Witold Broniewicz Jurysdykcja krajowa w postępowaniu cywilnym według k.p.c. Palestra 10/2(98), 31-39

Transkrypt

1 Witold Broniewicz Jurysdykcja krajowa w postępowaniu cywilnym według k.p.c. Palestra 10/2(98),

2 Nr 2 (98) Jurysdpkacja krajowa w postąp, cyw. według k.p.k. 31 czy praktycznego a nie kw estia w adliwości sform ułow ania przepisu, tak częstej n iestety w daw nej ustaw ie. W stosunku do postanow ień umów m iędzynarodow ych w iążących Polskę nowa ustaw a, zachow ując sam odzielność uregulow ań, zbliża się do tych postanow ień w różnych punktach, co św iadczy o zam ierzonej zbieżności rozstrzygnięć z p rak ty k ą m iędzynarodow ą. P rzy norm ow aniu szeregu kw estii przyjęto, jak to w idzieliśm y przy przeglądzie postanow ień ustaw y, rozw iązania nowe. Na przykład w dziedzinie praw a m ałżeńskiego zerw ano z k on stru k cją ostatniego wspólnego praw a ojczystego m ałżonków, k tó ra przysparzała w prak ty ce tyle kłopotów. P rzyjęto pełne rów noupraw nienie małżonków, porzucając sposób ustalania właściwości w edług praw a męża. W dziedzinie zaś praw a rodzinnego w ysunięto słusznie łącznik praw a ojczystego dziecka oraz praw a ojczystego osób upraw nionych (np. przy alim entacji). Dzięki w łaściw em u ustaleniu punktów czasowych oceny ułatw iono rozw iązanie konfliktów w ystępujących przy tzw. zm ianie statutu. W reszcie przy zobowiązaniach uproszczono w dużej m ierze daw niejszy system właściwości. To sam o można powiedzieć rów nież o uregulow aniu kolizji spadkowych. W szystkie powyższe zalety now ej ustaw y (których m ożna by było w ym ienić oczywiście o w iele więcej) św iadczą o tym, że poczesne m iejsce, jakie przyznajem y jej w śród najnow szych polskich osiągnięć kodyfikacyjnych, jest pod każdym w zględem głęboko uzasadnione. WITOLD BRONIEWICZ Jurysdykcja krajowa w postępowaniu cywilnym według k. p. c.' 1. O pracow anie niniejsze, jak w skazuje jego tytuł, poświęcone jest wyłącznie om ówieniu przepisów o jurysdykcji krajow ej zaw artych w k.p.c., natom iast nie zajm uje się ono postanow ieniam i dotyczącymi jurysdykcji, jakie są zamieszczone w um ow ach m iędzynarodowych, do których należy Polska *. Zaznaczę jedynie, że postanow ienia um ow y m iędzynarodow ej dotyczące jurysdykcji krajow ej m ają p rio ry tet przed przepisam i k.p.c. w tej m aterii. Postanow ienia te bowiem stają się w raz z ogłoszeniem um ow y m iędzynarodow ej w D zienniku U staw p rzepisam i szczególnymi praw a krajow ego, które uchylają działanie ogólnych norm i Jak o um ow y tego rcd zaju m ożna w skazać: k onw encję w iedeńską o stosunkach d y p lo m aty czn y ch z 18.IV.1961 r. (DZ. U. z 19fiS r. N r 37, poz. 232), um ow ę z 1.II.1957 r. z NRD o obrocie p raw n y m w sp raw ach cyw iln y ch, ro d zin n y ch i k a rn y c h (Dz. U. z 1958 r. N r 27, poz. 114 i 115), um ow ę XlI.19r>7 r. z ZSRR o pom ocy p ra w n e j i sto su n k ach p raw n y ch w sp raw ac h cyw iln y ch, ro d zin n y ch i k a rn y c h (Dz. U. z 3958 r. N r 32, poz. 147 i 148), um ow ę z 6.III.1959 r. z WRL o obrocie p ra w n y m w sp raw ach cyw iln y ch, ro d zin n y ch i k a rn y c h (Dz1. U. z 1960 r. N r 8, poz. 54 i 55), um ow ę z 4.VII.1961 r. z CSRS o u re g u lo w an iu o b ro tu praw n eg o w spraw ach cyw ilnych, rodzinnych i k arn y ch (Dz. U. z 1962 r. N r 23, poz. 103) i In.

