Historia administracji

Transkrypt

1 Historia administracji cz. 3a: Merkantylizm dr Karol Dąbrowski

2 podziały merkantylizmu wczesny = wzrost zasobów złota -> bulionizm późny = rozbudowa przemysłu /kolbertyzm/

3 Różnice co do wielkości i potęgi poszczególnych państw wynikają z różnej ilości znajdującego się w ich granicach pieniądza. Jean Baptiste Colbert ( ) od 1661 do śmierci pierwszy minister, i generalny kontroler finansów za czasów Ludwika XIV

4 Memoriał J.B. Colberta z dnia 3 sierpnia 1664 r. (...) corocznie wywozi się z granic naszego królestwa produkty wyrabiane z naszego surowca, a przeznaczone na zbyt na obczyźnie (jako to wino, wódka, ocet, żelazo, owoce, papier, płótno, statki metalowe, jedwab, wstążki), wartości milionów liwrów. Oto są szańce naszego królestwa, nad ustrzeżeniem których trzeba nam wytężać wszystkie siły.

5 Holendrzy i inni cudzoziemcy prowadzą przeciw nam ustawiczną wojnę i jak dotąd z takim sukcesem, że zamiast by suma ta dostawała się do naszego państwa w gotówce i w następstwie powodowała ogromne bogactwo, przynoszą nam ją w różnych towarach, bądź ich wyrobu, bądź sprowadzanych z zagranicy (...). Przemyślność ich, a nasza nieroztropność doszła tak daleko, że przy pomocy faktorów swych i komisarzy, których mają prawo osadzać po wszystkich portach królestwa, opanowali handel morski i wyznaczają ceny na wszystkie towary, które kupują i sprzedają.

6 Łatwo stąd wywnioskować, że o ile zdołamy znieść zyski Holendrów, ciągnione z poddanych naszego króla, i udaremnić zbyt towarów, które nam przywożą, o tyle pomnożymy ilość gotówki, która winniśmy ściągnąć w granice królestwa dzięki wywozowi naszych produktów, i o tyle powiększymy potęgę, wielkość i bogactwo państwa. Te same następstwa będziemy mogli wyciągnąć co do towarów składowych, to jest tych, które moglibyśmy sprowadzać z Indii wschodnich i zachodnich, by wywozić je następnie na Północ, a stamtąd przywozić same materiały, niezbędne do budowy okrętów: oto inne źródło wielkości i potęgi państwa.

7 Poza korzyścią, wynikającą ze ściągnięcia do królestwa znacznej ilości gotówki, pewne jest, że przez rozkwit rękodzieł milion ludzi gnuśniejących dotąd w lenistwie będzie mogło zarabiać na życie: że pokaźna ich liczba znajdzie zajęcie w żegludze i portach, a pomnożenie liczby okrętów niemal w nieskończoność pomnoży również wielkość i potęgę państwa. 1. Historia administracji. Wybór źródeł, red. J. Malec, Kraków Historia powszechna. Czasy nowożytne Wybór tekstów źródłowych, cz. I, red. K. Krauze, Warszawa Teksty źródłowe do nauki historii..., zesz. 38, Kraków 1923.

8 merkantylizm - brak wolnego handlu między państwami - nadwyżka eksportowa i dodatni bilans handlowy - radykalne ograniczenie importu - przewaga eksportu nad importem - zakaz wywozu kruszcu i handel kompensacyjny - możliwie duży obieg monety kruszcowej - preferencje dla importu surowców i eksportu wyrobów gotowych - rozwój handlu zamorskiego i kolonializm -> kompanie handlowe / syndykaty eksportowe - niezależność surowcowa - rozbudowa floty i własnego aparatu handlowego - zniesienie ceł wewnętrznych i podwyższenie ceł zewnętrznych - ułatwienia w handlu wewnętrznym

9 - protekcjonizm - rozwój przemysłu (manufaktur państwowe, pożyczki, przywileje podatkowe i celne dla wytwórni prywatnych, popieranie nowych gałęzi przemysłu, ściąganie cudzoziemskich techników i majstrów, wysyłanie własnych obywateli na studia zagraniczne) - rozwój infrastruktury (budowa dróg, mostów i kanałów) - ujednolicenie waluty, miar i wag - popieranie wzrostu demograficznego i osadnictwa - wspieranie nauki i techniki

10 (...) ograniczenia dotyczyły rodzaju działalności gospodarczej. (...) W Anglii 1571 wprowadzono przepis nakazujący wszystkim poddanym noszenie czapki z angielskiej wełny w każdą niedzielę, a 1662 nakazano grzebanie zmarłych wyłącznie w całunach z angielskiej wełny. Jednocześnie ograniczano swobodę poruszania się po kraju. Starano się w ten sposób powstrzymać migrację ze wsi do miast. W 1662 wydano Ustawę osiedleńczą (Settlement Act), która dawała sędziom pokoju prawo odsyłania imigrantów do ich wiejskich parafii. W 1697 wprowadzono pozwolenia na przemieszczanie się po kraju, ale warunkiem jego uzyskania było zezwolenie władz na osiedlenie się w nowym miejscu.

