PRACA BIUROWA: CZYNNIK RYZYKA ZABURZE MINIOWO-SZKIELETOWYCH

Transkrypt

1 Ryszard Paluch PRACA BIUROWA: CZYNNIK RYZYKA ZABURZE MINIOWO-SZKIELETOWYCH OFFICE WORK: RISK FACTORS MUSCULOSKELETAL DISORDERS Offices have converted from a medieval friar s room with modest furnishings into full of devices, technical factories of paper work. Consecutive technological and organizational improvements contribute to the increase of a musculoskeletal disorder risk. The phenomenon is based on comparatively small but long-lasting physical and psychosocial loads encompassing office employees. Decisive reduction of negative effects can be done only by working out a new conception and office work. 1. Historia pracy biurowej Pierwsze w miar dobrze znane miejsce pracy, bliskie dzisiejszemu pojciu pracy biurowej, to surowa cela zakonnika przepisujcego i iluminujcego Bibli. Wyposaenie składało si z niewyszukanych mebli z wysok i wsk ławk oraz równie wysokim i pochylonym w stron uytkownika pulpitem. Rozwój przemysłu i handlu, jaki nastpił podczas rewolucji przemysłowej, wymagał gromadzenia, przekazywania i przekształcania danych. W wieku XIX biura zapełniły si rzesz urzdników pracowników od papierkowej roboty. Organizowano je na wzór...zasad przemysłowych, takich jak podział pracy, naukowe zarzdzanie, a nawet linie produkcyjne (Stewart 1985). Stanowiska to wysokie stoły-pulpity, pióro, kałamarz i zarkawki. Urzdnikami byli mczyni, a powszechnie pracowano stojc. Usprawnieniem pracy miała sta si maszyna do pisania, (wprowadzona z kocem XIX wieku) a nastpnie telefon i powielacz. W wiktoriaskiej Anglii w pracy biurowej pojawiły si kobiety. W bankach i biurach uywano wysokich i pochylonych biurek oraz wysokich taboretów zatrudnieni mogli siedzie z wyprostowanym tułowiem i uniesion głow (Mandal 1985). Nowe technologie zwikszały przetwarzanie papieru, co wymagało nowych rozwiza przypieszajcych ten proces. W latach dwudziestych ubiegłego wieku pojawiła si elektryczna maszyna do pisania (protoplasta dzisiejszego word procesora), a póniej maszyny tabulacyjne z kartami perforowanymi. Wzrasta tempo produkcji zadrukowanego papieru przy coraz bardziej niedostosowanych stanowiskach (dzisiejsza wysoko płaszczyzny pracy biurowej nisza jest rednio o około 80 mm, podczas gdy wysoko ciała zwikszyła si o ok. 100 mm). Najbardziej dramatyczn zmian technologiczn było wprowadzenie komputera. Poza zwikszeniem szybkoci operowania informacjami oraz wzrostem zaangaowania uwagi, praca stała si skrajnie nienaturalna, gdy pozbawiona jest rónorodnej aktywnoci i zmiennego wysiłku. Coraz wicej ludzi spdza przy komputerach coraz wicej czasu, w pracy i poza ni. Współczenie praca jest powszechnie skomputeryzowana a wykonanie jej bez udziału komputera wydaje si by niemoliwe. W Europie ponad 50% zatrudnionych to operatorzy komputerów (Jensen 2001). Nowe technologie informacyjne nie ułatwiaj pracy urzdnikom, ani nie zmniejszaj ich zatrudnienia, jednake usprawniaj wytwarzanie zadrukowanego papieru. Tylko w administracji publicznej w Polsce

