Znaczenie oraz kierunki i problemy rozwoju funkcji publiczno-ekonomicznych gospodarki

Transkrypt

1 Znaczenie oraz kierunki i problemy rozwoju funkcji publicznoekonomicznych gospodarki leśnej Stanisław Zając Piotr Gołos Zakład Ekonomiki i Polityki Leśnej Instytut Badawczy Leśnictwa Sękocin Stary, 1718 marzec 2009 r.

2 Definicja pozaprodukcyjnych funkcji lasu Pozaprodukcyjne funkcje lasu to efekty zewnętrzne gospodarki leśnej o charakterze dóbr d publicznych, czyli...świadczenia gospodarki leśnej przypadające konsumentowi bez jego sprawczego działania, ania, lub jako wielostronne oddziaływanie gospodarki leśnej, które nie jest regulowane i wyceniane przez mechanizmy rynkowe czy teŝ, Ŝe e sąs to towarzyszące produkcji drewna nierynkowe świadczenia gospodarki leśnej słuŝąs Ŝące zaspokajaniu potrzeb społecznych" [KLOCEK, PŁOTKOWSKI 1997].

3 Czynniki które mają decydujący wpływ na wzrost społecznego zainteresowania nierynkowymi funkcjami lasu i gospodarki leśnej 1) wzrost percepcji i świadomości zagroŝeń (Beck 1986, Giddens 1990), która pojawiła się wraz z nieprzewidywalnymi i niepoŝądanymi efektami, jakie występują w środowisku naturalnym, 2) cechy współczesnego społeczeństwa, które Beck (1986) nazywał społeczeństwem ryzyka wzrost wiedzy oraz dostępności i zasobu informacji o otaczającym świecie, w tym równieŝ o znaczeniu środowiska naturalnego dla jakości Ŝycia człowieka. [Sztompka 2002]. 3) wzrost zamoŝności społeczeństwa z jednoczesnym skrócenie tzw. czasu publicznego przeznaczonego na pracę, dzięki czemu powiększa się zasób czasu prywatnego, przeznaczonego na wypoczynek obecny okres rozwoju ludzkości moŝna nazwać erą wypoczynku (udziału czasu związanego z okresem dzieciństwa, nauki, wypoczynku, sportu i podróŝy zwiększył się w latach z 19% do 59% [Grzywacz, 2004].

4 Dobra i usługi ugi lasu i gospodarki leśnej podział,, definicje, klasyfikacja Dobra naturalne, np. powietrze, słońce) publiczne dobra i usługi lasu i gospodarki leśnej efekty zewnętrzne gospodarki leśnej dobra merytoryczne dobra klubowe, np. łowiectwo Kategorie ekonomiczne Dobra i usługi lasu i gospodarki leśnej Dobra produkowane Nierynkowe dobra i usługi leśnictwa konsumpcyjne, np. spacer Sposób uŝytkowania uŝytkowe niekonsumpcyjne, np. obserwacja przyrody nieuŝytkowe Rynkowe dobra i usługi leśnictwa wartość dziedziczna wartość zastępcza wartość opcji wartość istnienia (egzystencji)

5 Nierynkowe dobra i usługi ugi lasu i gospodarki leśnej podział,, definicje, klasyfikacja Publiczne dobra i usługi lasu i gospodarki leśnej (wszystkie dobra i usługi w przypadku których nie moŝe działać mechanizm rynkowy, których podaŝą zajmuje się sektor publiczny Buchanan 1968) oraz posiadające takie cechy jak: niemoŝliwa jest zasada wykluczenia z ich uŝytkowania, nie występuję zasada rywalizacji w ich konsumpcji, są niepodzielne, moŝliwa jest ich wspólna konsumpcja. Efekty zewnętrzne gospodarki leśnej to nieintencjonalne korzyści jakie przypadają otoczeniu społecznemu i ekonomicznemu gospodarki leśnej w wyniku jej działalności produkcyjnej. Dobra merytoryczne kryterium ich wyróŝniania ma charakter psychologiczny, poniewaŝ chodzi o dobra, które naleŝy produkować w jakimś wspólnym interesie, nie narzuconym społeczeństwu, lecz przez społeczeństwo poŝądanym [Golimowska 1994]. Wspólną cechą trzech wymienionych rodzajów dóbr jest moŝliwość wspólnej konsumpcji oraz jej nieobojętność dla innych. Wymienione cechy stanowią podstawę do uznania nierynkowego mechanizmu alokacji (wykorzystanie redystrybucyjnej funkcji państwa w finansowaniu ich świadczenia i/lub intensyfikacji). Dobra klubowe to takie dobra zbiorowe, które przynoszą korzyści wyłącznie członkom danej grupy i tylko dla nich są to korzyści niekonkurencyjne. Powstają one w wyniku zastosowania mechanizmu wyłączania osób nie uczestniczących w działaniach zbiorowych.