11 Kolejne ograniczenia wolności gospodarczej występujące w okresie merkantylizmu dotyczyły swobody zawierania kontraktów. W Anglii wprowadzono płace minimalne dla czeladników oraz maksymalne ceny chleba. Skutkiem tych postanowień był rozwój sektora nieformalnego, zatrudniającego pracowników bez regulacji płacowych ( na czarno ) oraz wysokie czarnorynkowe ceny chleba.

12 uboczne aspekty merkantylizmu - kapitalistyczny wyzysk ekonomiczny w systemie feudalnym - brak praw pracowniczych, zakaz strajków itp. - ograniczanie płac (wyższe płace obniżają konkurencyjność przemysłu) + przymus pracy - wzrost cen towarów przemysłowych na rynku wewnętrznym a spadek cen płodów rolnych -> wzrost potęgi monarchy i zysków mieszczańskich elit kosztem społeczeństwa - kierowanie podaży dóbr (lub dóbr lepszej jakości, droższych) na eksport a nie na rynek wewnętrzny (ew. tańszych lub gorszych) > towary eksportowe - ograniczanie wyboru konsumenckiego i konsumpcji

13 Merkantylizm działa więc jedynie w interesie wąskiej grupy producentów, a konsumenci, którzy zmuszeni są do płacenia droższych towarów po prostu biednieją. Karol Mazur, Adam Smith i krytyka merkantylizmu

14 - sztuczne utrzymywanie miejsc pracy w uprzywilejowanych branżach kosztem innych grup społecznych - ograniczanie importu tańszych towarów i konieczność korzystania z droższych towarów krajowych powoduje podrożenie usług, przenoszenie ich za granicę (utratę miejsc pracy) oraz podniesienie cen (zubożenie konsumentów lub ich wykluczenie, gdyż nie będzie ich stać na zakup danej usługi) -> pogłębienie rozwarstwienia ekonomicznego -> podkonsumpcja/niedokonsumpcja -> kryzys ekonomiczny

15 - wyższe ceny uderzają w Skarb Państwa -> podrożenie państwa, podwyższenie podatków i dodatkowe zubożenie podatników -> deficyt budżetowy - brak wymiany handlowej obniża innowacyjność - jednostronna polityka eksportowa powoduje faktyczne uzależnienie państwa-eksportera od państw-nabywców - lekceważenie sytuacji ekonomicznej i społecznej kolonii - symbioza między mieszczaństwem a tronem przy ograniczeniu praw politycznych szlachty - symbioza między tronem a szlachtą i klerem przeciwko chłopom -> krwawe ustawodawstwo przeciwko włóczęgom - ekspansja terytorialna i wojny* - preferowanie nadmorskich europejskich państw wielkoobszarowych * ukryty przekaz merkantylizmu w sferze geopolityki

16 Wzrost naszej produkcji z konieczności wzmaga ilość wojen. Gdy jakiś nasz przemysł nie znajdzie ujścia dla swoich wytworów, trzeba, by wojna otwarła mu nowe rynki zbytu. Mieliśmy w ten sposób wojnę węglową, metalową, bawełnianą. W Trzeciej Zelandii wybiliśmy dwie trzecie mieszkańców po to, by reszta kupowała nasze parasole i szelki. Anatol France, Wyspa pingwinów

17 merkantylizm jako odpowiedź na ówczesną sytuację państw - stan permanentnej wojny wszystkich ze wszystkimi - brak ponadnarodowego systemu bezpieczeństwa - brak organizacji międzynarodowych wyposażonych we własne siły wojskowe - konieczność zdobycia przewagi militarnej na bazie własnej gospodarki -> autarkia i samogospodarujące silne państwo - potrzeba zbudowania laickiej teorii ekonomicznej - feudalna struktura społeczna - niski poziom cywilizacyjny i intelektualny - zagrożenie bezpieczeństwa wewnętrznego ze strony szlachty i chłopstwa - propaństwowa/promonarsza postawa mieszczaństwa

18 System merkantylny ekonomii politycznej prowadzi wewnątrz państwa do despotyzmu. System [merkantylny] stosuje ogólne prawidło, opiewające, że rząd ma prawo zajmować się wszystkim, co uzna za właściwe. Państwo, w którym znajdują się kompanie handlowe, staje się niepostrzeżenie od nich zależnym. Kompanie handlowe tworzą państwo w państwie, a raczej ponad państwem. Józef Hoene-Wroński, Mylne systemy ekonomji politycznej. Merkantylizm. Fizjokratyzm, Warszawa 1911.