2 2 zatrudnionych jest 530 tys. urzdników, a oczekuje si dalszego zwikszenia ich liczby, szczególnie po wejciu do Unii Europejskiej. 2. Dolegliwoci układu ruchu wywołane prac biurow Nie znane s czstoci zaburze m-szk wród pisarzy-urzdników asyryjskich, jak równie staroytnego Egiptu i Rzymu. Brak takich danych nawet z czasów redniowiecznych kopistów. Dopiero w 1700 roku w Rozprawie o chorobach artystów i rzemielników Bernadino Ramazzini uznaje ból mini za efekt pracy i nazywa go chorob pisarzy i notariuszy (Kronika medycyny 1994). Z rozwojem technologii i organizacji pracy wzrastaj czstoci zaburze miniowo-szkieletowych. Nie jest to nowy problem, nowoci s skala, czsto i surowo objawów; co przekłada si na gigantyczne skutki społeczne i ekonomiczne. Szczególnie komputeryzacja, przyczyniła si do zwikszenia ryzyka zdrowia pracownika, zwłaszcza w powstawaniu zaburze układu ruchu. Ze wzrostem liczby komputerów, statystyki zdrowotne odnotowuj wzrost zaburze miniowych-szkieletowych zwizanych z prac. Pokana wikszo zatrudnionych przy terminalach komputerowych (od 25 do 35%) odnotowuje bóle miniowo-szkieletowe (Carter i Banister 1994). Wprawdzie ból nie decyduje o kalectwie, ale stopniowo moe przechodzi w stan chorobowy z konsekwencj kalectwa (Pheasant 1988). Problemy zdrowotne ogniskuj si głównie w szyi, regionie barkowym i grzbiecie oraz koczynie górnej (Hunting i in. 1981, i in.). Czas pracy w istotny sposób wpływa na wzrost ryzyka bólu szyi i barków. Spdzanie przy komputerze powyej 5 lub wicej godzin powoduje drastyczny wzrost dolegliwoci (Szeto i in. 2002). Jakkolwiek etiologia tych zaburze jest wieloczynnikowa i złoona, to praca zawodowa jest najistotniejsz przyczyn zaburze miniowoszkieletowych. Badania epidemiologiczne wykazuj, e operatorzy pracujcy przy komputerach dowiadczaj wicej zaburze ni urzdnicy nie pracujcy przy nich (ryc. 1). Ryc. 1. Czstoci odczuwanego bólu w rónych regionach ciała wród czterech rónych zaj biurowych (A tylko wprowadzanie danych, B tzw. dialog z komputerem, C maszynistka, D tradycyjny urzdnik)(hunting i in. 1981)

3 3 Liczne dane potwierdzaj, e niemal we wszystkich regionach ciała kobiety czciej doznaj dolegliwoci ni mczyni oraz s one bardziej naraone na czynniki fizyczne (Krueger i in. 1988) i psychospołeczne (Karlqvist i in. 2002). O stopniu ryzyka zdrowotnego operatorów komputerów wiadczy absencja chorobowa wywołana urazami układu ruchu w Stanach Zjednoczonych (Rosecrance i in. 1997)(ryc. 2). Ryc. 2. Procent absencji chorobowej w cigu ostatnich 12 miesicy spowodowanej zaburzeniami miniowo-szkieletowymi (Rosecrance i in. 1997) 3. Przyczyny zaburze miniowo-szkieletowych Podłoe dolegliwoci układu ruchu jest złoone, gdy z jednej strony spowodowane s le zaprojektowanymi stanowiskami pracy, ale take aspektami organizacyjnymi i stresami o podłou psychospołecznym Wymuszenie postawy ciała Zajcia zdominowane przez komputery narzucaj zatrudnionym długotrwał statyczn prac miniow, która jest niezbdna do stabilizacji i zrównowaenia postawy ciała oraz wykonywania precyzyjnych zada. Pobudzony misie nie zmienia swojej długoci, a jedynie zwiksza napicie (skurcz izometryczny). Przy odpowiednio duym wysiłku statycznym wystpuje utrudnienie w swobodnym przepływie krwi, a w konsekwencji zmniejszenie substratów i akumulacja w miniach trujcych składników przemiany materii. Niedokrwienie prowadzi do stanów zapalnych włókien miniowych i tkanki łcznej (Chaffin 1973; Grandjean i Hunting 1977 i in.). Przyjte przez Rohmerta (1973) obcienie 15% MVC skurczu izometrycznego minia umoliwiajce nieograniczony czas pracy okazało si by błdne. Przy niszych poziomach wysiłku statycznego równie pojawiaj si stany bólowe. Trwałe obcienie statyczne, zwłaszcza negatywnie wpływa na minie o małych rozmiarach, np. okolicy szyjno-barkowej, które nie maj predyspozycji do pełnienia funkcji posturalnych. Przyczyn wymuszonych postaw czsto jest niewłaciwie zaprojektowana przestrze robocza. Im w wikszym stopniu bd niedostosowane parametry stanowiska oraz lokalizacja pracy w przestrzeni do

