WERYFIKACJA I TESTOWANIE WSKAŹNIKÓW ZAGOSPODAROWANIA I ŁADU PRZESTRZENNEGO W GMINACH

Transkrypt

1 P O L S K A A K A D E M I A N A U K INSTYTUT GEOGRAFII I PRZESTRZENNEGO ZAGOSPODAROWANIA im. S. Lezczyckiego Warzawa, ul. Twarda 51/55, tel. ( 22) , f a x ( 22) , e - ma il: ig ipz@twa rda.p an.p l, ig ip z.p an.p l/ WERYFIKACJA I TESTOWANIE WSKAŹNIKÓW ZAGOSPODAROWANIA I ŁADU PRZESTRZENNEGO W GMINACH Opracowanie wykonane dla Departamentu Gopodarki Przetrzennej i Budownictwa Minitertwa Tranportu, Budownictwa i Gopodarki Morkiej RAPORT Z PRAC WYKONANYCH W ETAPIE II ZADANIE III. PROF. PRZEMYSŁAW ŚLESZYŃSKI UZUPEŁNIENIA I MODYFIKACJE PROPOZYCJI WSKAŹNIKÓW ZAGOSPODAROWANIA I ŁADU PRZESTRZENNEGO ZADANIE IV. PROF. PRZEMYSŁAW ŚLESZYŃSKI WNIOSKI DLA TESTOWANIA WSKAŹNIKÓW ZAGOSPODAROWANIA PRZESTRZENNEGO Warzawa, 28 lutego 2013 roku 1

2 Spi zawartości 1. Wnioki do realizacji wynikające z recenzji Propozycje wkaźników zagopodarowania i ładu przetrzennego. Uzupełniona propozycja autorka (luty 2013 r.) Wprowadzenie Źródła danych Koncepcja wkaźników zagopodarowania i ładu przetrzennego Propozycje wkaźników Wprowadzenie (1) Wkaźniki oadniczo-infratrukturalne (1.1) Wkaźniki dotyczące zaludnienia Wkaźnik Nr 1: Gętość zaludnienia [L g ] Wkaźnik Nr 2: Lokalna koncentracja oadnicza [L k ] Wkaźnik Nr 3: Gętość zaludnienia terenów oadniczych [L o ] Wkaźnik Nr 4: Zróżnicowanie zaludnienia terenów oadniczych [L z ] (1.2) Wkaźniki dotyczące truktury oadniczej Wkaźnik Nr 5: Udział terenów zabudowy miezkaniowej w ogólnej powierzchni [O m ]. 19 Wkaźnik Nr 6: Rozprozenie zabudowy miezkaniowej [O r ] (1.3) Wkaźniki dotyczące truktury ieci liniowej infratruktury technicznej Wkaźnik Nr 7: Gętość-dotępność liniowej infratruktury technicznej [I g ] Wkaźnik Nr 8: Rozwinięcie ieci liniowej infratruktury technicznej [I r ] (1.4) Wkaźniki dotyczące pójności ieci tranportowo-oadniczej Wkaźnik Nr 9: Średnia odległość pomiędzy miejcowościami [V w ] Wkaźnik Nr 10: Gętość grafu ieci tranportowej [V g ] (2) Wkaźniki połeczno-ekonomiczne (2.1) Wkaźniki dotyczące warunków miezkaniowych Wkaźnik Nr 11: Przeciętna powierzchnia miezkaniowa na oobę [M ] Wkaźnik Nr 12: Rozwartwienie miezkaniowe [M r ] (2.2) Wkaźniki dotyczące dotępności przetrzennej Wkaźnik Nr 13: Dotępność potencjałowa [D p ] Wkaźnik Nr 14: Dotępność czaowa ośrodków oadniczych wyżzego zczebla hierarchicznego [D w ] Wkaźnik Nr 15: Dotępność pieza do obiektu [D i ] (2.3) Wkaźniki dotyczące efektywności tranportowo-oadniczej Wkaźnik Nr 16: Efektywność dojazdu [E d ] Wkaźnik Nr 17: Udział ludności w izochronie idealnej [E l ] (2.4) Wkaźniki dotyczące mobilności i dziennego cyklu życia Wkaźnik Nr 18: Stounek ludności dziennej do nocnej [G l ] Wkaźnik Nr 19: Natężenie pracy przewozowej [G p ] (2.5) Wkaźniki dotyczące wartości ekonomicznej Wkaźnik Nr 20: Przeciętna cena gruntu [C g ] (2.6) Wkaźniki dotyczące uwarunkowań inwetycyjnych Wkaźnik Nr 21: Powierzchnia budowlana brutto i netto, całkowita i dotępna [B b, B n, B c, B d ]