3 32 Witold Broniewicz Nr 2 (98) k.p.c.2. Znalazło to sw oje odbicie w a rt k.p.c., w m yśl którego przepisów części trzeciej kodeksu, dotyczących m. in. jurysdykcji krajow ej, nie stosuje się, jeżeli um ow a m iędzynarodow a, w k tó rej P o lsk a Rzeczpospolita L udow a jest stro ną, stanow i inaczej. 2. W polskim piśm iennictw ie praw niczym w yrażany jest pogląd, że jurysdykcja k rajo w a oznacza podm iotowy zasięg m ocy obow iązującej krajow ego praw a p o stępow ania cywilnego, gdyż reg u luje kw estię, jakie podm ioty podlegają w postępow aniu cyw ilnym sądom danego k ra ju.3 Nie jest to pogląd słuszny. Już z samego brzm ienia przepisów k.p.c. o jurysdykcji krajow ej w ynika, że chodzi tu o kw estię, jakie sprawy mogą być rozpoznaw ane przez sądy polskie w trybie postępow ania cywilnego. Praw idłow o należałoby zatem określać jurysdykcję krajow ą jako zasięg m ocy obow iązującej polskiego praw a postępow ania cywilnego ze w zględu na rodzaj spraw.4 K ryterium przynależności spraw do jwrysdykcji sądów polskich m a w praw dzie w większości w ypadków ch arak ter podm iotowy (art. 1100, 1101, 1103 pkt 1, i 2, 1107, 1108 i 1110 k.p.c.), jednakże niekiedy głów ną bądź pom ocniczą rolę odgrywa przy jej określaniu k ry teriu m przedm iotow e (art. 1102, 1103 p k t 3, k.p.c.).5 K ry teriu m podm iotow e może polegać n a obyw atelstw ie polskim albo na posiadaniu przez danego uczestnika postępow ania m iejsca zam ieszkania, pobytu lub siedziby w Polsce. K ryterium przedm iotow e może p o legać na posiadaniu przez danego uczestnika postępow ania m a jątk u albo p raw a m a jątkow ego w Polsce, na znajdow aniu się w Polsce przedm iotu sporu, n a otw arciu spadku w Polsce itp. K ryterium jurysdykcji krajow ej w skazuje n a pow iązanie danej spraw y z państw em polskim ; stąd określane byw a niekiedy m ianem łącznika e. 3. Jurysdykcja krajow a uregulow ana jest w części trzeciej k.p.c., poświęconej m iędzynarodow em u postępow aniu cyw ilnem u, a ściślej w księdze pierw szej tej części. K sięga ta dzieli się n a pięć tytułów. Pierw szy (art '1099) zaw iera 2 J. Jodłowski: N ow e przep isy z z a k re su m ięd zy n aro d o w eg o postępow an ia cyw ilnego, n a d b itk a z N ow ego P ra w a (n r 4, 5 i 6 z 1962 r.), s. 9; J. Makowski: O rg an a p a ń stw a w sto sun k ach m iędzynarodow ych, zjazdy m iędzynarodow e, um ow a m iędzynarodow a, W arszaw a 1957 г., s. 197; S. Rozmaryn: S k u teczn o ść um ów m ięd zy n aro d o w y ch w sto su n k ach w e w n ę trz n y c h, P a ń stw o i P ra w o 1962, n r 12, s J. jodłowski, W. Siedlecki: P o stęp o w a n ie cyw ilne, W arszaw a 1958, s. 57; W. Siedlecki: Z a ry s p o stępow an ia cyw ilnego, W arszaw a 1966, s Ju ry s d y k c ja k ra jo w a oznacza w łaściw ość sądów d an eg o p ań stw a do ro zp o zn aw an ia o k re ślo n y ch ro d zajó w sp raw. J a k stw ie rd za H. T ra m m e r (Z ary s p ro b le m a ty k i m iędzy n aro d o w eg o p ro cesu cyw ilnego p ań stw k a p ita listy c z n y c h, W arszaw a 1965, s. 18), w y p a d e k b ra k u te j w łaściw ości n ależy odró żn iać od w y p a d k u n iep o d leg an ia p ew nego p o d m io tu w ład zy sądow ej d an eg o p ań stw a, p rz y czym oba te w y p a d k i są u n as n azy w a n e b ra k ie m ju ry sd y k c ji k r a jo w ej. B yć m oże tu n ależy u p a try w a ć jed n o ze źró d eł o k re śla n ia ju ry sd y k c ji k ra jo w e j jak o podm iotow ego zasięgu m ocy obow iązującej p raw a postępow ania cyw ilnego. N a m arginesie p rag n ąłb y m zaznaczyć, że to, co n azyw am y zw olnieniem dan ej osoby spod ju ry s d y k c ji k ra jo w e j, je s t ja k m i się w y d aje w y łączenie m p ew n y ch sp raw spod w łaściw ości sądów danego p ań stw a ze w zględów podm iotow ych (m ożliw e są także w yłączenia przedm iotow e). W ty m w zględzie p atrz p k t 8 niniejszego opracow ania. 5 L. R osenberg (L eh rb u ch des d e u tsch e n Z iv ilp ro zessrech ts, w y d. V II, M onachium B erlin 1956, s. 410, 411) rozróżnia dw a ro d zaje ju ry sd y k cji k rajo w ej (niem ieckiej), a m ianow icie ju ry s d y k c ję p o dm iotow ą i p rzed m io to w ą, w. Siedlecki (N iew ażność p ro cesu cyw ilnego, W arszaw a 1965, s. 71) trafn ie stw ierdza, że nie da się ściśle przeprow adzić pod ziału p rzesłan e k p rocesow ych teg o p u n k tu w id zen ia, czy odnoszą się one do podm iotów, czy też do przed m io tu postępow ania, poniew aż przy w iększości p rzesłanek m om enty po d m iotow e i m o m en ty p rzed m io to w e łączą się ze sobą. J. Jo d ło w sk i (J. Jodłowski, W. Siedlecki: op. cit., s. 58) zaznacza, że p rz y ju ry sd y k c ji k ra jo w e j k ry te ria p odm iotow e m ogą być n iekiedy uzupełnione k ry teriam i przedm iotow ym i. 6 H. Trammer: op. cit., s. 16; J. Jodłowski; N ow e p rzep isy (...), s. 8.