4 4 wymiarów osobnika i wykonywanego zadania, tym wiksze wystpi wymuszenie postawy ciała. Podczas pracy przy komputerze negatywne skutki wymusze potguj si, gdy wi si one z niezmienn postaw oraz z powtarzalnymi czynnociami. Zbyt wysoka lokalizacja klawiatury wymaga odwiedzenia ramion i/lub uniesienia barków, które zwikszaj tak obcienie struktur regionu szyjno-barkowego, jak i mini w piersiowej czci krgosłupa. Natomiast za nisko umieszczony monitor wymusi wiksze pochylenie głowy i/lub tułowia. Tradycyjna klawiatura i mysz komputerowa wymaga utrzymania rk w pozycji odwodzenia łokciowego. Jeli zadanie wykonywane jest tylko po jednej stronie ciała (np. praca z mysz komputerow) dochodzi do asymetrycznego obcienia krgosłupa. Life i Pheasant (1984), Liao i Drury (2000) oraz inni stwierdzili, e wysoko klawiatury ma wpływ na przyjmowan postaw ciała i odnotowywany dyskomfort w regionie szyjno-barkowym, plecach i koczynie górnej. Wymuszone pozycje szyi i barków zidentyfikowano jako czynnik ryzyka zaburze szyi i koczyny górnej (Schuldt i in. 1986; Szeto i in i in.). Jeli kt odwiedzenia rk przekracza 15 lub 20 w sposób dramatyczny wzrasta czsto bólu w nadgarstku a take w innych regionach koczyny górnej (Hunting i in. 1981). Teoretycznie istnieje moliwo dostosowania przestrzeni roboczej do antropometrii uytkownika i rodzaju pracy (dokładna, siłowa itd.), tak aby wielkoci któw segmentów ciała zgodne były z zaleceniami ergonomicznymi. Podczas pozycji siedzcej, przy nie podpartej postawie ciała przez koczyny górne, kt pochylenia głowy w płaszczynie strzałkowej nie powinien przekroczy 15 a kt odwiedzenia ramion 10. Takie wartoci ktowe w niewielkim stopniu odbiegaj od postawy neutralnej i nie powinny prowadzi do zmczenia, bólu lub innych zaburze morfofunkcjonalnych układu ruchu (Paluch 1993). Jednake realia nie potwierdzaj teorii. Ryc. 3. Zaleno kta głowy w płaszczynie strzałkowej oraz odwiedzenia ramienia w płaszczynie czołowej (abductio humeri) od wysokoci płaszczyzny roboczej (powyej wysokoci łokciowej) podczas wykonywania precyzyjnego zadania w pozycji siedzcej (kobiety)(paluch 1993)

5 5 Na ryc. 3 przedstawiono wpływ wykonywanych czynnoci na rónych wysokociach na kty dwóch segmentów ciała decydujcych o obcieniu okolicy szyi i barków. W zakresie lokalizacji zadania od 0 do 18 cm powyej wysokoci łokciowej podane kty głowy i ramienia nie wystpuj równoczenie. Z podobnym konfliktem spotykamy si analizujc kt pochylenia tułowia w płaszczynie strzałkowej i odwiedzenia ramion: wysza płaszczyzna robocza wpływa na zmniejszenie pochylenie tułowia jednoczenie zwikszajc odwiedzenie ramion (Life i Phesant 1984, Paluch 1993) Pozycja siedzca Grieco (1986) uwaa siedzenie, w połczeniu z mał ruchomoci, za czynnik ryzyka bólów krzya, który powinien by rozwaany tak samo, jak podnoszenie ciarów i wibracja. Przyczyny naley doszukiwa si w redukcji (a nawet likwidacji) lordozy ldwiowej podczas siedzenia na krzele z poziom płyt siedzeniow. Brak lordozy powoduje zwikszone obcienie krków midzykrgowych regionu ldwiowego (asymetryczny rozkład sił), a take wzrost stresu mechanicznego działajcego na minie i wizadła grzbietowej czci krgosłupa (Andersson i