6 Nierynkowe dobra i usługi ugi gospodarki leśnej podział,, definicje, klasyfikacja K O N K U R E N C Y J N O Ś Ć TAK NIE MOśLIWO LIWOŚC C WYŁĄ ŁĄCZENIA Z KONSUMPCJI TAK CZYSTE DOBRA PRYWATNE 1) niskie koszty wyłączenia, 2) produkowane przez podmiot gospodarczy, 3) dystrybucja przez rynek, 4) finansowane z przychodów ze sprzedaŝy. np.. surowiec drzewny, kopaliny, choinki i stroisz, zwierzyna DOBRA KLUBOWE 1. dobra prywatne z efektami zewnętrznymi 2. produkowane przez sektor prywatny 3. dystrybucja rynkowa z wykorzystaniem subsydiów lub podatków 4. finansowanie z przychodów ze sprzedaŝy np. łowiectwo, jeździectwo, survival NIE DOBRA MIESZANE 1) ograniczona zbiorowa konsumpcja, 2) produkcja przez sektor prywatny lub publiczny, 3) dystrybucja rynkowa lub przez instytucje publiczne, 4) finansowanie z przychodów, opłat lub podatków. np.. płody p runa leśnego i grzyby, rekreacja i wypoczynek w lesie CZYSTE DOBRA PUBLICZNE 1. wysokie koszty wyłączenia 2. dostarczane przez rząd lub sektor prywatny na podstawie kontraktów (przetargów) 3. dystrybucja przez budŝet 4. finansowanie podatkami np.. powietrze, ochrona przyrody w rezerwatach

7 Rodzaje wartości związane zane z wyceną pozaprodukcyjnych funkcji lasu i gospodarki leśnej Wartość nierynkową moŝna podzielić na wartość uŝytkową,, i nieuŝytkow ytkową. 1) Wartość uŝytkowa to preferencje, jakie posiada kaŝdy człowiek odnośnie konsumpcji danego dobra, moŝna podzielić z kolei na: wartość konsumpcyjną spacer, wędrówka, polowanie, wycieczka, niekonsumpcyjną obserwacja przyrody. 2) wartość nieuŝutkową odzwierciedla wartość dobra nierynkowego tylko z tego tytułu, Ŝe to dobro jest dostępne dla człowieka, moŝna ją podzielić na: wartości z egzystencji, czyli wartości wynikającej z samego istnienia (egzystencji) dobra, nawet w sytuacji, kiedy nie jest ono w Ŝaden sposób uŝytkowane, wartości opcyjnej, związanej z niepewnością podaŝy, jaką odczuwają konsumenci wielu ludzi jest gotowych zapłacić za moŝliwość (opcję) udostępnienia im dobra w przyszłości, wartości dziedzicznej, odnoszącej się do preferencji, jaką ma dla kogoś moŝliwość przekazania określonych dóbr przyszłym pokoleniom, (wartość dziedziczna róŝni się od wartości z egzystencji, tym co ekonomiści określają jako uświadomione preferencje międzyczasowe), wartości zastępczej, powstającej w związku z satysfakcją, jaką osiągają poszczególni ludzie za pośrednictwem zdjęć, opisów oraz innych dostępnych mediów przedstawiających ciekawe i rzadkie elementy środowiska naturalnego.

8 Znaczenie

9 Makroekonomiczne znaczenie nierynkowych dóbr d i usług ug gospodarki leśnej Wzrost znaczenia leśnictwa jako działu gospodarki narodowej udziału w Produkcie Krajowym Brutto (PKB) Do głównych zarzutów odnośnie do obowiązującego systemu, który uniemoŝliwia włączenie wartości szeroko rozumianych dóbr środowiska do wartości makrowskaźników, w tym PKB, naleŝy [Czaja 1999]: 1) brak moŝliwości pomiaru całkowitej wartości zasobów środowiska przyrodniczego, 2) PKB nie uwzględniają części produkcji, która pozostaje poza rynkiem, 3) PKB nie uwzględnia efektów zewnętrznych, zarówno pozytywnych jak i negatywnych, 4) wydatki na ochronę środowiska lub działania łagodzące skutki negatywnych czynników są włączone tylko w strumień dochodów (korzyści), nie znajdują odzwierciedlenia w zmniejszeniu dobrobytu społecznego, 5) makrowskaźniki pomijają znaczenie czasu wolnego, który w społeczeństwach rozwiniętych staje się coraz wyŝej cenionym elementem dobrobytu społecznego i ekonomicznego.