4 Nr? (98) Jurysdykcja krajowa w postęp, cyw. według k.p.c. przepisy ogólne, drugi (art ) przepisy łączne dla jury sd y k cji krajow ej w postępow aniu procesowym i nieprocesow ym, trzeci (art ) przepisy 0 jurysdykcji krajow ej w procesie, czw arty (art ) przepisy o jurys-«dykcji krajow ej w postępow aniu nieprocesowym, a piąty (art ) - przepisy o zw olnieniu spod ju rysdy k cji krajow ej. 4. Do jurysdykcji krajow ej (sądów polskich) należą: A. Spośród spraw rozpoznaw anych zarów no w procesie, ja k i w postępow aniu nieprocesow ym spraw y m ałżeńskie, ze stosunków rodziców i dzieci oraz d o ty czące przysposobienia, jeżeli choćby jedna ze stron danego stosunku (małżonek, rodzic, dziecko, przysposabiający, przysposobiony lub m a ją c y ' być przysposobionym) m a obyw atelstw o polskie lub nie posiadając żadnego obyw atelstw a, m a m iejsce zam ieszkania w Polsce, jak rów nież spraw y między cudzoziem cam i m ieszkającym i w Polsce (art i 3 i i 3 k.p.c.); B. spośród spraw rozpoznaw anych w procesie w szelkie spraw y, jeżeli strona pozw ana przebyw a, zam ieszkuje lu b m a siedzibę w Polsce w chw ili doręczenia pozwu albo jeżeli w Polsce m a m ajątek lub przysługują jej praw a m ajątkow e, ja k rów nież spraw y dotyczące przedm iotu sporu znajdującego się w Polsce, spadku otw arteg o w Polsce lu b zobow iązania, k tó re pow stało lu b m a być wtytoosnane w Pojące ('a:rt k.p.c.); C. spośród spraw rozpoznaw anych w postępow aniu nieprocesow ym : a) spraw y o ubezw łasnow olnienie obyw atela polskiego lub osoby nie posiadającej żadnego obyw atelstw a a m ającej zam ieszkanie w Polsce (art k.p.c.), b) spraw y o uznanie za zm arłego: aa) obyw atela polskiego, bb) osoby nie posiadającej żadnego obyw atelstw a a m ającej zam ieszkanie w Polsce, cc) cudzoziemca, jeżeli osoba upraw niona do zgłoszenia w niosku m a miejsce zam ieszkania w Polsce albo jeżeli cudzoziemiec m iał w Polsce miejsce zam ieszkania lub tu ta j zn ajd u je się jego m ienie (art i 2 k.p.c.), c) spraw y o stw ierdzenie zgonu, jeżeli n astąp ił on w Polsce (art k.p.c.), d) spraw y z zakresu opieki i k u rateli nad osobą, k tóra m a obyw atelstw o polskie lu b nie posiadając żadnego obyw atelstw a, m a w Polsce m iejsce zam ieszkania, jak rów nież spraw y z zakresu opieki i k u rateli nad cudzoziemcem zam ieszkałym lub posiadającym m ajątek w Polsce, jeżeli w ydanie zarządzenia w zakresie opieki 1 k u rate li okaże się konieczne w jego interesie (art i 3 k.p.c.), e) spraw y spadkowe, jeżeli spadkodaw ca w chw ili śm ierci m iał obyw atelstw o polskie lub nie posiadając żadnego obyw atelstw a, zam ieszkiwał w Polsce (art k.p.c.)7, f) inne spraw y rozpoznaw ane w postępow aniu nieprocesowym, jeżeli choćby jeden uczestnik postępow ania jest obyw atelem polskim albo w Polsce m a m iejsce zam ieszkania lub siedzibę (art k.p.c.). 5. Jurysdykcja krajow a może m ie j charakter bądź przem ienny, bądź wyłączny. R ozróżnienie między jurysdykają k rajo w ą przem ienną a w yłączną m a to znaczenie, że przy jurysdykcji przem iennej orzeczenie sądu państw a obcego może m ieć skuteczność n a obszarze Polski czy to z m ocy sam ego praw a (art k.p.c.), 7 N ależy zaznaczyć, że w m yśl a rt k.p.c. sąd p olski m oże w sto su n k u do sp a d k u o tw a rte g o za g ra n ic ą a p o d leg ająceg o w m yśl a rt k.p.c. jego Ju ry sd y k c ji w y dać p o sta n o w ien ie o stw ie rd zen iu n ab y cia sp a d k u (a rt. 669 i n a st. k.p.c.) n a w n io se k polskiego p rz e d sta w ic ie lstw a dyplo m aty czn eg o lu b u rz ę d u k o n su la rn eg o. J e s t to Je d n ak zag ad n ien ie n ie ju ry sd y k c ji k ra jo w e j, ale le g ity m a c ji do zgłoszenia w n io sk u o stw ie rd z e n ie n ab y cia sp a d k u. 3 P a le stra