3 (3) Wkaźniki przyrodnicze i ochrony środowika (3.1) Wkaźniki dotyczące jakości życia Wkaźnik Nr 22: Udział terenów zieleni w powierzchni ogółem [J z ] Wkaźnik Nr 23: Dotępność terenów zieleni [J l ] (3.2) Wkaźniki dotyczące fragmentacji krajobrazu Wkaźnik Nr 24: Gętość granic użytkowania terenu [K t ] (3.3) Wkaźniki dotyczące zanieczyzczenia środowika Wkaźnik Nr 25: Umowny poziom emiji zanieczyzczeń [Z e ] Wkaźnik Nr 26: Umowny poziom zanieczyzczenia środowika [Z a ] (3.4) Wkaźniki dotyczące hałau Wkaźnik Nr 27: Przeciętny poziom hałau [H ] Wkaźnik Nr 28: Udział ludności w zaięgu dopuzczalnej izolinii hałau [H l ] (3.5) Wkaźniki dotyczące ochrony środowika Wkaźnik Nr 29: Dotępność kanalizacji [S k ] Wkaźnik Nr 30: Udział terenów obzarowej ochrony przyrody w powierzchni ogółem [S o ] (4) Wkaźniki funkcjonalne (4.1) Wkaźniki dotyczące funkcji terenu Wkaźnik Nr 31: Udział terenów o danej funkcji w powierzchni ogółem [T x ] Wkaźnik Nr 32: Różnorodność funkcji użytkowania [T r ] Wkaźnik Nr 33: Potencjalna kolizyjność [T k ] (5) Wkaźniki prawno-planityczne (5.1) Wkaźniki dotyczące ytuacji planitycznej Wkaźnik Nr 34: Pokrycie planityczne (udział terenów objętych obowiązującym planem miejcowym) [P o ] Wkaźnik Nr 35: Rozdrobnienie planów miejcowych [P r ] Wnioki dla tetowania wkaźników zagopodarowania przetrzennego

4 1. WNIOSKI DO REALIZACJI WYNIKAJĄCE Z RECENZJI Głównym merytorycznym celem niniejzej części opracowania jet uzykanie bardziej atyfakcjonującej koncepcji wkaźników zagopodarowania i ładu przetrzennego od tej przedtawionej w jej pierwzej werji z 2012 r. Z tego powodu pierwotne opracowanie najpierw zotało poddane recenzjom przez czterech niezależnych ekpertów (wrzeień 2012 r.). W recenzjach wkazano na potrzebę poprawek i uzupełnień wkaźników w celu ich ulepzenia, przy czym uwagi dotyczyły zarówno opracowań czątkowych, jak i koncepcji końcowej. Generalnie można uznać, że przedtawiony materiał potkał ię z przychylnym przyjęciem przez recenzentów i jet pożytecznym krokiem w kierunku wypracowania pójnego ytemu wkaźników zagopodarowania i ładu przetrzennego. Zwrócono jednak uwagę, że jet to bardziej materiał ekpercki, niż otateczna koncepcja, która zotanie uznana przez wzytkie środowika zajmujące ię tą problematyką. Nie wiadomo bowiem, czy wypracowanie jednolitej koncepcji w ogóle jet możliwe, na co wkazywano w jednej z recenzji, podając przykład wcześniejzych prób z lat 70. i 80. ubiegłego wieku. W umie materiał powinien być upowzechniony w potaci publikacji kiążkowej, jako materiał pomocniczy dla pecjalitów zajmujących ię problematyką planowania i zagopodarowania przetrzennego. Recenzenci nie byli całkowicie zgodni w ocenie pozczególnych opracowań czątkowych, ale itniała zgoda co do tego, że materiał należy upowzechnić. Ponadto ugerowano, że zczególnie końcowa koncepcja wkaźników powinna być przedmiotem więkzego zwrócenia uwagi oraz uzupełnień i modyfikacji, ze względu na fakt, że tanowi ona próbę całościowego pojrzenia na zagadnienie wkaźnikowania zagopodarowania ładu przetrzennego. W recenzjach oprócz tego wkazano na konieczność pozerzenia o zagadnienia nie będące przedmiotem zczegółowych analiz. W zczególności wymieniono kwetie związane z ładem architektoniczno-krajobrazowym, percepcją ładu przetrzennego przez miezkańców oraz wkaźnikami biologicznymi (bioindykatorami). Mając na uwadze powyżze przełanki, niniejza część opracowania zawiera dwie podtawowe kładowe. W pierwzej części (niniejzy rozdział) przedtawiono wnioki do realizacji, związane z upowzechnieniem wyników badań oraz ich pozerzenia o nowe zagadnienia, ygnalizowane przez recenzentów, ale też wynikające z przemyśleń, jakie naunęły ię podcza prac wykonanych w pierwzym etapie projektu. W części drugiej, wyodrębnionej do oobnego rozdziału ze względu na obzerność, przedtawiono uzupełnioną i zmodyfikowaną werję propozycji wkaźników i ładu zagopodarowania przetrzennego. Należy podkreślić, że nie jet to materiał, który mógłby tać ię uniweralnym zbiorem wytycznych, czy kanonem wkaźników zagopodarowania i ładu przetrzennego, mającym zatoowanie dla wzytkich gmin i indywidualnych ytuacji. Należy zgodzić ię z recenzentami, że jet to bardziej tudium ekperckie, które może i powinno być pomocne w analizach związanych z monitoringiem zagopodarowania i ładu przetrzennego. 4