10 Makroekonomiczne znaczenie publicznych dóbr d i usług ug gospodarki leśnej Wzrost znaczenia leśnictwa jako działu gospodarki narodowej udziału w Produkcie Krajowym Brutto (PKB) Poza ułomnością systemu rachunków narodowych, trudności z włączeniem wartości pozaprodukcyjnych dóbr i usług gospodarki leśnej do PKB wynikają równieŝ z jej specyfiki, w tym między innymi z powodu: 1) ograniczonej moŝliwości wzrostu udziału leśnictwa w PKB w wyniku innych inicjatyw gospodarczych niŝ wzrost popytu i cen drewna lub wzrost powierzchni i/lub zasobności drzewostanów, 2) produkcji mało przetworzonego (mała wartość dodana) produktu rynkowego gospodarki leśnej jakim jest surowiec drzewny, 3) rozbieŝnością między kosztami i dochodami gospodarki leśnej (część nakładów nie znajduje odzwierciedlenia w dochodach, poniewaŝ są one przeznaczone na utrzymanie i intensyfikację publicznych funkcji), co sprawia, Ŝe róŝnica między produkcją globalną leśnictwa, a zuŝyciem pośrednim jest niewielka, a ten właśnie wynik decyduje o udziale gospodarki leśnej w PKB.

11 Makroekonomiczne znaczenie nierynkowych dóbr d i usług ug gospodarki leśnej Ilustracją moŝliwych zmian udziału leśnictwa w PKB, są przedstawione poniŝej wyniki badań IBL w których ustalono potencjalną moŝliwą zmianę wielkości udziału leśnictwa w PKB po włączeniu do wartości produkcji globalnej leśnictwa wartość wybranych nierynkowych dóbr i usług gospodarki leśnej, których wartość ustalono na podstawie: 1) kosztów ich realizacji, 2) wartości wybranych pozaprodukcyjnych funkcji lasu ustalonej w metodzie CVM, 3) wartości wybranych pozaprodukcyjnych funkcji lasu ustalonej w metodzie WWU, 4) wartości wiązanego przez ekosystem leśny węgla oraz wartości funkcji wodochronnej.

12 Wartość produkcji globalnej oraz wartości dodanej brutto leśnictwa w 2004 r. z uwzględnieniem wartości pozaprodukcyjnych funkcji lasu oszacowanej na podstawie średnich kosztów realizacji pozaprodukcyjnych funkcji lasu w RDLP w Krakowie Wartość pozaprodukcyjnych funkcji lasu PGL LP 198 mln zł/rok. Udział leśnictwa w produkcji globalnej wzrósłby z 0,30% do 0,31%. leśnictwa w wartości dodanej brutto zwiększy kszyłby się z 0,30% do 0,32% rolnictwa, łowiectwa i leśnictwa w PKB w 2004 r. wynosił 4,5% Natomiast udział le Udział rolnictwa, WYSZCZEGÓLNIENIE nie uwzględniająca wartości pozaprodukcyjnych funkcji lasu w milionach złotych Wartość wskaźników w 2004 r. na 1 ha pow.lasów w zł wraz z wartością pozaprodukcyjnych funkcji lasu w milionach złotych na 1 ha pow.lasów w zł PRODUKCJA GLOBALNA 5649, ,0 651 ZUśYCIE POŚREDNIE 3182, ,5 355 WARTOŚĆ DODANA BRUTTO 2466, ,5 296

13 Wartość produkcji globalnej oraz wartości dodanej brutto leśnictwa w 2004 r. z uwzględnieniem wartości pozaprodukcyjnych funkcji lasu oszacowanej metodą CVM Wartość pozaprodukcyjnych funkcji lasu oszacowana na podstawie wyników badań ogólnopolskich (2000 r.) z wykorzystaniem metody CVM i formatu WTP wyniosła ponad 319 mln zł/rok Udział leśnictwa w produkcji globalnej leśnictwa wzrósłby z: 0,30% do 0,32% Natomiast wartość dodana wzrosłaby: z 0,30% do 0,34%. WYSZCZEGÓLNIENIE nie uwzględniająca wartości pozaprodukcyjnych funkcji lasu w milionach złotych Wartość wskaźników w 2004 r. na 1 ha pow.lasów w zł wraz z wartością pozaprodukcyjnych funkcji lasu w milionach złotych na 1 ha pow.lasów w zł PRODUKCJA GLOBALNA 5649, ,0 665 ZUśYCIE POŚREDNIE 3182, ,5 355 WARTOŚĆ DODANA BRUTTO 2466, ,5 310

