Darmowy fragment

Transkrypt

1

2 Copyright by Oficyna Wydawnicza Impuls, Kraków 2009 Redakcja wydawnicza: Zuzanna Bochenek Projekt okładki: Ewa Beniak-Haremska ISBN Oficyna Wydawnicza Impuls Kraków, ul. Turniejowa 59/5 tel. (12) , fax (12) Wydanie II zmienione, Kraków 2010

3 Spis treści Wstęp... 9 Rozdział I Nieletni w świetle przepisów prawnych i badań kryminologicznych 1. Pojęcie nieletniego. Podstawowe zasady postępowania w sprawach nieletnich Statystyka czynów karalnych popełnianych przez dzieci i młodzież Etiologia przestępczości nieletnich w teoriach i badaniach kryminologicznych Teorie przyczyn przestępczości Badania kryminologiczne nieletnich Rozdział II Charakterystyka psychologiczna motywacji 1. Pojęcie i rodzaje motywacji Cechy procesu motywacyjnego Osobowość jako system regulacji i integracji zachowania w koncepcji J. Reykowskiego Motywacja czynów przestępczych w ujęciu J. K. Gierowskiego Rozdział III Zachowania antyspołeczne w ujęciu psychologicznym, pedagogicznym i prawnym 1. Zachowania antyspołeczne jako element niedostosowania społecznego, zaburzeń zachowania i procesu demoralizacji Charakterystyka agresji i agresywności Pojęcie i rodzaje agresji Rozwój zachowań agresywnych Motywacja zachowań antyspołecznych u młodzieży w okresie dojrzewania Inhibitory i facylitatory zachowań antyspołecznych a ich ciągłość i trwałość... 60

4 6 Spis treści Rozdział IV Zachowania prospołeczne indywidualny i społeczny kontekst pomagania innym 1. Pojęcie i rodzaje zachowań prospołecznych Geneza zachowań prospołecznych w świetle teorii i badań Motywacja zachowań prospołecznych dzieci i młodzieży Rozdział V Metodologia badań własnych Charakterystyka modelu badawczego Teren badań, grupy badawcze Metody badawcze Przebieg badań Kierunki analizy wyników empirycznych Rozdział VI Motywacja zachowań prospołecznych i antyspołecznych młodzieży cechy procesu motywacyjnego 1. Kierunek i natężenie motywacji czynów karalnych i zachowań świadczących o demoralizacji u nieletnich analiza porównawcza nieletnich dziewcząt i chłopców Motywacja zachowań antyspołecznych młodzieży porównanie wolontariuszy, uczniów szkół średnich i nieletnich Motywacja zachowań prospołecznych w trzech badanych grupach młodzieży Charakterystyka młodzieży ze względu na natężenie zachowań prospołecznych i antyspołecznych Rozdział VII Osobowościowe tło motywacyjne zachowań prospołecznych i antyspołecznych 1. Prospołeczne i antyspołeczne style ustosunkowań interpersonalnych adolescentów Poziom empatii oraz inteligencja emocjonalna jako predykatory zachowań prospołecznych badanych Rola poczucia umiejscowienia kontroli w genezie zachowań prospołecznych i antyspołecznych młodzieży Wpływ agresywności na częstotliwość zachowań antyspołecznych

5 Spis treści 7 Rozdział VIII Środowiskowe tło motywacyjne znaczenie społecznego uczenia się, dynamiki grupowej i więzi emocjonalnych w genezie zachowań prospołecznych i antyspołecznych 1. Wpływ modelowania na uruchamianie zachowań społecznie pożądanych i niepożądanych w badanych grupach Rola nagród i kar metody wychowawcze stosowane przez rodziców Zachowania prospołeczne i antyspołeczne przejawiane w grupie rówieśniczej Weryfikacja teorii wymiany społecznej Znaczenie doboru krewniaczego w genezie zachowań prospołecznych i antyspołecznych Wpływ norm społecznych na zachowania badanych Altruizm w etiologii zachowań prospołecznych Rozdział IX Sytuacyjne tło motywacyjne zachowań prospołecznych i antyspołecznych 1. Sytuacje trudne jako czynnik wzmacniający gotowość do zachowań antyspołecznych adolescentów Rola facylitatorów społecznych w uruchamianiu zachowań prospołecznych badanej młodzieży Rozdział X Motywacja zachowań prospołecznych i antyspołecznych nieletnich podsumowanie wyników, kierunki dalszych badań 1. Motywacja zachowań prospołecznych i antyspołecznych a częstotliwość tych zachowań weryfikacja założeń badawczych Empiryczne modele zachowań prospołecznych i antyspołecznych Podsumowanie i wnioski Kierunki dalszych badań Zakończenie Bibliografia Aneks