5 Podumowując, po zapoznaniu ię z recenzjami, jak też w wyniku uzykania dodatkowych informacji związanych z tetowaniem wybranych wkaźników, którą to pracę przeprowadzono w etapie I (grudzień 2012 r.), w chwili obecnej najwłaściwze wydaje ię podjęcie dwóch rodzajów działań: 1) upowzechnienie badań w potaci monografii kiążkowej. Monografia ta powinna zawierać dotychczaowe wyniki prac, tj. wyelekcjonowane opracowania czątkowe (nie wzytkie nadają ię do publikacji); 2) zlecenie dodatkowych ekpertyz dotyczących trzech zagadnień, które nie były przedmiotem analiz, tj. ładu architektoniczno-krajobrazowego, bioindykacji oraz percepcji zagopodarowania i ładu przetrzennego. W przypadku pierwzego wnioku najbardziej uzaadnione byłoby kierowanie opracowania do jednego z wydawnictw Komitetu Przetrzennego Zagopodarowania PAN, np. Biuletynu KPZK PAN lub Studiów KPZK PAN, wraz z recenzjami, które można byłoby uznać za recenzje wydawnicze, o ile takie rozwiązanie może być przyjęte przez zaintereowane trony (tj. wydawcę i recenzentów). Powinien być też opublikowany dodatkowy materiał, powtały w grudniu 2012 r., tj. opracowanie, dotyczące zagopodarowania turytycznego, jak i ewentualnie nowe ugerowane opracowania, o ile powtałyby w czaie umożliwiającym publikację. 5