5 czy to n a mocy uznania go przez sąd polski (art k.p.c.) bądź też n a mocy orzeczenia sądu polskiego o jego w ykonalności (art i nast. k.p.c.), natom iast przy jurysdykcji w yłącznej orzeczenie sąd u p ań stw a obcego nie może m ieć sk u teczności n a obszarze Polski (art p k t 2 i art p k t 3 k.p.c.). W w ypadku jurysdykcji przem iennej sądom polskim przysługuje jurysdykcja, chociażby w tej sam ej spraw ie zachodziła zawisłość przed sądem państw a obcego (lis alibi pendens) art k.p.c.8 Jurysdykcja sądów polskich o charakterze wyłącznym zachodzi: a) w spraw ach m ałżeńskich, ze stosunków rodziców i dzieci oraz dotyczących przysposobienia, jeżeli obie stro n y danego stosunku zam ieszkują w Polsce (art i k.p.c.) rzecz oczywista, gdy zachodzi w ogóle podstaw a jurysd yk cji sądu polskiego, tj. gdy jedna ze stron danego stosunku posiada obyw atelstw o polskie lub nie posiadając żadnego obyw atelstw a, m a m iejsce zam ieszk an ia w Polsce, b) w spraw ach o p raw a rzeczowe n a nieruchom ości i posiadanie nieruchom ości położonej w Polsce, ze stosunku n ajm u lub dzierżaw y ta k iej nieruchom ości (z w y jątkiem sp raw o czynsz), a także w innych spraw ach w takim zakresie, w jakim rozstrzygnięcie dotyczy nieruchom ości położonej w Polsce (art k.p.c.), c) w spraw ach o ubezw łasnowolnienie i uznanie za zm arłego obyw atela polskiego lu b osoby m ającej m iejsce zam ieszkania w Polsce a nie posiadającej żadnego obyw atelstw a (art k.p.c.), d) w spraw ach o stw ierdzenie zgonu, jeżeli nastąp ił on w Polsce (ant кф.с.), e) w spraw ach z zakresu opieki i k u rateli nad osobą, k tóra jest obyw atelem polskim lub nie posiadając żadnego obyw atelstw a, m a w Polsce m iejsce zam ieszk ania (art k.p.c.), f) spraw y spadkowe, jeżeli spadkodaw ca w chw ili śm ierci był obyw atelem polskim i zm arł w Polsce (art k.p.c.). 6. Ze w zględu n a źródło określające ju ry sd y kcję k rajo w ą rozróżnić należy ju rysdykcję ustaw ow ą i jurysdykcję um ow ną. W szystkie omówione wyżej w ypadki jurysdykcji dotyczyły jurysdykcji ustaw ow ej. Jurysdykcja um ow na m ożliwa jest tylko w spraw ach rozpoznaw anych w procesie. Umowa o jury sd yk cję sądów polskich m oże m ieć ch a rak te r bądź pozytyw ny (ustanaw iający jurysdykcję), bądź negatyw ny (w yłączający jurysdykcję). O tej drugiej m owa jest niżej w p k t 8. Pozytyw na um ow a o ju ry sd y k cję sądów polskich przewidziana je_t w art kjp.c., w m yśl którego strony oznaczonego stosunku praw nego m ogą um ów ić się o poddanie w ynikłych lub m ogących w yniknąć z n iego spraw m ajątkow ych jury sd y kcji sądów polskich. W treści um ow y o jurysdykcję należy w skazać spraw ę bądź stosunek praw ny, z którego spraw a może pow stać w przyszłości, oraz państw o, którego sądy m ają tę spraw ę rozpoznać. Um ow a o jurysdykcję pow inna być zaw arta n a piśm ie. 7. Jurysdykcja krajow ą istniejąca w chw i i wszczęcia postępow ania trw a nadal, choćby jfej podstaw y Odipadly w toku spraw y (art k.p.c.). Dla przykładu: jurysdykcja krajow a ipolska będzie trw ała nadai, chociażby pozwany, który w chw ili wytoczenia pow ództw a m iał m iejsce pobytu i zam ieszkania w Polsce, w toku postępow ania obrał m iejsce pobytu i zam ieszkania za granicą. S kutkiem wszczęcia postępow ania je st zatem utrw alenie istniejącej w tej chw ili ju rysdy k cji k ra 8 Na te m a t zaw isłości sp o ru p rzed sądem zag ran iczn y m p a trz J. Rajski: P roceso w e sk u tk i w y to czen ia pow ództw a za g ra n ic ą, P a le s tra 1961, n r 8, s. 8; H. T r a m m e r: op. cu., s. 60 i n a s t.; G. Franchi: L a litisp e n d e n z a, P a d w a 1963, s. 238 i n a st.