in. 1986). Czsto pojawiajce si pochylenie tułowia przemieszcza rodek cikoci ciała do przodu zwikszajc negatywne skutki redukcji lordozy. Efekt to osłabienie piercienia włóknistego i tylnego wizadła długiego, co moe powodowa protruzj i/lub przepuklin krka midzykrgowego, a w konsekwencji ucisk na korzenie nerwowe lub rdze krgowy. Siedzenie w konwencjonalnym krzele, przy braku ruchomoci (postawa statyczna), sprzyja degeneracji krków midzykrgowych. Proces ich odywiania odbywa si poprzez wymian płynu tkankowego głównie na skutek tzw. efektu pompowania - zmian gradientu cinienia w dysku umoliwiaj ruchy tułowia. Trwałe unieruchomienie postawy utrudnia dostarczanie materiałów odywczych, co uwaa si za pierwotn przyczyn destrukcji jdra i wewntrznej czci piercienia włóknistego (Grieco 1986 i in.) Powtarzalno Wszystkie prace przy komputerze charakteryzuje wysza czsto ruchów ni prace biurowe wykonywane bez komputera. Ruchy ramienia obsługujcego mysz przekraczaj limit repetycji, zwikszajc prawdopodobiestwo urazów koczyny górnej (Jensen z i in. 2002). Powtarzanie dokładnego, tego samego ruchu podczas wprowadzania danych naraa operatora na ryzyko uszkodze miniowo-szkieletowych. Jeli na tkank działa siła o wartoci podprogowej, ale powtarzana jest wielokrotnie, to poprzez sumowanie si mikrourazów wywołuje ona osłabienie funkcjonalne, a w dłuszym czasie stany zapalne odpowiednich struktur. Uszkodzenie takie okrela si jako kumulacyjne zaburzenie traumatyczne (KZT). Objawy patologiczne pojawiaj si dopiero po wielu miesicach, a nawet latach (Dziak 1985). Dolegliwoci najczciej lokalizuj si w ramionach, rkach i nadgarstkach, rzadziej w barkach i szyi, jako urazy cigien, nerwów i mini (zespół cieni nadgarstka i pasa rotacyjnego barku, zapalenie cigien i ich pochewek, zapalenie nadkłykcia, zaburzenia szyjno-barkowe i in.). W skrajnych przypadkach kumulacyjne zaburzenia traumatyczne wymagaj nawet interwencji chirurgicznej. KZT mog powstawa take w sytuacjach pozazawodowych (sport, robienie na drutach, gra na instrumentach i in.). Urazy te czciej

6 6 wystpuj u kobiet ni u mczyzn, gdy zajcia biurowe kobiet cechuj si mniejsz rónorodnoci zada Hypodynamia i hypokinezja W wyniku zaawansowania technologicznego, pracownicy nie maj potrzeby opuszczania swego biurka w celu wykonania wielu pochłaniajcych czas czynnoci (kopiowanie, wysyłanie listów, segregowanie itd.) oraz przechodzenia do innych pomieszcze. Dzisiejszy urzdnik siedzc przy biurku mniej porusza si ni tradycyjna maszynistka, gdy nie musi wykonywa szeregu operacji zwizanych z wkrcaniem papieru, dokonywaniem kłopotliwych korekt, włczaniem akt do teczek itd. Tak zorganizowana praca przypiesza transfer informacji, jednake redukcja ruchu, ograniczona do czynnoci z klawiatur, moe powodowa krótko- i długoterminowe skutki zdrowotne Stres fizyczny i psychospołeczny W bólach miniowych udział maj zarówno czynniki fizyczne jak i psychospołeczne, które wzajemnie na siebie oddziałuj. Frustrujce napicie miniowe wywołane skurczem statycznym moe przyczynia si do dodatkowego naprenia szczególnie w szyi, barkach, koczynie górnej i grzbiecie. Pracownik biurowy poddany jest licznym presjom, wywołanym nie tylko tempem pracy i wikszymi wymaganiami skupienia, jakie stawia komputer w porównaniu z tradycyjn prac biurow, ale take oddziałuj na niego czynniki psychospołeczne, jak satysfakcja z pracy, wsparcie społeczne, wymagania pracy oraz moliwo