Informacja. Nr 45. Podatek od towarów i usług. ( od wartości dodanej - VAT ) Hanna Kuzińska, Anna Maliszewska

Transkrypt

1 KANCELARIA SEJMU BIURO STUDIÓW I EKSPERTYZ WYDZIAŁ STUDIÓW BUDŻETOWYCH Podatek od towarów i usług ( od wartości dodanej - VAT ) Czerwiec 1992 Hanna Kuzińska, Anna Maliszewska Informacja Nr 45 Podatek od towarów i usług, w niniejszym opracowaniu w skrócie nazywany tradycyjną jego nazwą, tzn. VAT (Value Added Tax) - ma w 1993 r. zastąpić podatek obrotowy. Projekt wprowadzenia tego podatku w Polsce od kilku lat budzi liczne kontrowersje, znajdując tyleż samo zwolenników, co i przeciwników. Świadczyć może o tym choćby liczba publikacji i konferencji naukowych poświęconych właśnie temu podatkowi. Opracowanie jest próbą uporządkowania i usystematyzowania argumentacji podnoszącej zarówno wady jak i zalety VAT.

2 POJĘCIE I ISTOTA VAT Obecnie funkcjonujący w Polsce podatek obrotowy ma tak wiele wad, że zastąpienie go innym podatkiem pośrednim, takim jak podatek od wartości dodanej, od kilku lat uważa się za sprawę dużej wagi. Do najważniejszych mankamentów obecnego podatku obrotowego zalicza się: - zniekształcanie cen towarów i usług, które kształtują się zależnie od liczby faz obrotu, - działanie dyskryminacyjne w stosunku do niektórych przedsiębiorstw; obecnie funkcjonujący podatek obrotowy od czasu "uwolnienia cen" stał się także regulatorem rentowności przedsiębiorstw. VAT jest odmianą podatku obrotowego, wielofazowego, lecz opodatkowującą tylko obrót netto, który powstał u danego producenta. Podatek ten, choć jest pobierany we wszystkich fazach obrotu (produkcja, import, sprzedaż hurtowa i detaliczna), obciąża wyłącznie finalnego odbiorcę, tj. konsumenta. Nie ma on więc charakteru podatku kaskadowego, uwzględnia zatem obowiązującą system podatkowy zasadę jednokrotności opodatkowania. Nie jest też wkalkulowany w koszty działalności przedsiębiorstwa. Stawka tego podatku nie jest zawarta w cenie zbytu, jak w przypadku podatku obrotowego, lecz jest doliczana do ceny zbytu. Każdy kolejny producent płaci podatek proporcjonalny do wartości produkcji dodanej przez siebie. VAT obciąża tylko różnicę w obrotach każdej z faz. Technika obliczania należnego VAT polega na odliczeniu od kwoty obliczonego podatku od wartości dodanej tej kwoty podatku, która została pobrana we wcześniejszych fazach, np. przy zakupie surowców, materiałów czy uregulowaniu zobowiązań za świadczone usługi 1. Podatek od wartości dodanej jest podatkiem powszechnym, co oznacza, że będą go płaciły wszystkie podmioty, niezależnie od formy własności. Sposób obliczania podatku od wartości dodanej prezentuje załącznik 1. Jest to liczbowy przykład pozwalający na lepsze zrozumienie istoty tego podatku. Omawiając dodatnie i ujemne strony zagadnienia związanego z wprowadzeniem VAT w Polsce z pewnością nie można abstrahować od argumentu natury organizacyjno-politycznej. Celowość wdrożenie podatku od wartości dodanej wynika z faktu stosowania go przez kraje stowarzyszone w ramach EWG. Jednym z warunków wejścia Polski do EWG jest dostosowanie polskiego systemu podatkowego do systemu obowiązującego w krajach Wspólnoty Europejskiej. 2. ZALETY PODATKU OD WARTOŚCI DODANEJ W porównaniu z podatkiem obrotowym uważa się, że VAT jest podatkiem "sprawiedliwym". W przeciwieństwie do podatku obrotowego ma być on przede wszystkim źródłem dochodów budżetowych a nie "...służyć pozafiskalnym, dyskryminacyjnym celom" 2. Jak już wcześniej wspomniano, obecnie obowiązujący podatek obrotowy jest nie tylko podatkiem konsumpcyjnym, ale także podatkiem różnicującym rentowność przedsiębiorstw. Dwa zakłady pracy wytwarzające dwa różne wyroby, których koszt jednostkowy produkcji jest identyczny, zależnie od obowiązującej stawki podatku obrotowego mogą osiągać rentowność różniącą się nawet kilkakrotnie. Dzięki zastosowaniu VAT wszyscy producenci są opodatkowani według tych samych zasad, dzięki czemu ich rentowność jest porównywalna. Oznacza to wprowadzenie czystych i przejrzystych reguł gry rynkowej. VAT nie ma wpływu na konkurencyjność cen poszczególnych towarów, gdyż przy stosowaniu tego 1 A. Komar, Systemy podatkowe Krajów Wspólnot Europejskich, PWE 1989, s Wypowiedź wiceministra finansów W. Modzelewskiego w artykule J. S. Mac, Umykający VAT, "Gazeta Wyborcza" z r.