6 2 (98) Jurytdykeja Krajowa to postęp, cyto. według k.p.c. 36 jow ej (perpetuatio iurisdictionis). Jedynie w w ypadku, gdy osoba, przeciw ko k tó rej wszczęto spraw ę, przestanie podlegać sądom polskim w toku spraw y ze w zględu n a uzyskanie im m unitetu jurysdykcyjnego, postępow anie ulega um orzeniu (art k.p.c.). 8. B rak ju ry sd yk cji krajow ej zachodzi w dw ojakiej sytuacji: a) gdy co do danej spraw y b rak jest przepisu ustaw y lub postanow ienia um ow y u stanaw iającego jurysdykcję sądów polskich, b) gdy co do danej spraw y istnieje w praw dzie przepis ustaw y bądź postanow ienie um owy ustanaw iające jurysdykcję sądów polskich, ale z m ocy innego przepisu ustaw y (mającego w danym w ypadku ch arak ter szczególny) albo z mocy postanow ienia um ow y jury sd y kcja ta jest wyłączona. Sytuacja pierw sza nie nasuw a szczególnej prob'am atyki w przeciw ieństw ie do sytuacji drugiej. M usim y zatem pośw iącić te j ostatniej nieco uwagi. W yłączenie jurysdykcji krajow ej może mieć miejsce, ja k zaznaczono, bądź na mocy ustaw y, bądź n a mocy umowy. Może się ono opierać podobnie jak u stanow ienie jury sd y kcji na kry teriu m zarów no podm iotowym, jak i przedm iotow ym. W yłączenie jurysdykcji krajow ej ze względów podm iotowych ustaw a nazyyya zw olnieniem spod jurysdykcji. Zacznijm y od w yłączenia jury sd yk cji na mocy um ow y (negatyw nej um ow y o ju rysdykcję sądów po «kich). W yłączenie to aktualne jest w procesie. W m yśl art k.p.c. w zakresie zobow iązań z um ów polska jednostka gospodarki uspołecznionej może się umówić na piśm ie o wyłączenie jurysdykcji sądów polskich na rzecz sądów państw a obcego, jeżeli zm iana tak a jest skuteczna w edług praw a tego państw a. Nie dotyczy to spraw należących do w yłącznej jurysd yk cji sądów polskich, a zatem, jak należy przyjąć, spraw dotyczących nieruchom ości położonej w Polsce, o jakich je st m ow a w art k.p c. Ja k w idać, w yłączenie ju ry s dykcji n a mocy umowy m a ch a rak te r przedm iotow y. Jeśli chodzi o w yłączenie jury sdy k cji krajow ej na m ocy ustaw y, to n ajisto tn iejsze znaczenie m a tu wyłączenie ze względów podm iotowych, czyli zw olnienie spod jurysdy k cji. Zw olnienie to (im m unitet) ak tu aln e jest w procesie (im m unitet ju ry s dykcyjny) i w postępow aniu egzekucyjnym (im m unitet egzekucyjny) i polega na tym, że przeciw ko pew nym osobom nie można wytoczyć powództwa przed sąd polski ani wszcząć egzekucji przed polskim i organam i egzekucyjnym i. Osobam i, które nie mogą być pozywane przed sąd polski i przeciw ko którym nie może być prow adzona egzekucja przez polskie organy egzekucyjne, są w m yśl art k.p.c.: a) uw ierzytelnieni w Polskiej Rzeczypospolitej Ludow ej szefowie przedstaw i cielstw dyplom atycznych państw obcych, b) osoby należące do personelu dyplom atycznego przedstaw icielstw pań stw obcych w Polskiej Rzeczypospolitej Ludow ej, c) inne osoby korzystające z im m unitetów dyplom atycznych n a m ocy ustaw, um ów lub powszechnie ustalonych zw yczajów międzynarodow yoh, d) członkowie rodzin osćb w ym ienionych pod lit. a, b i c, jeżeli pozostają z nim i w e w spó nocie domowej. Jednakże osoby te mogą ty ć pozyw ane zgodn e z art k.p.c. w spraw ach: a) z zakresu praw a rzeczowego dotyczących pryw atnego m ienia nieruchom ego położonego w Polsce, chyba że mienie to jest w posiadaniu tych osób w im ieniu państw a w ysyłającego lub odpow iedniej organizacji m iędzynarodow ej, b) dotyczących spadków, w których osoby te w ystępują jako spadkobiercy, zapisobiercy, w ykonaw cy testam entów, zarządcy lub ku rato rzy spadku w charakterze

7 36 Witold Bronlemicz Nr 2 (98> osób pryw atnych, a nie w im ieniu p ań stw a w ysyłającego lu b odpow iedniej o rg a n izacji m iędzynarodow ej, c) dotyczących wszelkiego rodzaju zawodowej lub handlow ej działalności tych osób, w ykonyw anej przez nie w Polsce poza fu nk cjam i urzędowym i. Ponadto zgodnie z art k.p.c. n ie m ogą być pozyw ane przed sądy p o l skie w spraw ach wchodzących w zakres czynności dokonanych w toku pełnienia ich funkcji urzędow ych n astępu jące osoby: a) urzędnicy pełniący funkcje konsularne w im ieniu państw obcych niezależnie od posiadanego obyw atelstw a, b) cudzoziemcy będący pracow nikam i adm inistracyjnym i i technicznym i p rzed staw icielstw dyplom atycznych i urzędów konsularnych p ań stw obcych w Polskiej Rzeczypospolitej Ludow ej lu b członkam i personelu służby przedstaw icielstw dyplom atycznych oraz inne osoby zrów nane z nim i n a mocy ustaw, um ów lub pow szechnie ustalonych zw