radzenia sobie z nimi. Problemy emocjonalne zepchnite do podwiadomoci wywołuj napicia, które z kolei powoduj bóle miniowe. Badania fizjologiczne sugeruj, e osoby doznajcy ból cechuje wysze ttno spoczynkowe i wyszy poziom aktywnoci współczulnego układu nerwowego, co wiadczy o reakcji stresowej. Ekspozycja na stresory psychospołeczne moe wpływa na wiksz aktywno mini grzbietu, niezalenie od obcienia biomechanicznego. Randal ze współpracownikami (2002) wykazali, e odnotowywany ból w górnej czci ciała ma podłoe biomechaniczne i psychiczne, podczas gdy ból w dolnej czci ciała tylko podłoe biomechaniczne. Wród operatorów uywajcych klawiatury i/lub myszy komputerowej obserwuje si chroniczny ból miniowy, mimo i czynnoci te cechuje niskie obcienie biomechaniczne (znacznie poniej 15% MVC). Interesujc hipotez tłumaczc ten kłopotliwy problem ergonomiczny zaproponował Hagg (1991) nazywajc j hipotez Kopciuszka (Cinderella). Wyjania ona dlaczego wielko obcienia nie odgrywa roli w powstawaniu bólów miniowych. Nawet przy bardzo niskim, ale trwałym obcieniu mini wikszo pracy wykonywana jest przez jednostki motoryczne o niskim progu pobudzenia, które stale s rekrutowane kiedy tylko kurczy si misie. Podczas trwałego pobudzenia, przy braku regeneracji, wyczerpaniu metabolicznemu ulega błona (sarkolemma), sprzyjajc procesom degeneracyjnym prowadzcym do zniszczenia komórek i bólu. Mechanizm obronny, polegajcy na sukcesywnej rekrutacji jednostek, zostaje zakłócony na skutek stresów o podłou psychospołecznym. Teoria Kopciuszka oparta na zjawiskach fizjologicznych minia i stresach pozafizycznych, została potwierdzona w badaniach wykazujcych istnienie jednostek motorycznych o niskim poziomie pobudzenia i nieprzerwanej aktywnoci, a take powizaniem midzy

7 7 nisk ale cigł aktywacj miniow a bólem w połczeniu ze stresem (Forsman i in. 2002; Thorn i in i in.). 4. Dyskusja Nowoczesn prac biurow naley uzna za istotny element ryzyka dolegliwoci miniowo-szkieletowych. Np. Sauter ze wsp. (1991) wykazali, e wród pracujcych przy komputerach czynniki ergonomiczne rednio wyjaniaj 38% dolegliwoci doznawanych w rónych regionach ciała. Zwizki te potwierdzaj dane epidemiologiczne wskazujce na surowo uszkodze, czsto prowadzcych do czciowej lub trwałej niesprawnoci, a wraz z nimi koszty spowodowane utrat dni roboczych, postpowaniami medycznymi i odszkodowaniami. Problem dolegliwoci został usankcjonowany normami PrEN : 2002 i PrEN : 2002 zawierajcymi rekomendacje i wymagania do projektowania i oceny ryzyka zaburze miniowoszkieletowych. Tradycyjne postpowanie ergonomiczne i standardy zalecaj dostosowanie miejsca i metod pracy oraz rodowiska do pracownika. Podstawowe zasady to: - Zredukowanie do minimum statycznej pracy miniowej; - Dostosowanie przestrzeni roboczej i wyposaenia do właciwoci operatora w celu wyeliminowania wymuszonych postaw; - Zmiana konwencjonalnego siedziska na typu balance chair, które minimalizuje redukcj lordozy ldwiowej; - Wprowadzenie czstych przerw w celu uniknicia obcie wywołanych napiciem izometrycznym mini i repetycj ruchow oraz umoliwienia relaksacji psychicznej; - Zmiana zajcia z pracy przy komputerze na bardziej aktywn ze zmian pozycji roboczej. Wskazane s take wiczenia fizyczne. Istnieje powszechne przekonanie, e spełnienie powyszych warunków doprowadzi do redukcji dolegliwoci układu ruchu. Niestety, ani nie jest moliwe urzeczywistnienie zalece, jak nie ma