OBCIENIE FIZYCZNE I PSYCHICZNE MASZYNISTÓW ELEKTROWOZÓW

Transkrypt

1 OBCIENIE FIZYCZNE I PSYCHICZNE MASZYNISTÓW ELEKTROWOZÓW Jolanta Koterba Uniwersytet Zielonogórski Ryszard Paluch Politechnika Wrocławska Prawidłowe powizania midzy wymaganiami stawianymi przez zadanie i rodowisko pracy a zdolnociami operatora s szczególnie wane w transporcie. Maszynista elektrowozu powinien reagowa bezzwłocznie i odpowiednio do sytuacji zagroenia. Praca na granicy wydolnoci zwiksza prawdopodobiestwo błdu, warunki wysokiego obcienia wywołuj reakcje stresowe a niedocienie spadek uwagi (Gaillard 1993). Stopie dostosowania midzy maszyn a człowiekiem ocenia si na podstawie poziomu obcienia i pojawiajcych si u operatora objawów zmczenia. Dane te słu do identyfikacji czynników wywołujcych nadmierne obcienie a nastpnie do nowych rozwiza. Na obcienie prac składa si obcienie fizyczne, psychiczne i emocjonalne wywołane sam prac i rodowiskiem. Jednake nie znamy sposobu na globalne przedstawienie i wyraamy je czstkowo. Nadal nie ma powszechnie akceptowalnej definicji obcienia - zwłaszcza psychicznego. Jeszcze wiksze problemy dotycz zjawiska niedocienia, zwanego znudzeniem. W efekcie brakuje zadowalajcej metody, jak i narzdzia pomiarowego. Obcienie, a szczególnie psychiczne, ma natur wielowymiarow (Liu i Wickens 1994), midzy innymi dlatego w jego ocenie stosuje si kilka mierników, w tym subiektywne odczucie (np. Borg 1978 za Kroemer i in. 1994, Braby i in. 1993). Te ostatnie, pomimo sporej dyskusyjnoci, wydaj si by szczególnie przydatne tak w ocenie obcienia, jak i zmczenia prac (Yoshitake 1971, Braby i in. 1993, Liu i Wickens 1994 i in.) Obcieniu maszynistów elektrowozów, głównie psychicznemu, powicono wiele bada (np. Endo i Kogi za Grandjean 1980, Myrtek i in. 1994), które wykazały, e istnieje wród nich znaczne obcienie emocjonalne i wysoki poziom znudzenia. Celem pracy była ocena obcienia fizycznego i psychicznego maszynistów pracujcych na rodzimych elektrowozach i szlakach oraz istniejcej organizacji pracy. 1