yczajów m iędzynarodow ych. Jednakże urzędnicy pełniący fun kcje k o nsularn e oraz pracow nicy ad m in istracyjni i techniczni urzędów konsularnych m ogą być pozyw ani przed sądy polskie w spraw ach o w ynagrodzenie szkody spow odow anej w Polsce przez pojazd, sta te k m orski, rzeczny lub pow ietrzny (ant k.p.c.). Jeżeli którakolw iek z osób korzystających z im m unitetu jurysdykcyjnego sam a w ytoczy powództwo przed sąd polski, będzie ona podlegała jurysdykcji teigo sądu w stosunku do wszelkich pow ództw w zajem nych (art k.p.c.). Im m unitet egzekucyjny przysługuje ty m sam ym osobom, 'które wyposażone są w im m unitet jurysdykcyjny, chyba że chodzi o spraw ę, w której osoby te podleg ają ju ry sd y k cji sądów polskich (art k.p.c.). Państw o w ysyłające lub odpow iednia organizacja m iędzynarodow a może się zrzec im m u nitetu jurysdykcyjnego i egzekucyjnego w stosunku do osób korzystających z tych im m unitetów. Zrzeczenie się to m usi być w yraźne, przy czym zrzeczenie się im m unitetu jurysdykcyjnego nie oznacza jednoczesnego zrzeczenia się im m unitetu egzekucyjnego. Zrzeczenie się tego ostatniego musi być 'samodzielne (art i 2, k>p.c.). Jednakże narwet w w ypadku, gdy prowadzenie egzekucji jest dozwolone, podlega ona ograniczeniom przedm iotowym, o czym niżej. Doręczenia pism sądow ych osobom przebyw ającym w Polsce, k tóre nie podleg ają sądom polskim, oraz innym osobom zam ieszkałym w budynkach lub pom ieszczeniach, korzystających z nietykalności n a podstaw ie ustaw, um ów lub pow szechnie ustalonych zw yczajów m iędzynarodow ych, dokonuje się za pośrednictw em M inisterstw a S praw Z agranicznych (art k.p.c.).9 Mówiąc o zwolnieniu spod jurysdykcji krajow ej o charakterze podmiotowym, nie sposób nie w zm iankow ać o zwolnieniu przysługującym obcem u państw u. W edług zasady przyjętej w nauce i orzecznictw ie, a niekiedy naw et w u staw o daw stw ie i w um ow ach m iędzynarodowych, niedopuszczalne jest pozywanie przed sąd danego k raju obcego państw a, ja k również niedopuszczalne jest prowadzenie przez krajow e organy egzekucyjne egzekucji przeciw ko obcem u P aństw u (par in parem non habet iurisdictionem ) 10. W arto tu przypom nieć orzeczenie Sądu N a j wyższego z dnia 14 grudnia 1948 r. C 635/48 u, k tó re daje w yraz zasadzie niedo 9 D o k ład n iejsze o m ów ienie zw oln ien ia spod ju ry s d y k c ji sądów polsk ich d a je F. P r z e- tacznik w a rty k u le p t.: K o d ek s p o stę p o w an ia cyw ilnego a p raw o m iędzy n aro d o w e, N ow e P ra w o 1965, n r 9, s H. Tram m er: op. cit., s. 44; J. Jodłowski, W. Siedlecki: op. cit., s. 69. ii P a ń stw o i P ra w o 19'9, n r 4, s P o r. też orzecz. SN z d n ia 26 m a rc a 1958 r. 2 CR 172/56 x glosą C. B erezow skiego, O SPiK A 1959, n r 6, p o i. 160.

8 Nr 2 (98) Jurysdykcja krajowa w postęp* cyw. -według k.p.c. 37 puszczalności pozyw ania przed sądy polskie obcego państw a. O chronę p raw n ą podm iotów polskich w stosunku do obcego państw a spraw uje państw o polskie w drodze dyplom atycznej12. Można uważać, że niektóre niżej omówione ograniczenia egzekucji, ja k niedopuszczalność egzekucji z m ienia służącego do użytku urzędowego czy też w pom ieszczeniach przedstaw icielstw a dyplom atycznego, m isji zagranicznej lub urzędu konsularnego, są przejaw em im m unitetu egzekucyjnego obcego państw a. Nie ulega bowiem w ątpliw ości, że przedstaw icielstw o dyplom atyczne (m isja dyplom atyczna), a także urząd k onsularny są organam i państw a ob ceg o13. Na m arginesie problem atyki zwolnienia spod jurysdykcji krajow ej w yłania się zagadnienie zw olnienia osób korzystających z im m unitetu jurysdykcyjnego od obow iązku zeznaw ania w charakterze św iadka. K odeks P ostępow ania Cyw ilnego zagadnienia tego nie reguluje, w doktrynie zaś jest ono sp o rn e 14. W piśm iennictw ie polskim w yrażane jest zapatryw anie, że osoba korzystająca z im m unitetu ju ry s dykcyjnego nie jest zwolniona od obow iązku zeznaw ania w charakterze św iadka, lecz że zeznania mogą być od niej odebrane w zasadzie nie przez sąd polski, ale przez sąd, którego jurysdykcji osoba ta p o d le g a15. W arto zwrócić uwagę, że w myśl art. 31 ust. 2 konw encji w iedeńskiej o stosunkach dyplom atycznych (patrz przyp. 