14 Wartość produkcji globalnej oraz wartości dodanej brutto leśnictwa w 2004 r. z uwzględnieniem wartości pozaprodukcyjnych funkcji lasu oszacowanej metodą WWU Wartość wybranych pozaprodukcyjnych funkcji lasu oszacowana metodą WWU (prof.. Marszałka) wyniosła mln zł Udział leśnictwa w produkcji globalnej wzrósłby z 0,30% do 0,45% WYSZCZEGÓLNIENIE natomiast udział w wartości dodanej z 0,30% do 0,63%. nie uwzględniająca wartości pozaprodukcyjnych funkcji lasu w milionach złotych Wartość wskaźników w 2004 r. na 1 ha pow.lasów w zł wraz z wartością pozaprodukcyjnych funkcji lasu w milionach złotych na 1 ha pow.lasów w zł* PRODUKCJA GLOBALNA 5649, ,0 931 ZUśYCIE POŚREDNIE 3182, ,5 355 WARTOŚĆ DODANA BRUTTO 2466, ,5 576

15 Wartość produkcji globalnej oraz wartości dodanej brutto leśnictwa w 2004 r. z uwzględnieniem wartości wiązanego węgla oraz wodochronnej funkcji lasu Wartość związanego w drzewostanie, glebie oraz uwolnionego z pozyskanego drewna węgla w 2002 r. w lasach oraz PGL LP oraz retencyjnych właściwości lasu wyniosłaby mln zł Udział leśnictwa w produkcji globalnej wzrósłby z 0,30% do 0,47%, WYSZCZEGÓLNIENIE natomiast wartość dodana wzrosłaby z 0,30% do 0,68%. nie uwzględniająca wartości pozaprodukcyjnych funkcji lasu w milionach złotych Wartość wskaźników w 2004 r. na 1 ha pow.lasów w zł wraz z wartością pozaprodukcyjnych funkcji lasu w milionach złotych na 1 ha pow.lasów w zł* PRODUKCJA GLOBALNA 5649, ,0 979 ZUśYCIE POŚREDNIE 3182, ,5 355 WARTOŚĆ DODANA BRUTTO 2466, ,5 624

16 Problemy

17 Problemy związane zane z intensyfikacją wybranych nierynkowych funkcji leśnictwa 1. Poszukiwanie metod wyceny wartości ekonomicznej dóbr i usług wybranych nierynkowych funkcji gospodarki leśnej 2. Identyfikacja oraz ocena prawnych, ekonomicznych, społecznych oraz przyrodniczych moŝliwości i ograniczeń częściowego urynkowienia wybranych nierynkowych funkcji gospodarki leśnej 3. Ustalenie granicy akceptowalnych przez gospodarkę leśną kosztów świadczenia funkcji nierynkowych 4. Klasyfikacja oraz monitoring zmian preferencji społecznych odnośnie do celów i zadań gospodarki leśnej oraz realizowanych funkcji wykorzystanie istniejących trwałych preferencji społecznych w kształtowaniu pozytywnego wizerunku leśnictwa 5. Ograniczenie moŝliwości wpływu gospodarki leśnej na realizację ochronnych i środowiskowych funkcji gospodarki leśnej w wyniku stopniowego wzrostu znaczenia w tym zakresie podmiotów (organizacji), które nie są bezpośrednio związane z gospodarką leśną jednym z głównych powodów takiej sytuacji jest podkreślana przez samych leśników konfliktowość oraz konkurencyjność między funkcją produkcyjną a pozostałymi nierynkowymi funkcjami lasu i gospodarki leśnej.