6 Wstęp Badania nad motywacją zachowań antyspołecznych mają długą historię. Rozważania nad genezą agresji prowadził już filozof T. Hobbes w XVII wieku, głosząc, że człowiek jest z natury barbarzyńcą (Aronson, 1997, s. 497). Naukowy kształt tym rozważaniom nadał Z. Freud w 1930 roku, potwierdzając wrodzony charakter agresji (tamże, ). Natomiast A. Bandura i jego współpracownicy w latach sześćdziesiątych XX wieku stworzyli potwierdzoną empirycznie teorię społecznego uczenia się zachowań agresywnych (Bandura, Ross, Ross, 1961). W latach dziewięćdziesiątych XX wieku usystematyzowaną teorię mechanizmów psychologicznych zachowań agresywnych młodzieży w wieku dojrzewania przedstawiła D. Kubacka-Jasiecka (1996), natomiast B. Urban (2000) włączył te zachowania w nurt rozważań nad zaburzeniami zachowania adolescentów. Równocześnie z powstawaniem teorii zachowań agresywnych dokonywano weryfikacji empirycznej poszczególnych czynników etiologicznych. Zainteresowanie badaczy motywacją zachowań prospołecznych rozpoczęło się dopiero w latach sześćdziesiątych XX wieku, kiedy się okazało, jak tragiczne w skutkach może być nieudzielanie pomocy ofierze przestępstwa (zabójstwo Kitty Genovese w Nowym Jorku). Psychologowie amerykańscy (B. Latane i J. M. Darley, 1970; C. D. Batson, 1991 oraz inni) na podstawie obserwacji wyłaniali czynniki sprzyjające uruchomieniu zachowań prospołecznych i hamujące je, a następnie dokonywali ich eksperymentalnej weryfikacji. Wyniki tych badań zebrał i usystematyzował teoretycznie w latach siedemdziesiątych XX wieku J. Reykowski (1979). Badania nad motywacją zachowań prospołecznych i antyspołecznych toczyły się więc niezależnie od siebie. D. Clarke w 2003 roku zebrał je w jednej publikacji (2005). Nie zmieniło to jednak ich odrębnej natury. W niniejszej pracy wychodzę z założenia, że każdy człowiek (także ten, który wszedł w kolizję z prawem) zachowuje się zarówno antyspołecznie, jak i prospołecznie. Twórcy psychologicznych modeli opiniowania w sprawach karnych (A. Lewicki, 1978; J. K. Gierowski, 1996) oraz nieletnich (J. M. Stanik i H. Przybyła, 1981; K. Ostrowska i E. Milewska, 1986) zwracają uwagę na konieczność diagnozowania nie tylko przejawów niedostosowania społecznego, ale także pozytywnych cech osobowości i środowiska badanych. Na podstawie pozytywnych cech i zachowań badanych formułowane są prognoza i zalecenia resocjalizacyjne. Dotychczasowe badania nad zachowaniami pro- i antyspołecznymi prowadzone były dwutorowo i niezależnie od siebie, na różnych grupach badanych. Przy-