2 BADANI, STANOWISKO I METODY Badaniami objto 30 maszynistów kolejowych obsługujcych pocigi pasaerskie lokomotywami elektrycznymi typu EU-07. redni wiek badanych wynosił 44,5 lat (S = 4,09), a sta pracy 24,9 lat (S = 4,06). Badania wykonano w grudniu-styczniu podczas prowadzenia pocigu pospiesznego z prdkoci do 0 km/godz na trasie liczcej 412 km. Pocig zatrzymywał si na 18 stacjach postojowych. Całkowity czas pracy trwał od godziny 12,35 do 0,47, czyli około 12 godzin. W tym 7,52 min efektywnej jazdy (w t i z powrotem), 1,55 min zajmowały czynnoci przygotowawczozakoczeniowe i manewry a 2,25 min przerwa (17,25-19,50). Przerw maszynici powicali na prace porzdkowe (czyszczenie szyb, mycie kabiny) i czytanie prasy. Miejscem pracy maszynisty jest kabina pojazdu trakcyjnego wyposaona w pulpit z urzdzeniami sygnalizacyjnymi i sterowniczymi oraz siedzisko. Wysoko pulpitu wynosi 72 cm z nastawnikiem jazdy zlokalizowanym na wysokoci 90 cm od podłogi. Niezbdne informacje do prowadzenia elektrowozu (pocigu) pochodz z zewntrz (tarcze ostrzegawcze, semafory wietlne, tory i ich okolice itd.) oraz wewntrz kabiny (wskaniki przyrzdów pomiarowych dotyczcych pracy lokomotywy i innych nie majcych wpływ na jazd np. ogrzewanie lokomotywy i pocigu). Do maszynisty operatora informacje docieraj głównie za porednictwem narzdu wzroku, w mniejszym stopniu słuchu. Obcienie fizyczne oceniono na podstawie: - Obserwacji czynnoci i fotografii dnia roboczego; - Kosztu energetycznego operacji roboczych całej zmiany roboczej, korzystajc ze skróconej metody tabelarycznej Lehmanna; - Pomiaru czstoci skurczów serca dokonywanego przed rozpoczciem pracy i po jej zakoczeniu oraz na pocztku i kocu przerwy; - Wysiłku statycznego uwzgldniajcego pozycj ciała oraz metody OWAS; - Monotypii ruchowej uwzgldniajcej liczb jednorodnych powtórze i wielkoci rozwijanych sił. Do oceny obcienia psychicznego posłuyły: - Bezporednia obserwacja pracy i fotografia dnia pracy; - Szacunkowa metoda uwzgldniajca 3 etapy pracy (odbiór informacji, podejmowanie decyzji i wykonanie czynnoci) z uwzgldnieniem kryteriów charakteryzujcych prac tj. czsto, zmienno, złoono, dokładno i wano; 2

3 - Skala Europejskiej Fundacji Poprawy Warunków Pracy i ycia opartej na identyfikacji wystpujcych w pracy sytuacji i warunków decydujcych o obcieniu; - Metoda oceny monotonii wykorzystujca współwystpowanie czterech elementów prowadzcych do spadku reaktywnoci całego organizmu. Obcienie fizyczne i psychiczne uzupełniono o subiektywn ocen zmczenia korzystajc z kwestionariusza Japoskiego Towarzystwa Medycyny Pracy (Yoshitake 1971), co min. umoliwiło okrelenie rozległoci i intensywnoci skutków obcienia. WYNIKI Obcienie fizyczne Efektywny wydatek energetyczny przypadajcy na zmian robocz (12 godzin) wynosił 622 kcal., co kwalifikuje prac maszynisty jako lekk. Równie z zalenoci midzy czstoci ttna a nateniem wysiłku fizycznego wynika, e praca maszynisty jest lekka (tab. 1). Rónice w czstoci ttna midzy poszczególnymi etapami pracy nie s istotne statystycznie. Tab. 1. Czsto skurczów serca maszynistów (N = 30) Ttno rednia odchylenie standardowe Przed rozpocz. pracy 74,38 5,64 Na pocztku przerwy 75,38 5,32 Na kocu przerwy 73,90 5,82 Po zakocz. pracy 75,28 6,25 Obcienie statyczne ocenione na podstawie przyjmowanej pozycji ciała i braku moliwoci jej zmiany jest rednie (zmiana pozycji na stojc moliwa jest tylko w czasie postoju). Natomiast wg metody OWAS obcienie statyczne zakwalifikowano jako due. Kod przyjtych pozycji 2111: tułów pochylony do przodu (2), ramiona poniej stawu ramiennego (1), nogi jak w pozycji siedzcej (1) i obcienie zewntrzne poniej kg (1). Po uwzgldnieniu czynnika czasu, ponad 50% zmiany roboczej w tej samej pozycji, obcienie naley przyj jako due. 3

