpływa na jego osobowość, nadaje sens jego egzystencji. Kształtowanie pożądanej hierarchii wartości powinno być widoczne w stawaniu się coraz lepszym. Człowiek podczas wartościowania powinien odrzucać wartości pozorne oraz rezygnować z tych niższych na rzecz wyższych. Jedną z takich wartości jest przyroda. Wśród osób dorosłych widać duże zainteresowanie problematyką z tego zakresu. Pomimo tego, co dzieje się obecnie w świecie i jak oddziałujemy na naturę, przyroda jest dla człowieka wartością. Podsumowanie Podejmowanych jest wiele działań, dzięki którym istnieje możliwość eksponowania tego skarbu, jakim jest przyroda. Promocja ta dotyczy takich aspektów jak: ekologia, ochrona środowiska, morfologia terenu, flora, fauna, stosunki wodne czy warunki klimatyczne. Na przestrzeni ostatnich lat, a nawet miesięcy widać wyraźny postęp w tej dziedzinie i wzrost świadomości ekologicznej osób dorosłych. Całokształt działań, jakie podejmują w celu podtrzymania piękna otaczającego środowiska naturalnego świadczy o tym, że przyroda sama w sobie może być wartością. Ochrona środowiska w wymiarze lokalnym i globalnym staje się tą sferą działalności i aktywności człowieka dla europejskiej konstrukcji integracji, która powstała w wyniku konieczności wspólnego zarządzania dziedzictwem kulturowym i naturalnym. Znaczenia nabiera ta problematyka

7 Przyroda jako wartość 71 pod wpływem wiedzy, wrażliwości społeczeństw na kwestie ekologiczne w warunkach postępującej degradacji środowiska. Literatura Dyczewski L.: Miejsce i funkcja wartości w kulturze. W: Kultura w kręgu wartości, Lublin 2001, s. 39. Dziewięcki M.: Wychowanie ku wartościom. Wychowawca 1998, nr 9, s. 19. Koźmińska I., Olszewska E.: Z dzieckiem w świat wartości, Warszawa Lipiec J.: W przestrzeni wartości, Kraków Potyrała K., Kornaś A: Natura Człowiek Technologia, Kraków Ślipko T.: Granice życia. Dylematy współczesnej bioetyki, Warszawa Tomaszewski T.: Ślady i wzorce, Warszawa Zakład Zoologii i Dydaktyki Biologii; Instytut Biologii; Uniwersytet Jana Kochanowskiego w Kielcach.