18 Poszukiwanie metod wyceny wartości ekonomicznej dóbr i usług wybranych nierynkowych funkcji gospodarki leśnej Teoretyczne podstawy wartościowania publicznych dóbr i usług lasu i gospodarki leśnej pozwalają poszukiwać sposobów wyceny wartości ekonomiczne, na podstawie: 1. Analizy poniesionych kosztów intensyfikacji naturalnych właściwości lasu z uwzględnieniem zmniejszonych przychodów gospodarstwa leśnego z powodu zmiany parametrów najwaŝniejszych cech drzewostanów, takich jak wiek, struktura sortymentowa, czy teŝ ilości pozyskanego drewna lub kosztów alternatywnych jakie naleŝałoby ponieść na wytworzenia oraz bieŝącą eksploatacje urządzeń, budowli i obiektów inŝynieryjnych, które spełniałyby podobną rolę jak las (dobra substytucyjne posiadających zbliŝone właściwości do ekosystemu leśnego o ile to jest moŝliwe) teoria wartości opartej na pracy 2. Zdolności dobra do generowania dochodów, co oznacza, Ŝe jego wartość jest powiązania z potencjalną moŝliwością dostarczenia jego posiadaczowi renty, a więc sposoby wartościowania nawiązujące do znanej w leśnictwie teorii rent (leśnej i gruntowej). 3. W oparciu o system wartościowania quasirynkowego, w którym o cenności dobra nie posiadającego ceny rynkowej decyduje jego uŝyteczność dla konsumenta ( zadowolenie, satysfakcja z koszyka konsumowanych dóbr rzadkość dóbr ). UŜytkownik ustala wartość dobra nierynkowego deklarując hipotetyczną kwotę pieniędzy, aby móc korzystać z tego dobra na dotychczasowych zasadach. Zachowuje się w taki sam sposób jakby kupował to dobro w transakcjach rynkowych (ekonomiści uwaŝają, Ŝe maksymalna kwota, jaką jednostki skłonne są zapłacić jest dobrym oszacowaniem wartości ekonomicznej, czyli ceną, zakładają, Ŝe owa kwota odzwierciedla wzrost poziomu dobrobytu (uŝyteczności) [Folmer 1996]

19 Metody wyceny wartości nierynkowych dóbr d i usług ug gospodarki leśnej Pośrednie Bezpośrednie Metoda kosztów podróŝy (Travel Cost Method TCM) Metoda hedonistyczna (Hedonic Price Method HPM) Metody wyceny warunkowej (Contingent Valuation Method CVM) Metody wskaźnikowe, np. względnej wartości uŝytkowej WWU (prof. T. Marszałka)

20 Wybrane wyniki badań wyceny wartości pozaprodukcyjnych funkcji lasu przeprowadzone w IBL w latach Obiekt badań LKP Lasy GostynińskoWłocławskie Rok badań 1998 Przedmiot wyceny wartości Rekreacyjne dobra i usługi lasu Wielkość próby 890 turyści Wartość (zł/rok/rodzinę) mieszkańcy 110 turyści LKP Bory Tucholskie 1999 Rekreacyjne zasoby lasu 104miesz. 90turyści LKP Lasy Beskidu Śląskiego 2000 Dofinansowanie pozaprodukcyjnych zadań lasu w najbliŝszym otoczeniu 65miesz. 125turyści LKP Lasy Beskidu Śląskiego 2001 Poprawa turystycznego i rekreacyjnego zagospodarowania lasu w gminie 81turyści 99 LKP Lasy OliwskoDarŜlubskie 2001 Poprawa turystycznego i rekreacyjnego zagospodarowania lasu w gminie 150turyści 70 LKP Lasy Janowskie 2001 Poprawa turystycznego i rekreacyjnego zagospodarowania lasu w gminie 113turyści 93 Województwo podlaskie 2002 Finansowanie ochronnych i innych zadań lasu poza produkcją drewna 595miesz. 111 Województwo śląskie 2002 Finansowanie ochronnych i innych zadań lasu poza produkcją drewna 908miesz. 109 Lasy komunalne w Łodzi 2004 Zagospodarowania lasów komunalnych 624 miesz. 45 Badania ogólnopolskie OBOP 2000 Finansowanie pozaprodukcyjnych zadań lasu w gminie Badania ogólnopolskie OBOP 2001 Poprawa turystycznego zagospodarowania lasu w gminie Reprezentacyjne badania mieszkańców Warszawy OBOP 2008 Współfinansowanie pozaprodukcyjnych funkcji lasu 500miesz. 52

21 Porównanie sumarycznej i jednostkowej wartości wodochronnej funkcji lasu oszacowanej z wykorzystaniem czterech metod wartościowania mln zł/rok zł/ha/rok 5000 mln zł/rok i zł/ha/rok wodochronna (metoda CVM) rzeczywistych kosztów wybranych działań związanych z intensyfikacją pozaprodukcyjnych funkcji lasu hydrologiczna (koszty budowy oraz utrzymania zbiorników retencyjnych) metoda wyceny wodochronna (metoda względnej wartości uŝytkowej WWU)