jednej, optymalnej postawy ciała, która byłaby utrzymywana przez długi czas bez konsekwencji w postaci zaburze miniowo-szkieletowych. Take pozytywny wpływ mikroprzerw w skomputeryzowanym rodowisku jest iluzoryczny, gdy trudno wyobrazi sobie pracodawc, który zaakceptuje przerwy dokonywane w 20 minutowych odstpach (McLean i in. 2001). Narzucona technologia biurowa jest nienaturaln dla potrzeb, motywacji, zachowa i ogranicze człowieka. Wród ergonomistów egzystuje take pogld, e poprawa warunków pracy nie tylko zmniejszy urazy, ale równie zwikszy wydajno pracy biurowej. Zapominaj oni, i dostosowanie przypieszy tempo operacji co bdzie sprzyja powstawaniu dysfunkcji miniowo-szkieletowych. Przykładem jest zespół cieni nadgarstka, czsto którego jest wysoko skorelowana z szybkoci wprowadzania danych. Dzisiejsza praca biurowa trudnoci moe stwarza zwłaszcza ludziom starszym. Z wiekiem wydłua si czas przetwarzania informacji, nastpuje spadek pamici operacyjnej i uwagi. Szczególnie stresujce dla osób starszych o obnionych właciwociach percepcyjnomotorycznych bdzie narzucone tempo pracy (Czaja i Sharit 1991, Stammers i in. 1991). Naley przypuszcza, e intensywne wprowadzanie danych kompensujce zwizany z wiekiem deficyt

8 8 sprawnoci, w dramatycznym stopniu zwikszy czsto wystpowania urazów układu ruchu. Obecna technologia i organizacja pracy biurowej jest obca człowiekowi jako ywej indywidualnoci, wymagajcej zmian, rónorodnoci i twórczej partycypacji w wykonywanym zajciu. Wprowadzanie kolejnych usprawnie technicznych w borykaniu si z papierami, nie poprawi warunków pracy na sprzyjajce redukcji ryzyka dolegliwoci i zmniejszeniu stresów psychicznych, wrcz przeciwnie - pogorszy. Technologie magazynowania i przetwarzania danych wykazuj olbrzymie tempo rozwoju, natomiast wymagania i ograniczenia człowieka pozostaj te same. Ergonomiczne korekcje modyfikujce aktualn sytuacj nie przynosz oczekiwanych efektów. Istnieje pilna konieczno radykalnych zmian, polegajcych na nowej koncepcji biura i niekonwencjonalnych rozwiza. 5. Bibliografia Andersson, G.B.J., Schultz, A.B., Örtengren, R. 1986, Trunk muscle forces during desk work, Ergonomics, 29, Carter J.B., Banister E,.W., 1994, Musculoskeletal problems in VDT work: a review, Ergonomics, 37, Chaffin, D.B. 1973, Localized muscle fatigue - definition and measurement, Journal of Occupational Medicine, 15, Czaja S.J., Sharit J., 1991, Stress reactions to computer interactive tasks: job design and person factors, Proc. of the 11th Cong. of the IEA, Paris, Dziak A., 1985, Zamknite uszkodzenia tkanek mikkich narzdu ruchu, PZWL, Warszawa Forsman M., Taoda K., Thorn S., Zhang Q., 2002, Motor-unit recruitment during long-term isometric and wrist motion contractions: a study concerning muscular pain development in computer operators, International J. of Industrial Ergonomics, 30, Grandjean, E., Hünting. W., 1977, Ergonomics of posture - review of various problems of standing and sitting posture, Applied Ergonomics, 8, Grieco, A. 1986, Sitting posture: an old problem and a new one, Ergonomics, 29, Hagg G.M., 1991, Lack of relation between maximal force capacity and muscle disorders caused by low level static loads a new explanation model, Proc. of the 11 th Congres of the IEA, Paris, 9-11 Hunting W., Laubli T., Grandjean E., 1981, Postural and visual loads at VDT workplaces. I. Constrained postures, Ergonomics, 24, Jensen C., 2001, Risk factors for non-specific musculoskeletal disorders, [w:] International Encyclopedia of Ergonomics and Human Factors, Jensen C., Finsen L., Sjogaard K., Christensen H., 2002, Musculoskeletal symptoms and duration of computer and mouse use, International Journal of Industrial Ergonomics, 30,