3 - 2 - podatku wysokość ceny nie zależy od liczby faz obrotów. Wprowadzenie VAT powoduje, że producenci i inwestorzy otrzymują z rynku prawidłowe sygnały o cenach, kosztach, rentowności, co nabiera szczególnej rangi w okresie prywatyzowania gospodarki. Ponadto stworzenie czytelnych i stabilnych reguł gry ekonomicznej w Polsce ma szczególnie duże znaczenie dla podmiotów zainteresowanych inwestowaniem w Polsce. Ustawowe rozstrzygnięcie wysokości i zakresu stosowania poszczególnych stawek podatkowych VAT w większym stopniu gwarantuje stabilność obowiązującego systemu podatkowego, niż obecne uregulowanie prawne, pozostawiające w gestii ministra finansów, możliwości zmiany stawek i zakresu obowiązywania podatku obrotowego. Gwarancja całkowitej przerzucalności na konsumentów podatku od wartości dodanej rozkładana jest na wszystkich producentów, a nie - jak w przypadku jednofazowego podatku obrotowego -tylko na producentów wyrobów finalnych. Trzeba też dodać, że możliwość przerzucenia tego podatku powoduje, że przedsiębiorstwa płacą go bez specjalnych oporów. Natomiast konsumenci nie mają świadomości uiszczania podatku, który jest wkalkulowany w cenę wyrobu lub usługi, co charakteryzuje zresztą wszystkie obciążenia podatkowe typu pośredniego. Tego rodzaju podatek określa się zwykle jako mało "dolegliwy" zarówno dla producentów jak i dla konsumentów. Istotną zaletą VAT jest jego znacznie bardziej prosta konstrukcja, niż podatku obrotowego. W przypadku VAT stosuje się kilka stawek podatkowych, podczas gdy w przypadku podatku obrotowego funkcjonuje ich kilkadziesiąt. Uważa się też, że jest to podatek, którego technika obliczania i poboru jest bardzo przejrzysta. Wystarczy, że kolejny płatnik podatku wstawi do faktury przekazywanej nabywcy kwotę podatku obliczoną od danej fazy obrotu. Taki sposób obliczania VAT przyczynia się do ograniczenia nadużyć podatkowych wynikających ze sprzedaży bez faktur. Podatnik jest tu bowiem bezpośrednio zainteresowany uzyskiwaniem od swego dostawcy faktur, które umożliwiają obliczenie podatków pobranych we wcześniejszych fazach obrotu. Wystawienie faktury powoduje, że dostawca nie może już uchylić się od zapłacenia należnego podatku. Z punktu widzenia stabilności i pewności dochodów budżetu państwa podatek ten gwarantuje sukcesywne, systematyczne wpływy ze względu na jego "odporność" na inflację. Gdy rosną ceny, rośnie wartość transakcji, a zatem i wartość podatku obliczanego od wyższej podstawy. W konsekwencji rosną dochody budżetowe. Konstrukcja VAT zapewnia automatyzm wzrostu dochodów budżetowych przy rosnącej inflacji, podczas gdy podatki ustalane kwotowo w warunkach inflacji zmniejszają swoją skuteczność. Ocenia się też, że konstrukcja VAT może mieć działanie stymulujące eksport, gdyż występuje tu szczególnie prosta procedura zwrotu tego podatku przy eksporcie towarów i usług. Podobny system zwrotów wpłat podatkowych ma też zachęcać producentów do inwestowania. Powszechnie oczekuje się proinflacyjnego wpływu VAT na gospodarkę 3, jednakże są też opinie, że po jego wprowadzeniu może wystąpić zjawisko obniżenia cen niektórych towarów, obecnie opodatkowanych wysokim podatkiem obrotowym. Wynika to z dwóch powodów: - sam obrót, bez dodania wartości, nie powoduje konieczności naliczania podatku, a więc nic indukuje wzrostu cen, - podatek obrotowy jest wkalkulowany w cenę, jest więc liczony od wyższej podstawy, niż VAT, który jest obliczany od ceny pomniejszonej o podatek obrotowy. 3 Argument o proinflacyjnym działaniu podatku od wartości dodanej znajduje się w części opracowania dotyczącej wad podatku od wartości dodanej. Jest to tylko pozorna sprzeczność, gdyż nie ma do tej pory rachunków symulacyjnych, które jednoznacznie odpowiedziałyby na pytanie o skalę i zakres wpływu na zmiany cen.