22 Identyfikacja oraz ocena prawnych, ekonomicznych, społecznych oraz przyrodniczych moŝliwości i ograniczeń częściowego urynkowienia wybranych publicznych funkcji gospodarki leśnej Podejmując próbę oceny moŝliwości urynkowienia choćby wybranych nierynkowych dóbr i usług leśnictwa naleŝy pamiętać, Ŝe: Pewna część nierynkowych świadczeń lasu to dobra naturalne, które określa się jako oddziaływanie lasu. Ich zachowanie gwarantuje ustawowe zlecenie nakazujące, np. utrzymanie trwałości i ciągłości lasu [MOSER 1997]. W poszukiwaniu środków oraz zasad i moŝliwości finansowania publicznych funkcji lasu bardzo waŝne jest zdefiniowanie kręgu oddziaływania poŝytku z dóbr pozaprodukcyjnych, który moŝe być bardzo zróŝnicowany. Wspomina o tym Smith w V księdze Bogactwa narodów większa część wydatków na roboty publiczne powinna być pokrywana z odpowiednich opłat za uŝytkowanie tych usług, reszta zaś ma pochodzić z lokalnych dochodów, gdy korzyści mają charakter lokalny, a tylko w pozostałych przypadkach z budŝetu centralnego [Blaug 1994]. W przypadku czystych dóbr publicznych finansowanie przez uŝytkowników jest mało prawdopodobne, a na ich miejsce musi pojawić się państwo. Jeśli świadczenia posiadające charakter dóbr mieszanych, konsumowane są przez określone grupy uŝytkowników, naleŝy zbadać, czy grupy te moŝna zobowiązać do ponoszenia kosztów. MoŜliwość ta zaleŝy m.in. od istniejących praw do uŝytkowania (dysponowania dobrem), czyli prawa własności [RÖÖSLI 1997].

23 Identyfikacja oraz ocena prawnych, ekonomicznych, społecznych oraz przyrodniczych moŝliwości i ograniczeń częściowego urynkowienia wybranych publicznych funkcji gospodarki leśnej Prawa własności muszą być uregulowane w sposób jasny, poniewaŝ od tego zaleŝy efektywność ekonomiczna wykorzystania dóbr i prawne moŝliwości ich sprzedaŝy. W polskim prawie cywilnym własność oznacza prawo do rzeczy pozwalające właścicielowi korzystać z niej i rozporządzać nią z wyłączeniem innych osób [SIUDA 1993]. Władztwo nad rzeczą nie jest jednak nieograniczone, podlega w związku z prawami posiadanymi przez osoby trzecie pewnym ograniczeniom. Prawa o których mowa powyŝej nazywane są w kodeksie cywilnym ograniczonymi prawami rzeczowymi i definiowane są jako...prawa przysługujące osobie fizycznej lub prawnej względem rzeczy będących własnością innej osoby [SIUDA 1993]. Wśród siedmiu ograniczonych praw rzeczowych, które wyróŝnia kodeks cywilny, znaczenie w przypadku korzystania z pozaprodukcyjnych funkcji lasu mają dwa prawa: uŝytkowanie oraz słuŝebność. Wspomniane prawa zobowiązują właściciela lasu do: znoszenia uciąŝliwości (np. czasowych zakazów wstępu do lasu), ograniczania niektórych działań lub ich zaniechania (np. pozyskania zrębami zupełnymi) bez odszkodowania. podejmowania działań nakazanych ustawowo bez wynagrodzenia lub w niektórych przypadkach za wyrównaniem kosztów, np. pielęgnacji lasów, ochrony, zapewnienia bezpieczeństwo osób przebywających w lesie.