4 Czynnoci maszynisty nie wymagaj duej siły (poniej kg) jednake wystpuje znaczna powtarzalno ruchów: pociganie za dwignie (nastawnik bocznikowania, hamulec, syrena) oraz przyciskanie urzdzenia czuwakowego (co 60 s), czujnika odluniacza hamulca i czujnika polizgu. Obcienie monotypowoci ruchów oceniono jako rednie. Obcienie psychiczne Obcienie psychiczne operatora maszynisty na podstawie szacunkowej metody zakwalifikowano jako bardzo due (tab. 2). Szczególnie dotyczy ono odbioru informacji. Praca polega na cigłej obserwacji szlaku i urzdze sygnalizacyjnych, co wymaga duej koncentracji i uwagi. Sygnały s na bieco analizowane i przetwarzane a ich efektem jest natychmiastowe podjcie decyzji i jej wykonanie. Tab. 2. Szacunkowa ocena obcienia psychicznego maszynisty kolejowego Kryteria ilociowe Kryteria jakociowe Składowe Suma Czsto Zmienno Złoono Dokładno Wano Odbiór bardzo bardzo bardzo Informacji dua dua rednia dua dua due Podejmowanie Decyzji rednia rednia rednia rednia dua rednie Wykonywanie Czynnoci małe mała mała rednia dua rednie Całociowe obcienie psychiczne bardzo due Funkcje wykonawcze s realizowane poprzez stosunkowo niewielkie ruchy, bez szczególnej precyzji, dlatego obcienie na tym etapie oceniono jako rednie. Na podstawie skali obcienia zaproponowanej przez Europejsk Fundacj Poprawy Warunków Pracy i ycia obcienie psychiczne jest due. Na 20 sytuacji pracy decydujcych o obcieniu mentalnym 12 odpowiadało warunkom pracy maszynisty kolejowego. Np: czste s monotonne zadania, zadania wymagajce duej koncentracji, praca przebiega pod presj czasow, brak moliwoci regulowania tempa i metod pracy, brak moliwoci kontaktów itd. 4

5 Stopie monotonii w pracy maszynistów kolejowych okrelono jako duy, gdy równoczenie wystpuj 4 elementy wpływajce na monotoni (niezmienno procesu pracy i otoczenia, stała koncentracja uwagi oraz łatwo pracy). Subiektywne odczucie zmczenia Maszynici przystpowali do pracy bez objawów zmczenia ogólnego oraz praktycznie z brakiem zmczenia fizycznego (ryc. 1 i 3). Jednake u czci badanych wystpiły symptomy obnionej motywacji (33% odczuwało niepokój, 13% podenerwowanie a 13% zobojtnienie) (ryc. 2). % przed prac po pracy 0 Ch połoenia si Senno Zmczenie oczu Ciko nóg Zmczenie rk Ociało całego ciała Uczucie cikoci głowy Ziewanie objawy spadku aktywacji Ryc. 1. Czstoci wystpowania objawów spadku aktywacji wród maszynistów (N = 30) przed i po pracy Po pracy czsto objawów zmczenia i ich rozległo były bardzo due, szczególnie charakteryzujcych spadek aktywacji i wzrost somatycznych symptomów zmczenia (ryc. 1 i 3). W sferze symptomów aktywacji wszyscy maszynici wyraali ch połoenia si (0%); uczucie sennoci i ziewanie przejawiało si odpowiednio u: 93% i 90%; wikszo odczuwało ociało (63%) i uskarało si na ból oczu (53%). 5