7 10 Wstęp czyniało się to do nadmiernego i nienaturalnego uproszczenia tej problematyki, wskazując, że jedni zachowują się dobrze, inni źle. W rzeczywistości naszych zachowań nie można tak prosto klasyfikować. Uspołecznienie stanowi bowiem kontinuum, na krańcach którego znajdują się jednostki antyspołeczne i prospołeczne, a pomiędzy nimi osoby zachowujące się równie często prospołecznie, jak i antyspołecznie. Ponadto badania empiryczne i praktyka kliniczna dowodzą, że czyste typy prospołeczne i antyspołeczne należą do rzadkości. Biorąc pod uwagę powyższe argumenty, zbadałam trzy grupy młodzieży: nieletnich, uczniów szkół średnich oraz wolontariuszy przy założeniu, że nie zawsze granica pomiędzy przystosowaniem a niedostosowaniem przebiega pomiędzy grupą nieletnich a uczniami. Określenie, które zachowania antyspołeczne są specyficzne dla nieletnich, a które występują również wśród uczniów, a nawet są charakterystyczne dla wolontariuszy, jest bardzo ważne ze społecznego punktu widzenia. Wyznacza bowiem i wyodrębnia zakres zadań dla resocjalizacji oraz profilaktyki i prewencji. Natomiast w praktyce psychologicznej i pedagogicznej pozwala wcześnie zdiagnozować młodzież zagrożoną niedostosowaniem społecznym i zastosować wobec niej odpowiednie do okoliczności formy terapii, pomocy i interwencji. Przedmiotem moich badań są zarówno zachowania antyspołeczne, jak i prospołeczne. Dotychczas pojedyncze uwarunkowania zachowań prospołecznych były badane eksperymentalnie. Łączę te stwierdzone wcześniej uwarunkowania, aby określić, które z nich odgrywają większą, a które mniejszą rolę w genezie zachowań prospołecznych. Wskaźnikami tego zróżnicowanego znaczenia będzie analiza kierunku motywacji (mierzona odsetkiem młodzieży kierującej się poszczególnymi motywami) oraz natężenia motywacji (określana na podstawie częstotliwości kierowania się poszczególnymi motywami przez badanych). Zamierzam również pokazać koincydencję motywów zachowań prospołecznych i antyspołecznych, dzieląc grupy badane według częstotliwości występowania tych zachowań. Taki podział umożliwi wyodrębnienie dominujących motywów zachowań prospołecznych i antyspołecznych adolescentów w zależności od ich charakterystyki osobowościowej oraz cech środowiska i sytuacji. Posługiwanie się takim schematem umożliwi psychologowi-praktykowi określenie głównych motywów zachowań prospołecznych i antyspołecznych konkretnego nieletniego na podstawie diagnozy jego osobowości, środowiska i sytuacji, w której działał. Szczególnie określenie i wzmacnianie motywacji zachowań prospołecznych stanowi gwarancję efektywnej resocjalizacji. Już św. Paweł pisał: Nie daj się zwyciężyć złu, ale zło dobrem zwyciężaj (Rz 12,21). Naukowym poparciem tego nakazu Apostoła Narodów są słowa T. Hirschiego z 1969 roku (za: Hołyst, 2000, s. 769): W stopniu, w jakim jednostka zajęta jest działalnością konformistyczną, nie jest ona nawet w stanie pomyśleć o działaniach dewiacyjnych, pomijając już jej inklinacje. Niniejsza praca składa się z dziesięciu rozdziałów. Pierwsze cztery stanowią część teoretyczną, pozostałe tworzą część empiryczną.

8 Wstęp 11 W rozdziale I przybliżam prawne rozumienie pojęcia nieletni oraz przedstawiam charakterystykę ilościową i jakościową popełnianych przez wychowanków placówek resocjalizacyjnych czynów karalnych w świetle statystyk policyjnych i badań empirycznych. Rozdział ten zawiera również prezentację głównych teorii przyczyn przestępczości w aspekcie rozwojowym i wyników badań kryminologicznych nieletnich. Rozdział II poświęcony jest ogólnej teoretycznej charakterystyce motywacji i procesu motywacyjnego. W ostatnim podrozdziale omawiam koncepcję motywacji czynów przestępczych J. K. Gierowskiego, która stanowi podstawę teoretyczną stworzonego przeze mnie modelu badawczego. Rozdział III zawiera omówienie istoty zachowań antyspołecznych oraz ukazanie podobieństw i różnic pomiędzy zachowaniem antyspołecznym, zaburzeniami zachowania i demoralizacją. W rozdziale tym charakteryzuję pojęcia agresji i agresywności oraz przedstawiam rodzaje zachowań agresywnych w zależności od wieku rozwojowego. Ostatni podrozdział prezentuje motywację zachowań antyspołecznych adolescentów w świetle teorii i badań empirycznych. W rozdziale IV omawiam pojęcie i rodzaje zachowań prospołecznych oraz genezę zachowań prospołecznych w świetle teorii i badań eksperymentalnych. Rozdział zawiera również opis procesu kształtowania się postaw prospołecznych u dzieci i młodzieży oraz prezentację nielicznych badań nad motywacją zachowań prospołecznych adolescentów. Rozdział V jest poświęcony metodologii badań własnych (omówieniu modelu badań własnych, operacjonalizacji zmiennych, przedstawieniu założeń badawczych, charakterystyki grup i metod badawczych). Prezentuję w nim także procedurę badawczą i dwa odmienne kierunki analizy wyników. Rozdział VI zawiera charakterystykę motywacji zachowań prospołecznych i antyspołecznych badanej młodzieży ze względu na podstawowe cechy procesu motywacyjnego kierunek i natężenie motywacji. Omawiam w nim rodzaje zachowań świadczących o demoralizacji oraz czynów karalnych popełnianych przez nieletnich, a także dominujące motywy tych zachowań. Następnie przedstawiam analizę porównawczą rodzajów oraz motywacji zachowań antyspołecznych i prospołecznych badanych wolontariuszy, uczniów szkół średnich i nieletnich z uwzględnieniem płci badanych. Stosuję więc tradycyjny sposób weryfikacji danych z tą różnicą, że włączam trzecią grupę porównawczą stanowiącą przeciwny koniec kontinuum uspołecznienia wolontariuszy. Zakończenie tego rozdziału stanowi wprowadzenie do rozdziału VII i zawiera zasady podziału oraz charakterystykę młodzieży ze względu na natężenie zachowań prospołecznych i antyspołecznych. Rozdział VII prezentuje charakterystykę wybranych osobowościowych uwarunkowań zachowań prospołecznych i antyspołecznych (style ustosunkowania interpersonalnego, poziom empatii, poczucie umiejscowienia kontroli, poziom agresywności). Osobowościowe tło motywacyjne zostało odniesione do grup utworzonych wtórnie ze względu na natężenie zachowań prospołecznych i an-