19 wpływ merkantylizmu na administrację państwową - aktywizm państwa w sferze gospodarki - rozbudowa zadań administracji w zakresie gospodarki (skupienie większej władzy w rękach polityków i biurokratów) - wzrost znaczenia funkcji regulacyjnej i reglamentacyjnej -> system koncesyjny - tworzenie monopoli państwowych -> ustalanie cen i płac

20 - ograniczanie swobody poruszania się i wyjazdu za granicę -> paszportyzacja, rozbudowa komór celnych i straży granicznych - represyjność państwa - rozbudowa administracji - podwyższenie podatków (fiskalizm) - sprzężenie zwrotne między polityką gospodarczą a centralizacja państwa i budową ustroju absolutystycznego

21 (...) ktokolwiek by się wzdragał pracować, ma być oddany w niewolę osobie, która go zadenuncjowała jako próżniaka. Pan ma karmić swego niewolnika chlebem i wodą, słabymi napojami i takimi odpadkami mięsa, jakie uzna za dobre. Ma prawo zmusić go chłostą i zakuciem w kajdany do każdej nawet najwstrętniejszej roboty. (...) Pan może go sprzedać, zapisać w testamencie, wynająć jako niewolnika, podobnie jak każdy inny majątek ruchomy i bydlę. Za wszelkie wystąpienia przeciw swym panom niewolnicy mają być również karani śmiercią.

22 (...) Każdy ma prawo zabrać włóczędze jego dzieci i trzymać je u siebie w terminie: chłopców do lat 24, dziewczęta do lat 20. W razie ucieczki, zostają oni na ten sam czas niewolnikami majstra, który może zakuwać ich w kajdany, chłostać itd., według swego uznania. Każdy pan może swemu niewolnikowi nałożyć obręcz żelazną na szyję, ręce lub nogi, aby go łatwiej rozpoznać i być pewniejszym, że nie ucieknie. Kapitał, t. 1, [w:] Karol Marks, Fryderyk Engels, Dzieła, t. 23, Książka i Wiedza, Warszawa 1968;

23 Antonio Serra (ok ok. 1613) Thomas Mun ( ) Barthélemy de Laffemas ( ) Josiah Child ( ) Antoine de Montchrétien ( ) Maximilien de Sully ( ) James Steuart ( )

24 Przywilej Ludwika XIV dla przedsiębiorcy Guicharda z 17 lutego 1671 r. 1) czym monarcha uzasadnił przyznanie przywileju 2) jaką instytucję współczesną przypomina przywilej Guicharda 3) co wchodziło w skład przywileju 4) co król otrzymuje w zamian, co poddani a co robotnicy manufaktury Guicharda 5) jaki był cel udzielenia przywileju

25 Powodowani zwykłym staraniem dostarczania naszym poddanym obfitości niezbędnych dla nich przedmiotów przez stworzenie nowych rękodzieł oraz opiekę udzieloną przedsiębiorcom, zachęciliśmy Piotra Guicharda, kupca z naszego miasta St. Quentin, by założył w tym mieście rękodzieło materii bawełnianych i innych wyrobów z bawełny i nici. Rzeczony Guichard przedstawił nam najuniżeniej, że fabryka taka nigdy przedtem w królestwie naszym nie istniała, przeto zmuszony był poczynić znaczne wydatki, by ściągnąć z obcych krajów rzemieślników, tak dla zbudowania warsztatów, jak wyrobu materii. ( )

26 Z tych przyczyn, chcąc okazać rzeczonemu przedsiębiorcy naszą życzliwość, jako też w uznaniu kosztów i wydatków już poczynionych oraz tych, które uczynić może dla swego zakładu w przyszłości, dozwalamy i przyznajemy mu prawo zajmowania się w naszym mieście St. Quentin oraz okolicy wyrobem wszelkiego rodzaju materiałów bawełnianych, nicianych i lnianych. Równocześnie zabraniamy wszelkim innym osobom jakiegokolwiek urodzenia i zawodu przeszkadzać mu w pracy, niepokoić go, naśladować i fałszować rzeczone wyroby, tak w mieście, jak 10 mil dokoła na przeciąg 10 lat począwszy od marca następnego roku, a to pod karą konfiskaty wyrobów i krosien oraz liwrów grzywny, z tego 1/3 dla nas, 1/3 dla szpitala w St. Quentin a 1/3 dla przedsiębiorcy. ( )

27 Chcąc zaś dać mu poznać, jak miłe jest nam założenie tego rękodzieła oraz dostarczyć mu środków na utrzymanie i powiększenie warsztatu, czynimy mu podarek z sumy liwrów. ( ) Gwoli tym większej zachęty do gorliwych starań nad rękodziełami zwalniamy dom rzeczonego przedsiębiorcy oraz jednego z jego towarzyszy od wszelkich kwaterunków wojskowych. ( ) Nakazujemy również, by przez czas trwania przywileju nie był on pociągany do płacenia wyższego podatku aniżeli w roku Historia administracji. Wybór źródeł, red. J. Malec, Kraków Lettres, instructions et memoires de Colbert, ed. Clement, t. 2, Paris Teksty źródłowe, oprac. J. Feldman, zesz. 38, Kraków 1924.

28 KONIEC