6 0 % przed prac po pracy Trudno skupienia uwagi Znudzenie Trudno mylenia Zobojtnienie Zniecier-pliwienie Odczucie niepokoju Nerwowo Rozproszenie uwagi objawy spadku motywacji Ryc. 2. Czstoci wystpowania objawów spadku motywacji wród maszynistów (N = 30) przed i po pracy Osłabienie motywacji manifestowało si głównie w znudzeniu (63%). Ponadto 1/3 maszynistów stwierdziła u siebie zobojtnienie i tyle samo zniecierpliwienie, a u 17% badanych wystpiły trudnoci w koncentracji uwagi. Jednake stwierdzono take cechy, których czstoci wystpowania zmniejszyły si po pracy. Przed rozpoczciem pracy 33% osób odczuwało niepokój i 13% zniecierpliwienie. Po jej zakoczeniu pierwsze oznaki w ogóle nie wystpiły a czsto drugich zmniejszyła si do % (ryc. 2). Wszystkie rónice w czstoci obnienia motywacji przed i po pracy s istotne z wyjtkiem podenerwowania i rozproszonej uwagi. Symptomy zmczenia fizycznego przed rozpoczciem pracy pojawiały si rzadko. Natomiast po pracy do najczciej podawanych dolegliwoci nale: ból w plecach (77%), zesztywniałe barki i szyja (po 67%) oraz pragnienie (53%) (ryc. 3). Rónice w odczuciach przed i po pracy, dla wyej wymienionych dolegliwoci s istotne statystycznie. 6

7 0 % przed prac po pracy Uczucie sztywnoci barków Drenie powiek Ból głowy Zawroty głowy Drenie rk Uczucie usztywnionej szyi Ból pleców Pragnienie objawy zmczenia fizycznego Ryc. 3. Czstoci wystpowania objawów zmczenia fizycznego wród maszynistów (N = 30) przed i po pracy Pewien wpływ na czsto wystpowania oznak zmczenia ma wiek i sta pracy. Do badania powiza zastosowano korelacj wielorak. Przed podjciem pracy jedynie zniecierpliwienie wykazywało współwystpowanie z wiekiem i staem. Z wiekiem objawy te malej (R = 0,53, na granicy istotnoci). Po pracy w sferze motywacyjnej istotne zwizki korelacyjne wystpiły midzy trudnoci skupienia uwagi (R = 0,63) i zobojtnienia (R = 0,54) a zmiennymi niezalenymi, co tłumaczy odpowiednio: 0,40 i 29% zmiennoci. Im starszy maszynista i dłuszy sta pracy, tym w mniejszym stopniu dowiadcza tych symptomów. Take objawy zmczenia w rkach i usztywnionej szyi czciej wystpuj wród młodszych i z krótszym staem pracowników (na granicy istotnoci). Jedynie ziewanie czciej pojawia si z wiekiem. Doznawane przez maszynistów objawy zmczenia po pracy porównano z objawami pracowników biurowych (Michalewicz 1988) i motorowych - członków załogi wiertniczej (Syska 1989). Pracownicy biurowi (N = 35) (ksigowi, planici, pracownicy administracyjnosocjalni itp.) w wikszoci wykonywali prac przy tradycyjnym stanowisku w niewielkim procencie wyposaonym w komputery. Motorowi (N = 15), to typowi pracownicy fizyczni o przewadze obcienia dynamicznego (obsługa silników, praca na stole wiertniczym) ocenionym jako prac cik. Najwiksze rónice midzy badanymi grupami wystpiły w spadku aktywacji (ryc. 4), gdzie najwysze czstoci tych objawów pojawiły si u maszynistów (chciałbym si połoy, czuj si senny, ziewam), a najnisze wród pracowników umysłowych. Naley wiza to z obcieniem percepcyjnym, ale take z czasem pracy, który u maszynistów wynosi 12 godz. 7

8 i por jej zakoczenia około 1.00 w nocy. Wyjtek stanowi mczenie w nogach, którego czsto jest najwysza u motorowych (60%), zapewne z racji przebywania głównie w pozycji stojcej. Charakterystyczne jest, e ból oczu wystpuje w podobnym odsetku zarówno u maszynistów jak i pracowników biurowych (odpowiednio: 53% i 46%). % prac. biurowi motorowi maszynici 0 Ch połoenia si Senno Zmczenie oczu Ciko nóg Ociało całego ciała Uczucie cikoci głowy Ziewanie objawy spadku aktywacji Ryc. 4. Czstoci wystpowania objawów spadku aktywacji wród pracowników biurowych (N = 35), motorowych (N = 15) i maszynistów (N = 30) po pracy 0 % prac. biurowi motorowi maszynici Trudno skupienia uwagi Trudno mylenia Zobojtnienie Zniecierpliwienie Odczucie niepokoju Nerwowo Rozproszenie uwagi objawy spadku motywacji Ryc. 5. Czstoci wystpowania objawów spadku motywacji wród pracowników biurowych (N = 35), motorowych (N = 15) i maszynistów (N = 30) po pracy 8