6 2. PROPOZYCJE WSKAŹNIKÓW ZAGOSPODAROWANIA I ŁADU PRZESTRZENNEGO. UZUPEŁNIONA PROPOZYCJA AUTORSKA (LUTY 2013 R.) 2.1. Wprowadzenie Potrzeba wykonania opracowania wynikła z powodu niewytarczalności itniejących danych na temat zagopodarowania przetrzennego w różnych kalach geograficznych, zwłazcza na poziomie lokalnym. Jet to palący problem, uniemożliwiający częto prawidłową ocenę tanu zagopodarowania, ładu przetrzennego, itp., a tym amym prowadzenie efektywnej polityki przetrzennej. Itotną rolę w rozpoznaniu zagadnień pełni obecnie badanie tatytyczne (16) (w poprzednich latach PP-01 ), jednak dane te dotyczą wyłącznie ytuacji planitycznej, związanej ze tudiami uwarunkowań i kierunków zagopodarowania przetrzennego gmin, miejcowymi planami zagopodarowania przetrzennego oraz decyzjami o warunkach zabudowy i zagopodarowania terenu. Przyjęto, że prace będą przebiegać trzytorowo. Po pierwze, dokonano przeglądu informacji, dotępnych w itniejących bazach danych Głównego Urzędu Statytycznego (Bank Danych Lokalnych), która to intytucja jet utawowym organem pozykującym, gromadzącym, przetwarzającym i udotępniającym dane tatytyczne na wzytkich poziomach agregacji terytorialnej. Po drugie, dokonano przeglądu itniejących informacji i wkaźników, dotępnych w bazach danych poza GUS. Były to liczne intytucje, również utawowo zobowiązane do gromadzenia, a niekiedy przetwarzania danych źródłowych. Po trzecie, w analizie zagopodarowania i ładu przetrzennego przebadano zatoowanie metod alternatywnych, przede wzytkim teledetekcji. Głównym celem opracowania było porządzenie zetawu informacji, wkaźników, mierników, itd. dotępnych lub mogących być dotępnymi na poziomie gminnym oraz jego uporządkowanie pod względem truktury, celu, przeznaczenia oraz znaczenia dla monitorowania i oceny zagopodarowania przetrzennego w ramach możliwych zmian w tatytyce publicznej i udotępniania danych przez odpowiednie łużby. Niniejze opracowanie ma na celu powodowanie, że w dotępnym obecnie ytemie tatytycznym pojawią ię albo nowe, albo zetawiane w więkzej zczegółowości przetrzennej dane, informacje i wkaźniki, przydatne do celów analizy zagopodarowania przetrzennego w kali gmin. Opracowanie zotało wykonane w kilku etapach. Najpierw (ierpień-grudzień 2011 r.) dokonano rozpoznania zagadnień teledetekcyjnych i zawartości baz danych GUS. Przeprowadzono również rozpoznanie rozprozonych baz danych, poiadanych przez różnorodne intytucje, głównie publiczne. W kwietniu 2012 r. natąpiła ynteza tych prac, finalizowana w potaci pierwzej koncepcji wkaźników ładu przetrzennego. Kolejnym etapem było poddanie koncepcji recenzjom (prof. Mariuz Kitowki, prof. Tadeuz Markowki, prof. Bogdan Ney, prof. Zygmunt Ziobrowki wraz z dr Wojciechem Jarczewkim). Niniejze opracowanie zawiera modyfikacje i uzupełnienia wynikające z tych recenzji, jak też z nowych przełanek, które pojawiły ię w czaie upływającym od kwietnia ubiegłego roku. 6

7 2.2. Źródła danych Zagadnienia pozykiwania, przetwarzania, gromadzenia, porządkowania, przechowywania i udotępniania zczegółowych danych przetrzennych ą obecnie przewodnim, dominującym tematem dykuji, związanym ze łużbami geodezyjnymi oraz wdrażaniem dyrektywy INSPIRE. W tym miejcu warto jedynie dokonać pewnych ogólniejzych interpretacji, przydatnych ściśle dla celu opracowania. Przede wzytkim dotępność i możliwości wykorzytania danych we wkaźnikowym podejściu do monitoringu i oceny zagopodarowania przetrzennego, w kali lokalnej, należy rozpatrywać pod kątem: 1) zakreu przedmiotowego, związanego z wąką i zeroką definicją zagopodarowania przetrzennego; 2) zczegółowości danych, tj. umożliwiających budowę wkaźników dla całej gminy lub ytuacji wewnątrz niej; 3) zaięgu terytorialnego danych, wiążącego ię z możliwościami opracowania wkaźników dla całego kraju lub tylko jego części; 4) ciągłości hitorycznej i czętotliwości danych, umożliwiającej monitoring ciągły lub prawie ciągły, okreowy lub w krajnych przypadkach jednorazowość hitoryczną wkaźnika. Poza Głównym Urzędem Statytycznym, zobligowanym do tego w poób utawowy, itnieje zereg innych intytucji, gromadzących zczegółowe dane dla całego kraju, przydatne z punktu widzenia monitoringu oraz oceny zjawik i proceów zagopodarowania przetrzennego. Przeprowadzona kwerenda w odpowiednich intytucjach pozwala charakteryzować je natępująco: 1) intytucje publiczne zczebla centralnego, gromadzące permanentnie wyczerpujące dane na temat pozczególnych zagadnień, np. Główny Urząd Geodezji i Kartografii, Główny Inpektorat Ochrony Środowika, Pańtwowy Intytut Geologiczny, Intytut Meteorologii i Gopodarki Wodnej; 2) intytucje zczebla centralnego, gromadzące permanentnie wyczerpujące dane w zczegółowej kali, ale obejmujące tylko pecyficzną część danego zagadnienia, związanego zwłazcza z jego formą właności (Agencja Retrukturyzacji i Modernizacji Rolnictwa obzar kraju użytkowany rolniczo, Intytut Badawczy Leśnictwa oraz Lay Pańtwowe z bazą SILP co do zaady powierzchnie leśne, Generalna Dyrekcja Dróg Krajowych i Autotrad tylko drogi krajowe i ewentualnie, w niektórych zakreach, wojewódzkie, Polkie Linie Kolejowe SA tylko określone linie kolejowe i wycinek terenów zagopodarowanych przez tranport tego typu); 3) intytucje naukowe i komercyjne, poiadające zazwyczaj bardzo wypecjalizowane dane, gromadzone okreowo w zależności od doraźnych potrzeb, związanych ze pecyfiką danego zjawika lub proceu, ale niekiedy, ze względu na pecyfikę tych analizowanych zagadnień, mających znaczenie długoterminowe (np. Intytut 7