1) przedstaw iciel dyplom atyczny nie jest obowiązany do składania zeznań w ch arak terze św iadka. Przedm iotow e w yłączenie jurysdykcji krajow ej (na m ocy ustaw y) ak tu aln e je st zarów no w procesie, jak i w postępow aniu nieprocesowym oraz w postępow aniu egzekucyjnym. T ak w ięc rozpoznaniu przez sądy polskie n ie podlegają sp raw y 0 praw a rzeczowe n a nieruchom ości i o posiadanie nieruchom ości położonej zćt granicą niezależnie od tego, czy kw alifikują się do rozpoznania w procesie, czy też w postępow aniu nieprocesow ym (art k.p.c.). W tych w ypadkach, w których przeciw ko osobom korzystającym na podstaw ie przepisów k.p.c. ż im m unitetu egzekucyjnego może być prow adzona egzekucja, a w ięc w spraw ach, w których osoby te podlegają jurysdykcji sądów polskich (albo w razie zrzeczenia się im m unitetu egzekucyjnego), niedopuszczalna jest egzekucja z m ienia służącego do użytku urzędow ego oraz przez stosow anie środków przym usu, to jest grzyw ny 1 aresztu, wobec osoby dłużnika (art k.p.c.). N iedopuszczalna jest rów nież egzekucja w pom ieszczeniach zajm ow anych przez przedstaw icielstw a dyplom atyczne, m isje zagraniczne lub urzędy konsularne państw obcych w PoLsce oraz w m ieszkaniach osób korzystających z im m unitetu dyplom atycznego i pozostających w e w spólnocie domowej członków ich rodzin, jeżeli szef przedstaw icielstw a dyplom a tycznego, m isji zagranicznej lub urzędu konsularnego nie w yrazi n a to zgody (art k.p.c.). 9. B rak jurysdykcji krajow ej sąd bierze z urzędu pod rozwagę w każdym stanie spraw y (art k.p.c.). W yjątek stanow i tu b ra k spowodowany negatyw ną umową o jurysdykcję sądów polskich, któ ry to b rak sąd może wziąć pod rozw agę tylko na zarzut pozwanego, zgłoszony i należycie uzasadniony przed w daniem sią w spór co do istoty spraw y (art kjp.c.). W razie stw ierdzenia, pierw otnego, 12 J. Jodłowski, W. Siedlecki: jw. 13 F. Przetacznik: P o d staw o w e zasady k o n w e n c ji w ied eń sk iej o sto su n k a c h d y p lo m aty czn y ch, P ań stw o i P ra w o 1964, n r u, s. 722; tenże: Im m u n ite t Ju ry sd y k c y jn y p rzed sta w iciela d y p lo m aty czn eg o w św ietle k o n w e n c ji w ied eń sk iej, N ow e P ra w o 1965, n r 7 8, s K. Stefko: D yplo m aty czn e zw olnienie od ju ry sd y k c ji w sp raw ac h cyw iln y ch, L w ów 1938, s. 319; F. Przetacznik: Im m u n ite t ju ry sd y k c y jn y (...), s K. Stefko jw.; J. Makowski: op. cit., s. 78.

9 38 Wtłold Bronietołcz Nr 2 (98) tj. datującego się od wszczęcia postępow ania, b rak u jurysdykcji krajow ej sąd odrzuca pozew lub wniosek (art k.p.c.), i to niezależnie od chwili, w której b ra k ten się ujaw nił. Jednakże w postępow aniu egzekucyjnym, jeżeli pierw otny b ra k jurysdykcji krajow ej w yjdzie na jaw już po wszczęciu egzekucji, ulega ona um orzeniu (art p k t 2 k.p.c.). W w ypadku następczego, tj. pow stałego w toku postępow ania, b rak u jurysdykcji krajow ej, postępow anie ulega um orzeniu <art kjp.c.). B rak jurysdykcji krajow ej stanow i jedną z przyczyn nieważności postępow ania <art k.p.c.) i daje z tej racji podstaw ę do w niesienia rew izji (art. 368 p k t 2 k.p.c.). N iew ątpliw ie daje on rów nież podstaw ę do w niesienia rew izji nadzw y czajnej (rażące naruszenie praw a art k.p.c.). Tu w yłania się od razu zagadnienie, czy możność w niesienia rew izji nadzw yczajnej je st ograniczona te r m inem sześciomiesięcznym przew idzianym w art k.p.c., a w szczególności, czy b rak jurysdykcji krajow ej należy traktow ać jako w ypadek, w którym spraw a z e w zględu n a osobę lu b przedm iot nie pod'ega orzecznictw u sądów pow szechnych, tj. jako w ypadek pozw alający Sądow i N ajw yższem u uchylić zaskarżone orzeczenie bez w zględu na term in założenia rew izji nadzw yczajnej (art k.p.c.). P od rządem daw nego k.p.c., którego art odpow iadał art nowego kodeksu, zagadnienie to rozw iązyw ano w sposób pozytyw ny przyjm ując, że spraw a n ie podlega orzecznictw u sądów powszechnych, m. in. wówczas, gdy nie należy c n a do jurysdykcji krajow ej. D aw ała się natom iast zauw ażyć rozbieżność poglądów w kw estii kw alifikacji praw nej w ypadków niepodleganda spraw y orzecznictwu sądów powszechnych. Podczas gdy jedni uw ażali, że niepodleganie to może być wynikiem zarów no b rak u jurysdykcji krajow ej, jak i niedopuszczalności drogi są d o w e jle, inni zajm ow ali stanowisko, że chodzi tu w yłącznie o niedopuszczalność dro g i sądow ej, b ra k zaś jurysd yk cji jest tylko jednym z w ypadków te j niedopuszczaln o ści17. Osobiście przychylam się do tego drugiego zapatryw ania, gdyż m. zd. pod rządem daw nego k.p.c. ju ry sd y kcja k rajo w a nie stanow iła odrębnej p rzesła n k i procesow ej i była o b jęta sferą dopuszczalności drogi sądow ej, oo p rzejaw iało się przede w szystkim w tym, że w razie b rak u ju ry sd y kcji krajow ej