9 Czstoci wystpowania symptomów wskazujcych na osłabienie motywacji s relatywnie niskie oraz słabo rónicujce poszczególne grupy zawodowe (ryc. 5). Np. trudnoci ze skupieniem uwagi, podenerwowaniem itp. Wyjtkiem jest zniecierpliwienie, które deklaruj w podobnym procencie pracownicy biurowi i maszynici (37% i 33%), a które jest nisze u motorowych (7%). % prac. biurowi motorowi maszynici Sztywnoci barków Drenie powiek Zawroty głowy Drenie rk Usztywniona szyja Ból pleców Pragnienie objawy zmczenia fizycznego Ryc. 6. Czstoci wystpowania objawów zmczenia fizycznego wród pracowników biurowych (N = 35), motorowych (N = 15) i maszynistów (N = 30) po pracy Czstoci objawów zmczenia fizycznego generalnie s wysze wród maszynistów (zesztywnienie barków i szyi oraz ból w plecach) ni pracowników ekipy wiertniczej, pomimo duej rónicy w ocenie obcienia fizycznego na podstawie wydatku energetycznego. Mniejsze czstoci dolegliwoci wród maszynistów wystpiły w dreniu rk, zawrotach głowy i pragnieniu (ryc. 6). DYSKUSJA Współczesne technologie i organizacja pracy narzucaj operatorowi nierównomierne obcienie z przesuniciem na aktywno mentaln i trwały wysiłek statyczny. Przykładem s maszynici elektrowozów, których wysiłek dynamiczny jest bardzo niski. Zajcie ich wymaga stosunkowo niewiele czynnoci, nieskomplikowanych pod wzgldem struktury i pozbawionych znacznego wysiłku. Z drugiej strony praca narzuca due obcienie statyczne wywołane przyjmowaniem stałej siedzcej pozycji ciała i niezmiennej postawy. 9