24 Identyfikacja oraz ocena prawnych, ekonomicznych, społecznych oraz przyrodniczych moŝliwości i ograniczeń częściowego urynkowienia wybranych publicznych funkcji gospodarki leśnej PowyŜsze obowiązki prawne właściciela lasu, które noszą nazwę zobowiązań (prywatnej) własności wobec społeczeństwa, ograniczają moŝliwości sprzedaŝy świadczeń lasu, poniewaŝ z mocy prawa uniemoŝliwiają one wyłączenie uŝytkowników z konsumpcji dóbr lub zobowiązują właściciela lasu do określonych świadczeń nieodpłatnie. Zmuszają równieŝ właściciela do poniesienia określonych nakładów, zmniejszając jednocześnie bardzo często wysokość przychodów [RÖÖSLI 1997]. Pozaprodukcyjne funkcje lasu charakteryzują się z punktu widzenia analizy prawnej, tzw. ograniczoną zdolność rynkową, co oznacza, Ŝe dobra te nie mogą być sprzedawane na rynku po określonej cenie. Dzieje się tak, poniewaŝ sprzedaŝ z definicji musi łączyć się z transformacją prawną dobra, tzn. ze zmianą kompetencji prawnych w stosunku do tego dobra, co nie moŝe mieć miejsca w przypadku publicznych dóbr lasu. Jeśli więc w odniesieniu do produkcji rozpatrywanych przez nas dóbr i świadczeń nie istnieje zlecenie ustawowe ani nie moŝe być wskazana jednoznacznie rozgraniczona grupa uŝytkowników, wtedy jedynym źródłem finansowania produkcji tych dóbr pozostająśrodki publiczne. Adam Smith w Bogactwie narodów (1784), wskazuje, Ŝe jedną z funkcji państwa poza działaniami w zakresie bezpieczeństwa oraz organizacji wymiaru sprawiedliwości jest obowiązek ustanowienia oraz utrzymania pewnych urządzeń publicznych i publicznych instytucji, których ustanowienie i utrzymanie nie moŝe nigdy leŝeć w interesie jednostki, a to dlatego, Ŝe dochód z nich nie pokryje nigdy kosztów jednostce lub małej grupie jednostek, choć koszty jakie poniosło jakieś wielkie społeczeństwo moŝe często pokryć z nadwyŝką [Blaug 1994].

25 Ustalenie granicy akceptowalnych przez gospodarkę leśną kosztów świadczenia funkcji nierynkowych Ekonomiczne konsekwencje realizacji pozaprodukcyjnych funkcji lasu na przykładzie RDLP w Krakowie (średnia roczna wartość ustalona na podstawie danych z lat ) Średnie jednostkowe koszty i utracone dochody z tytułu realizacji pozaprodukcyjnych funkcji lasu jednostki średnie roczne koszty realizacji pozaprodukcyjnych funkcji lasu róŝnica w kosztach ręcznego i mechanicznego przygotowania gleby wartość drewna pozostawionego w lesie (rezerwaty i strefy ochronne gniazdowania ptaków) wartość dodatkowych kosztów związana ze zmiana składu gatunkowego odnowień Razem [zł/m 3 /rok] 1,66 0,04 2,37 1,65 7,37 [zł/ha/rok] 6,05 0,67 8,68 6,04 27,48

26 Ustalenie granicy akceptowalnych przez gospodarkę leśną kosztów świadczenia funkcji nierynkowych 1994 r. w Finlandii oszacowano, Ŝe przystosowanie lasów do pełnienia funkcji rekreacyjnych i ochronnych powoduje zmniejszenie pozyskania drewna o 78% w skali roku [PARVIAINEN 1994]. Według opublikowanych 1995 r. wyników badań dotyczących lasów państwowych Finlandii (4,5 mln ha) zmniejszenie pozyskania z tytułu pełnienia przez lasy funkcji pozaprodukcyjnych wyniosło 0,7 mln m3 drewna, tj. około 15% pozyskania ogółem, wynoszącego w lasach państwowych 45 mln m3 [VEHKAMÄKI, HEINONEN 1998]. W raporcie sporządzonym dla Forestry Commission w Wielkiej Brytanii, stwierdzono, Ŝe trwała gospodarka leśna powoduje dodatkowe koszty w wysokości 1000 /ha/rok. Natomiast w badaniach amerykańskich wykazano, Ŝe 5% realna stopa zwrotu inwestycji wymaga zastosowania 50 letniej kolei rębu. Jeśli wartość bieŝąca netto drzewostanu 30letniego wynosi 3662 USD/akr, to wydłuŝenie wieku rębności do 110 lat, powoduje, Ŝe spada ona do 1958 USD/akr [JANECZKO 2004]. Interesujące wyniki badań dla obszaru leśnego o powierzchni ponad 357 tys. ha zlokalizowanego w regionie Torunia i Bydgoszczy przedstawili Duńczycy. Koszt alternatywny na 1 ha dla poszczególnych kategorii lasów ochronnych wynosił w przypadku lasów rezerwatowych 680 USD/ha, w lasach rekreacyjnych 425 USD/ha i w lasach krajobrazowych 389 USD/ha. W pozostałych rodzajach lasów ochronnych koszt alternatywny był podobny i kształtował się na poziomie 180 USD/ha [JANECZKO 2004].