4 - 3 - VAT umożliwia też kształtowanie pożądanego modelu konsumpcji poprzez odpowiednie różnicowanie jego stawek. Dotyczy to zwłaszcza pewnej grupy wyrobów, takich jak np. mleko, chleb czy lekarstwa. Konieczność zastąpienia podatku obrotowego podatkiem VAT uzasadnia się też faktem, iż podatek od wartości dodanej nie wpływa, tak jak obecny podatek obrotowy, na wzrost skłonności do koncentracji produkcji ze względów finansowych, a nie ekonomicznych. Otóż formuła podatku obrotowego sprawia, że kupno każdego detalu od kolejnego kontrahenta może stać się źródłem nieproporcjonalnego, gdyż kumulatywnego wzrostu ceny. Zmniejszenie negatywnych skutków lego zjawiska jest możliwe poprzez przetwarzanie wyborów we własnym przedsiębiorstwie, co z kolei zmusza do uruchamiania mało efektywnych linii technologicznych. Inaczej mówiąc, w obecnej sytuacji bardziej opłacalne dla producenta może być droższe ze społecznego punktu widzenia produkowanie jak największej liczby detali we własnym przedsiębiorstwie, niż zakup ich od wyspecjalizowanych, tańszych producentów, których cenę towaru wypacza obecnie funkcjonujący podatek obrotowy. 3. WADY PODATKU OD WATROŚCI DODANEJ Najważniejszym zastrzeżeniem wysuwanym w stosunku do VAT jest przewidywane proinflacyj-ne działanie tego podatku. Jest to nie tylko cecha podatku od wartości dodanej ale wszystkich podatków typu obrotowego. Wynika to z pośredniego charakteru tych podatków. Z chwilą wprowadzenia podatku od wartości dodanej istnieje niebezpieczeństwo inflacyjnego wzrostu cen w skali trudnej do oszacowania. Ceny na pewno wzrosną i to nie tylko z powodu zamiany podatku obrotowego na podatek od wartości dodanej ale prawdopodobny jest również nieuzasadniony tą zmianą wzrost cen. Tezę tę zdaje się potwierdzać jedna z ostatnich decyzji ministra finansów w sprawie podwyższenia stawek podatku obrotowego na niektóre towary oraz obciążenia tym podatkiem grupy towarów dotychczas nieopodatkowanych. Ceny niektórych towarów objętych nowymi stawkami podatku obrotowego wzrosły więcej niż wynikałoby to ze wzrostu stawek podatku na nie. Nie można jednak jednoznacznie przesądzać wyników tej operacji, ponieważ nie brak również opinii, że w grupach wyrobów i usług, gdzie ceny są cenami równowagi, po wprowadzeniu VAT ceny nie wzrosną, a może w niektórych przypadkach zostaną obniżone. Mogą natomiast relatywnie wzrosnąć ceny artykułów pierwszej potrzeby, towarów o malej elastyczności popytu. Trzeba jednak pamiętać, że na te towary planuje się zastosowanie niższych stawek podatkowych. Niektórzy ekonomiści twierdzą, że wprowadzenie podatku od wartości dodanej przy obecnej inflacji stwarza realne niebezpieczeństwo jej spotęgowania, ze wszystkimi negatywnymi konsekwencjami tego zjawiska dla całej gospodarki. Dlatego też wydaje się, iż warunkiem koniecznym do wprowadzenia tego podatku jest ograniczenie inflacji przynajmniej do poziomu 20% w skali roku 4. Następną wadą VAT podnoszoną przez wielu ekonomistów są bardzo wysokie koszty jego wprowadzenia. Wynika to z kilku przyczyn. Po pierwsze, absolutnie niezbędne jest przeprowadzenie szeroko zakrojonej akcji informacyjnej, której celem byłoby nie tylko uświadamianie celowości zastąpienia obecnie obowiązującego podatku obrotowego podatkiem od wartości dodanej, zapoznawanie z istotą i procedurą poboru tego podatku, ale przede wszystkim wypracowanie powszechnej świadomości, że ciężar VAT poniosą wszyscy konsumenci. Przeprowadzenie w ubiegłym roku podobnej akcji związanej z wdrożeniem do polskiego systemu podatku od dochodów osób fizycznych uświadamia, jak wysokie koszty wiążą się z tego typu 4 J. Sokołowski Warunki i skutki wprowadzenia podatk VAT, "Przegląd Podatkowy" 1992, nr 1.