10 Sprzyja to powstawaniu dolegliwoci miniowo-szkieletowych. Maszynici uskaraj si na usztywnienie okolicy szyi i barków oraz w plecach. Czstoci bólów w plecach u maszynistów (77%) s wysze ni wród motorowych (67%) wykonujcych cik prac o charakterze dynamicznym. Przyczyn bólów upatrywa naley nie tylko w trwałym statycznym wysiłku, ale równie w ekspozycji na wstrzsy i drgania przenoszone przez siedzisko, a take w złych warunkach mikroklimatycznych kabiny. Siedzisko nie jest wyposaone w urzdzenie amortyzujce wstrzsy a ogrzewanie powoduje nierównomierny rozkład temperatury; dodatkowo przez nieszczelnoci kabiny wtłaczane jest zimne powietrze. Obcienie psychiczne maszynistów jest bardzo due. W trakcie jazdy pracownik nieprzerwanie odbiera informacje o stanie torów, poruszajcych si obiektach - nie tylko w okolicy przejazdów - take sygnały podawane przez dróników i dyurnych ruchu oraz pochodzcych z tarcz, semaforów itp. Z kabiny natomiast maszynista czerpie dane ze słubowego rozkładu jazdy oraz urzdze sygnalizacyjnych o pracy elektrowozu. Najwiksze obcienie psychiczne maszynisty powstaje na etapie odbioru informacji. Naley podkreli take nierównomierne obcienie receptorów za odbiór informacji odpowiada główne narzd wzroku (po pracy 53% uskarało si na ból oczu). Podczas normalnego przebiegu jazdy, wysiłek wywołany podejmowaniem decyzji jest umiarkowany, gdy nie wie si z formułowaniem nowych rozwiza i przewanie ogranicza si do wyboru jednego z sporód dobrze znanych. Jednake prac na etapie decyzji mog komplikowa nagłe, niespodziewane wydarzenia lub utrudnienia (groba kolizji, jazda w nocy lub w złych warunkach atmosferycznych). Bardzo due obcienie psychiczne znajduje potwierdzenie w odczuciach zmczenia maszynistów widoczne w wysokich odsetkach cech spadku aktywacji (ch połoenia si 0%, senno 93%, ziewanie 90% i in.). Były one najwysze wród porównywanych grup (pracownicy biurowi i motorowi), a take wysze ni u operatorów Zakładów Elektrociepłowniczych pracujcych na zmianie nocnej (22-6 godz.) (Chiyski 1983). Po pracy 0% maszynistów wyraało ch połoenia si a wród operatorów zmiany nocnej 76%; symptom sennoci przejawiał si u 93% i 83%; ziewania u 90% i 66% odpowiednio. Istotny wpływ na wielko obcienia psychicznego ma monotonia, której stopie oceniono jako duy (wystpuj cztery elementy monotogenne). Zadania pozbawione czynników poznawczych i emocjonalnych (niski poziom stymulacji, powtarzalno, ograniczona aktywno fizyczna) mog zwiksza znudzenie, czyli stan zmniejszonej aktywacji wyszych centrów nerwowych (tworu siatkowatego i limbicznego) (Grandjean 1980). Obnienie pobudzenia jest połczone ze spadkiem sprawnoci psychicznej (szybkoci spostrzegania,

11 koncentracji uwagi, itp.). Pojawienie si zjawiska znudzenia przejawiało si u maszynistów w cechach spadku motywacji (znudzenie, zobojtnienie, zniecierpliwienie). Jednake, pomimo ewidentnie wikszej ekspozycji na monotoni, nie odbiegało ono wyranie od symptomów znudzenia pracowników biurowych i ekipy wiertniczej. Take czstoci ttna maszynistów przed i po zakoczeniu jazdy z powrotem w niewielkim stopniu s nisze (nieistotnie) od analogicznych bada ttna podczas jazdy tam. wiadczy to o niewielkiej redukcji pobudzenia (habituacja) przez powtarzalne bodce. Robocza hipoteza wyjaniajca ten fenomen brzmi nastpujco: zjawisko znudzenia pojawi si w małym stopniu dziki mobilizacji ekstra energii, jednake ze skutkami zwikszonego obcienia mentalnego w sferze aktywacji. Pewnym potwierdzeniem powyszego s bardzo wysokie czstoci objawów spadku aktywacji sigajce od 43% do 0%. Zmieniajce si warunki pracy narzucaj konieczno podejmowania natychmiastowej reakcji. Opónienia nie da si naprawi, a awaria w transporcie kolejowym grozi zawsze powanymi nastpstwami. Maszynici czsto uskaraj si na stres wywołany zmieniajc si znienacka sygnalizacj, pojawieniem si ludzi na torach. Niemal kady maszynista kogo potrcił lub nawet przejechał. Myrtek i in. (1994) stwierdzili, e z racji podwyszonego ryzyka wypadku obcienie emocjonalne podczas dojedania do stacji i jej opuszczania było wiksze ni podczas jazdy. O napiciu emocjonalnym decyduj odpowiedzialno i zagroenia, które u badanych pojawiło si przed rozpoczciem pracy (niepokój, podenerwowanie), a zmniejszyło si po jej zakoczeniu. Wród maszynistów stwierdzono, e niektóre objawy zmczenia (zwłaszcza z grupy symptomów osłabionej motywacji), z wiekiem i staem pojawiały si rzadziej. Spostrzeenie to generalnie stoi w opozycji do wyników licznych bada nad wpływem wieku na zmczenie. Np. badania przeprowadzone - tym samym kwestionariuszem - wród kobiet w przemyle odzieowym i dziewiarskim wykazały, e zarówno intensywno zmczenia, jak i rozległo s wiksze u osób powyej 35 lat (Bezpieczestwo Pracy 1989). Naley wnosi, e w warunkach wysokich wymaga stawianych pracownikom dochodzi do ostrej selekcji pozostaj maszynici, których organizm radzi sobie z takimi obcieniami. Zapewne na taki rezultat te ma wpływ dowiadczenie, znajomo techniczna szlaków, peronów, przejazdów, topografii stacji itd. oraz nabyta odporno na działanie uciliwych czynników. Na obcienie psychiczne i zmczenie maszynistów wpływ maj take warunki rodowiska fizycznego. Praca przebiega w warunkach nateniu dwiku od 75 do 85 db(a), przy drganiach bocznych i pionowych wynoszcych 0,8 m/sek 2 (podczas jazdy z prdkoci 0 km/godz.) oraz ekspozycji na promieniowanie elektromagnetyczne. Równie czynniki 11