9 12 Wstęp tyspołecznych u badanych, ponieważ zamierzałam wykazać bardziej bezpośredni związek pomiędzy cechami osobowości a zachowaniem. Według tej samej koncepcji opracowane zostały rozdziały VIII i IX, ukazujące środowiskowe i sytuacyjne uwarunkowania zachowań prospołecznych i antyspołecznych adolescentów. Rozdział X stanowi podsumowanie wyników badań. Zawiera on weryfikację założeń badawczych odnośnie do motywacji zachowań pro- i antyspołecznych dokonaną na podstawie analizy porównawczej sześciu grup badawczych. Umieszczam w nim także charakterystykę dominujących uwarunkowań zachowań prospołecznych i antyspołecznych czterech grup badawczych wyodrębnionych ze względu na zróżnicowane nasilenie tych zachowań. Na zakończenie prezentuję empiryczne modele zachowań prospołecznych i antyspołecznych, które zostały poddane statystycznej weryfikacji metodą analizy ścieżek. Na podstawie wyników tej analizy opisuję mechanizmy kształtowania się i utrwalania zachowań prospołecznych i antyspołecznych u adolescentów.

10 Rozdział I Nieletni w świetle przepisów prawnych i badań kryminologicznych Podrozdział 1 został poświęcony omówieniu ustawowego pojęcia nieletniego, ponieważ takie rozumienie niepełnoletniego sprawcy przyjmuję w swoich badaniach. Krótka prezentacja podstawowych zasad postępowania z nieletnimi ma na celu ukazanie jego wychowawczo-poprawczego charakteru i uzasadnia potrzebę prowadzenia badań psychologicznych w celu usprawniania tego procesu. Podrozdział 2 ukazuje rzeczywiste rozmiary przestępczości dzieci i młodzieży na tle przestępczości dorosłych, przecząc medialnym mitom o rozmiarach tego zjawiska. Przytoczone w nim badania związane z ciemną liczbą przestępstw stanowią uzasadnienie szerokiej akcji profilaktyki przestępczości w różnych typach szkół. Natomiast podrozdział 3, zawierający charakterystykę najważniejszych teorii i badań nad genezą niedostosowania społecznego i przestępczości nieletnich, był dla mnie punktem wyjścia do wyłonienia głównych czynników etiologicznych stanowiących psychologiczne tło motywacyjne ich zachowań antyspołecznych. 1. Pojęcie nieletniego Podstawowe zasady postępowania w sprawach nieletnich Ustawa z dnia 26 października 1982 roku o postępowaniu w sprawach nieletnich (Dz. U. Nr 35, poz. 228) jest podstawowym aktem prawnym regulującym zakres postępowania w sprawach dotyczących przeciwdziałaniu demoralizacji i przestępczości nieletnich oraz stwarzania warunków powrotu nieletnich, którzy popadli w konflikt z prawem, do normalnego życia. Ustawa wyodrębniła trzy kategorie osób objętych wspólną nazwą nieletni. Kryteria, według których zalicza się te osoby do poszczególnych kategorii, to rodzaj postępowania stosowanego wobec nich oraz ich wiek. Wobec nieletnich można zastosować: postępowanie mające charakter zapobiegania i zwalczania demoralizacji, postępowanie w sprawach o czyny karalne oraz wykonywanie orzeczonych środków wychowawczych lub poprawczych. Art wspomnianej ustawy zalicza do kategorii nieletnich w zakresie: zapobiegania i zwalczania demoralizacji osoby, które nie ukończyły lat 18; postępowania w sprawach o czyny karalne osoby, które dopuściły się takiego czynu po ukończeniu lat 13, ale nie ukończyły lat 17;