27 Klasyfikacja oraz monitoring zmian preferencji społecznych odnośnie do celów i zadań gospodarki leśnej oraz realizowanych funkcji wykorzystanie istniejących trwałych preferencji społecznych w kształtowaniu pozytywnego wizerunku leśnictwa Społeczne preferencje odnośnie do wybranych pozaprodukcyjnych funkcji lasu na podstawie badań IBL w latach Funkcje lasu OBOP (2000) LKP Lasy Janowskie (2002) LKP Lasy Beskidu Śląskiego (2002) LKP Lasy Oliwsko DarŜlubski e (2002) Lasy miejskie w Łodzi (2004) LKP Lasy Warszawski e (2006) RDLP w Krakowie (2005) 1) ochrona powietrza 27,9 29,73 27,94 29,03 27,22 28,52 21,64 2) las jakośrodowiskoŝycia 24,3 20,18 21,10 23,08 24,68 30,44 26,84 3) las jako miejsce rekreacji 11,7 15,09 13,65 15,49 15,29 15,95 12,90 4) ochrona wody 11,5 13,24 12,75 12,02 13,79 8,06 13,53 5) las a klimat 13,4 12,32 14,85 10,76 9,97 9,43 6) ochrona gleby 10,9 9,35 9,50 9,19 8,72 7,29 9,00 7) dostawca surowca drzewnego 8,93 8) miejsce zbioru owoców i grzybów 7,16 7) inne, jakie? 0,3 0,09 0,21 0,43 0,33 0,31

28 Ograniczenie moŝliwości wpływu gospodarki leśnej na realizację ochronnych i środowiskowych funkcji gospodarki leśnej w wyniku stopniowego wzrostu znaczenia w tym zakresie podmiotów (organizacji), które nie są bezpośrednio związane z gospodarką leśną. Czy jednym z głównych powodów takiej sytuacji jest podkreślana przez samych leśników konfliktowość oraz konkurencyjność między funkcją produkcyjną a pozostałymi nierynkowymi funkcjami lasu i gospodarki leśnej? Konflikt wokół Białowieskiego Parku Narodowego Obszary leśne w sieci Natura 2000 Generalna Dyrekcja Ochrony Środowiska co dalej.? A moŝe za kilka lat pojawi się idea Ŝe lasy ochronne naleŝy wyłączyć z gospodarki leśnej lub na ich obszarze ograniczyć w maksymalnym stopniu funkcję produkcyjną?

29 Kierunki rozwoju

30 Kierunki rozwoju nierynkowych funkcji lasu gospodarki leśnej 1) dalszy wzrost wiedzy i świadomości ekologicznej przeciętnego Kowalskiego, w tym równieŝ wiedzy o znaczeniu środowiska leśnego dla jakości Ŝycia, 2) pogarszające się warunki Ŝycia ludzi (jakość wody, powietrza) szczególnie w miastach oraz duŝych ośrodkach przemysłowych, 3) dalszy wzrost poziomu zamoŝności (wzrost ilości i wartości czasu) oraz mobilności społeczeństwa i związany z tym wzrost oczekiwań społecznych (z jednej strony chęć wypoczynku w ciszy i spokoju, z drugiej natomiast oczekiwania związane z wypoczynkiem aktywnym, w tym takich rodzajów wypoczynku, które silnie ingerują w środowisko leśne quady, jeździectwo konne, survival), 4) brak moŝliwości dalszej poprawy efektywności gospodarki leśnej w wyniku wzrostu cen drewna w warunkach krajowych gospodarka leśna w związku ze wzrostem zakresu zadań oraz ciągle rosnącymi kosztami pracy zbliŝa się do granicy deficytowości, która w innych państwach, np. w Niemczech została juŝ przekroczona,

31 Kierunki rozwoju publicznych funkcji lasu gospodarki leśnej cd. 5) kierunek rozwoju metod wartościowania tych funkcji oraz rozwiązań prawnych umoŝliwiających ich współfinansowanie przez inne podmioty, szczególnie takie, których wartość dodana produkcji wzrasta z tytułu istnienia lub intensyfikacji nierynkowych funkcji gospodarki leśnej, 7) kierunek zmian preferencji społecznych w zakresie sposobów wypoczynku, w tym równieŝ w środowisku leśnym lub w miejscach gdzie środowisko leśne jest jednym z najwaŝniejszych czynników podnoszących jego atrakcyjność, 8) dalszej modyfikacji rozwiązań prawnych, które zmierzają do wyłączenia szeroko rozumianej ochrony przyrody na obszarach leśnych z zakresu działania gospodarstwa leśnego część moŝliwości realnego wpływu na kształtowanie funkcji ochronnych oraz ekologicznych zaczyna przesuwać się na inne podmioty, 9) sposoby określania stopnia intensywności oraz zakresu przestrzennego realizacji wybranych publicznych funkcji lasu.

32 Dziękuję za uwagę