12 organizacyjne nie s sprzyjajce dla wykonywania takiego zajcia. Maszynista pracuje w systemie turnusowym. Charakteryzuje go konieczno stałej gotowoci, praca dniem i noc, w róne godziny rozpoczcia i zakoczenia pracy. Praca na stanowisku maszynisty kolejowego wywołuje wysokie obcienia, prowadzce do wystpowania znacznego zmczenia. Praktycznie wszystkie istniejce niekorzystne czynniki oddziałuj na maszynist, z których najistotniejsze to nadmierne obcienie psychiczne i wysiłek statyczny (ten ostatni nie stwierdzany w dotychczasowych badaniach). Obcienia te naleałoby zoptymalizowa dla dobra maszynistów i bezpieczestwa jazdy. Z przeprowadzonych bada nad objawami zmczenia wynika jednake jeden pozytywny wniosek brak jego przeniesienia na kolejny dzie pracy. Nie wystpuje wic zjawisko kumulacji, mimo bardzo wysokich czstoci i zakresu objawów zmczenia po pracy. Maszynici podejmuj zajcie praktycznie w pełnej dyspozycyjnoci psychicznej i formie fizycznej. PI MIENNICTWO Braby C.D., Harris D., Muir H.,C., 1993, A psychophysiological approach to the assessment of work underload, Ergonomics, 36, 9, Bezpieczestwo Pracy, 1989, Wiek robotnic a poczucie zmczenia podczas pracy, 5, Chiyski K., 1983, Wpływ pracy zmianowej na subiektywne odczucie zmczenia u operatorów, Ergonomia, 6, 1, Gaillard A.W.K., 1993, Comparing the concepts of mental load and stres, Ergonomics, 36, 9, Grandjean E., 1980, Fitting the task to the man, Taylor & Francis Ltd, London Kroemer K.H.E., Kroemer H.B., Kroemer K.E., 1994, How to design for ease and efficiency, Prentice Hall Englewood Cliffs. Liu Y., Wickens C.D., 1994, Mental workload and cognitive task automaticity: an evaluation of subjective and time estimation metrics, Ergonomics, 37, 11, Michalewicz J., 1988, Ocena zmczenia pracowników biurowych metod subiektywnych odczu (maszynopis) Myrtek M., Deutschmann-Janicke E., Strohmaier H., Zimmermann W., Laweren S., Brugner G. Muller W., 1994, Physical, mental, emotional and subjective workload components in train drivers Ergonomics, 37, 7,

13 Syska M., 1989, Ocena zmczenia psychicznego I fizycznego pracowników fizycznych na urzdzeniach OP-1200 I ZIF-1200 metod subiektywnych odczu (maszynopis) Yoshitake H. 1971, Relations between the symptoms and the feeling fatigue, Ergonomics, 14, 1,