n astępow ało odrzucenie pozw u w sk u tek niedopuszczalności drogi sądow ej (brak ju rysd y k cji krajow ej jako odrębna przyczyna odrzucenia pozwu był daw nem u k.p.c. n ie znany). ' N iew ątpliw ie tego rodzaju sta n rzeczy nie był z teoretycznego p u n k tu w idzenia najw łaściw szy i dlatego trzeba z uznaniem przyjąć w prow adzenie przez nowy k.p.c. jurysdykcji krajow ej jako odrębnej przesłanki procesowej (por. a rt k.p.c.), niezależnej od dopuszczalności drogi sądow ej. T rzeba się wobec tego z a stanow ić n ad pytaniem, czy niepodleganie spraw y orzecznictw u sądów pow szechnych, o jak im m ow a w a r t k.p.c., obejm uje obok w ypadków niedopuszczalności drogi sądow ej rów nież w ypadki b rak u ju rysdy k cji krajow ej. M oim zdan iem na pytanie to należy dać odpowiedź negatyw ną. R am y i proporcje niniejszego opracow ania nie pozw alają na szczegółowe w niknięcie w zagadnienie stosunku m iędzy jurysdykcją krajow ą a dopuszczalnością drogi sądowej 1B. Ograniczę się zatem jedynie do zw rócenia uw agi n a to, że b rak ju ry sd y kcji pow oduje niedopuszczalność rozpoznaw ania spraw y przez s ą d polski, gdy tym czasem niedopuszczalność drogi sądow ej pow oduje niedopuszczalność rozpoznania spraw y przez i* J. K rajewski: N ad zó r Ju d y k a c y jn y n a d p raw o m o cn y m i o rzeczeniam i w polskim p ro c e sie cy w iln y m, T o ru ń 1963, s W. Siedlecki: P o stęp o w a n ie cy w iln e, W arszaw a 1959, S T ak u w ażał Jo d ło w sk i (J. Jodłowski, w. Siedlecki: op. cit., s. 83). l* B liżej n a te n te m a t p a trz H. Tram mer: op. cit., s. 18.

10 2 (08) Kluczowe zagadnienia łnterpr. uttawy antychuliffartłkiej 39 s ą d powszechny. Niedopuszczalność rozpoznania spraw y przez sąd polski n ie oznacza bynajm niej niedopuszczalności rozpoznania spraw y przez sąd pow szechn y. N ajlepiej w yjaśnić to n a przykładzie: Jeżeli cudzoziemiec zam ieszkały i przebyw ający za granicą zgłosi w sądzie polskim w niosek o zm ianę nazw iska, będzie zachodzić nie brak jurysdykcji sądu polskiego, lecz niedopuszczalność drogi sądowej i w niosek ulegnie odrzuceniu z te j ostatniej przyczyny, nie może zaś on ulec odrzuceniu z powodu braku jurysdykcji. Jeżeli natom iast przed sąd polski zostałoby w ytoczone pow ództw o o w ydanie nieruchom ości położonej za granicą, będzie zachodzić b rak jurysdykcji krajow ej przy dopuszczalnej drodze sądow ej i pozew ulegnie odrzuceniu w skutek b rak u jurysdykcji, a nie z pow odu niedopuszczalności drogi sądow ej. W tym stan ie rzeczy należy p rzyjąć, że a rt k.p.c. m oże dotyczyć w y łącznie w ypadków niedopuszczalności drogi sądow ej, nie może natom iast dotyczyć w ypadków brak u jurysdykcji krajow ej. W razie zatem w ydania prawomocnego orzeczenia kończącego postępow anie w siprawde, istotną rolę jeśli chodzi o możność zaskarżenia tego orzeczenia w drodze rew izji nadzw yczajnej odgryw a sześciom iesięczny term in przew idziany w a rt k.p.c.18 ZYGMUNT WIZELBERG Kluczowe zagadnienia interpretacyjne ustawy anfychuligańskiej 1. N a w okandzie S ąd u N ajw yższego ja k doniosła prasa codzienna zn alazło się opracow anie w ytycznych w ym iaru spraw iedliw ości w kw estii chuligaństw a. Jeśli się w eźm ie pod uw agę, że u staw a z d n ia 22 m aja 1958 r., m ów iąc o zaostrzeniu odpow iedzialności k arn ej za chuligaństw o oraz o przestępstw ach o charak te rz e chuligańskim, uchyliła się od sform ułow ania tego, co to jest chuligaństw o, pozostaw iając w yjaśnienie tego pojęcia orzecznictw u sądowem u, oraz jeśli się w eźm ie pod uw agę, że od d a ty w ydania tej u staw y upłynęło z górą 7 la t, a orzecznictwo sądowe nie tylko nie w yjaśniło w sposób jednolity pojęcia chuligaństw a, ale w ykazało naw et znaczne rozbieżności to nie sposób nie doceniać dużej w agi dokum entu, k tó ry m a opracow ać w najbliższym czasie Sąd N ajw yższy w Połączonych Izbach K arnej i W ojskow ej. Różne mogą być poglądy w spraw ę zakresu opracow yw anych w ytycznych i ich treści, co wobec rozbieżności panujących zarów no w dotychczasow ym orzecznictw ie, ja k i w piśm iennictw ie praw niczym jest rzeczą nieuniknioną. Nie jest też moim zadaniem ani przedstaw ienie tych rozbieżności, ani ich krytyczna ocena. Nie czas teraz na tego rodzaju rozw ażania, które zapełniłyby niew ątpliw ie nie tylko ram y publicystycznego arty k u łu praw niczego, ale naw et sporą książkę. Chodzi m i tu w przeddzień uchw alenia w ytycznych o przedstaw ienie skonkre 19 Odm iennie W, Siedlecki: Z arys postępow ania cywilnego, s. 3D5 oraz Nieważność procesu cywilnego, s. 163.