9 9 Karlqvist L., Tornqvist E.W., Hagberg M., Hagman M., Toomingas A., 2002, Self-reported working conditions of VDU operators and associations with musculoskeletal symptoms: a cross-sectional study focusing on gender differences, International Journal of Industrial Ergonomics, 30, Kronika Medycyny, 1994, Kronika Marian B. Michalik Krueger H., Hinnen U., Guggenbuhl U., Laubli T., 1988, Musculoskeletal disorders at different work places, Proc. of the 10 th Congress of the IEA, Sydney, 1988, Liao M.H., Drury C.G., 2000, Posture, discomfort and performance in a VDT task, Ergonomics, 43, Life A.M., Pheasant S.T. 1984, An integrated approach to the study of posture in keyboard operation, Applied Ergonomics, 15, Mandal A.C., 1985, The seated Homo, Dafnia Publications, Denmark McLean L., Tingley M., Scott R.N., Rickards J., 2001, Computer terminal work and the benefit of microbreaks, Applied Ergonomics, 32, Paluch R., 1993a, Cechy postawy ciała i przestrze pracy. Obcienie posturalne w pozycji siedzcej. Prace Naukowe Instytutu Organizacji i Zarzdzania Politechniki Wrocławskiej 64, Monografie 27, Wydawnictwo Politechniki Wrocławskiej Pheasant S. 1988, Bodyspace - Anthropometry, Ergonomics and Design, Talor & Francis, London-New York-Philadelphia PrEN : 2002 Safety of machinery human physical performance evaluation of working postures and movements in relation to machinery PrEN : 2002 Safety of machinery human physical performance part 5: risk assessment for repetitive handling at high frequency Randall R., Griffiths A., Cox T., 2002, The activation of mechanisms linking judgements of work design and management with musculoskeletal pain, Ergonomics, 45, Rohmert W., 1973, Problems in determining rest allowances. I Use modern methods to evaluate stress and strain in static muscular work, Applied Ergonomics, 4, 2, Rosencrance J.C., Cook T.M., Zimmermann C.L., 1997, A comparison of musculoskeletal symptoms profiles among workers from various occupation, Proc of the 13 th Triennial Congress of the IEA, vol. 4, Sauter S.L., Schleifer L.M., Knutson S.J., 1991, Work posture, workstation design, and musculoskeletal discomfort in a VDT data entry task, Human Factors, 33, Schüldt K., Ekholm J., Harms-Ringdahl K., Nemeth G., Aborrelius U.P., 1986, Effects of changes in sitting work posture on static and shoulder muscle activity, Ergonomics, 1986, 29, Stammers R.B., Wong C.S.K., Davies D.R., Glendon A.I., Taylor R.G., Matthews G., 1991, Office technology skills and the older workers, Proc. of the 11th Cong. of the IEA, Paris, Stewart T., 1985, Ergonomics of the office, Ergonomics, 28,

10 10 Szeto G.P.Y., Straker L., Raine S., 2002, A field comparison of neck and shoulder postures in symptomatic and asymptomatic office workers, Appl. Ergonomics, 33, Thorn S., Forsman M., Zhang Q., Taoda K., 2002, Low-threshold motor unit activity during a one-our contraction in the trapezius muscle, International Journal of Industrial Ergonomics, 30, Artykuł opublikowany w Ergonomia pracy biurowej [red. M. Złowodzki, J. Pokorski, T. Marek, E. Pietsch], Polska Akademia Nauk, Komitet Ergonomii, Kraków 2004,