5 - 4 - operacją. Po drugie, należy zaznaczyć, że VAT nie stanowi integralnego elementu ceny i musi być każdorazowo wykazywany w dokumencie sprzedaży. Pociągnie to za sobą konieczność opracowania nowego, powszechnie obowiązującego wzoru, faktur, rachunków i paragonów. To samo dotyczy wzorów deklaracji podatkowych. Jeśli do tego dodamy potrzebę wyposażenia urzędów skarbowych w odpowiednie programy komputerowe, umożliwiające kontrolę i rejestrację wpływów z tytułu tego podatku, konieczność przeszkolenia kadry urzędniczej to nie trudno zauważyć, że koszty wdrożenia podatku od towarów i usług są bardzo wysokie. Przy czym należy zaznaczyć, że są to koszty poniesione "na wejściu". Ponadto, przypuszcza się 5, że podatek od wartości dodanej będzie bardziej dotkliwy dla mniej zamożnych podatników i liczebnie większych gospodarstw domowych. Może to być jego wada, jednakże w połączeniu z obowiązującym od r. podatkiem od dochodów osób fizycznych, który z kolei obciąża silniej podatników osiągających wyższe dochody, stwarza szansę skonstruowania sprawiedliwego systemu podatkowego. 5 Tamże.

6 - 5 - Zał. 1 PRZYKŁAD USTALANIA PODATKU OD WARTOŚCI DODANEJ PRZY ZAŁOŻENIU DWÓCH STÓP PODATKU; - zakup surowców opodatkowany stawką 7% i 22%; - sprzedaż finalna opodatkowana stawką 7%. Wyszczególnie - nie Wartość transakcji bez podatku należny PODATEK Zapłacony w poprzednich fazach Przypadający do zapłaty w danej fazie Producent I zakupił dwa surowce: 1. opodatkowany stawką 7% 2. opodatkowany stawką 22% Wytworzone towary sprzedał. Stawka podatku 7% Producent II zakupił towar od I producenta opakował i sprzedał. Stawka podatku 7% 100 zł 100 zł 500 zł 600 zł 7 zł 22 zł 35 zł 42 zł 7+22=29 zł =35 zł 7 zł 22 zł 35-29=6 zł 42-35=7 zł