8 Melioracji i Użytków Zielonych mapa mokradeł; Intytut Geografii i Przetrzennego Zagopodarowania PAN mapa roślinności potencjalnej); 4) w potaci odrębnej, ale bardzo zerokiej kategorii można zdefiniować intytucje publiczne zczebla centralnego, amorządowe intytucje publiczne, intytucje naukowe oraz podmioty komercyjne, gromadzące permanentnie i okreowo dane, dotyczące fragmentów terytorium Polki. Dane te nie ą, w chwili obecnej, możliwe do zaimplementowania dla całego kraju, ale może to natąpić w przyzłości. Cenna jet też metodyka gromadzenia i udotępniania tych danych, mogąca być wykorzytana na poziomie krajowym. Wśród licznych inicjatyw i projektów, w tej kategorii, wymienić należy zwłazcza takie, jak międzynarodowa inicjatywa Urban Atla oraz erwiy geoinformacyjne coraz więkzej liczby gmin, powiatów i województw, zwłazcza dużych miat, mogących pozwolić obie na tego typu rozwiązania, ze względu na tounkowo wyokie kozty przedięwzięć, wykraczające poza budżet mniejzych jednotek terytorialnych; 5) z powyżzej kategorii wyodrębnić można ubkategorię urzędów gmin i tarotw powiatowych, prowadzących urzędowe rejetry, mogące być przydatne w monitoringu oraz ocenie zagopodarowania przetrzennego (zetawienie około 40 rejetrów zotało przygotowane przez GUS dla potrzeb otatniego piu powzechnego. Należy jednak zdawać obie prawę, że nie jet to wyczerpujący katalog źródeł danych, mogących być wykorzytanymi w ocenie i monitoringu zagopodarowania przetrzennego). Szczegółowe opiy baz i możliwości ich zatoowania, do których udało ię dotrzeć, zawierają pozczególne raporty czątkowe (nie jet to jednak wyczerpujący katalog dotępnych źródeł informacyjnych, powinien być on rozzerzony, o czym mowa we wniokach realizacyjnych na końcu rozdziału). Podtawowe wnioki wynikające z tego przeglądu ą natępujące. Po pierwze, zwiękza ię liczba, zakre przedmiotowy, zczegółowość przetrzenna i aktualność źródeł wiedzy o zagopodarowaniu przetrzennym, ale nadal ą to informacje niedotateczne, nie pozwalające na komplekową ocenę tanu zagopodarowania przetrzennego w kali lokalnej. Sytuacja ta niewątpliwie jednak poprawi ię w ciągu kilku najbliżzych lat, kiedy zotaną udotępnione zczegółowe wektorowe informacje z baz geodezyjnych, głównie Ewidencji Gruntów i Budynków (EGiB) oraz Bazy Danych Obiektów Topograficznych (BDOT), dotępne obecnie tylko dla niektórych województw lub jezcze mniejzych obzarów. Będzie to najbardziej cenna podtawa do porządzania wkaźników ładu przetrzennego, w tym w połączeniu lub nawiązaniu do innych cech i właściwości zagopodarowania przetrzennego. Szczególnie przełomowe w zakreie analiz wąkiej definicji zagopodarowania przetrzennego okaże ię ukończenie prac nad BDOT, gdyż w ramach tej bazy będą zgromadzone i udotępniane informacje na temat zaadniczo wzytkich obiektów technicznych. 8

9 Po drugie, uzykany potęp będzie miał miejce w zakreie danych, dotyczących obiektów infratruktury technicznej, przede wzytkim budynków (położenie, przeznaczenie, podtawowe dane techniczne, np. wielkość). Znacznie gorzej należy oceniać ytuację związaną z faktycznym użytkowaniem ziemi, gdyż EGiB w tym zakreie udotępniać będzie jedynie rodzaj użytków gruntowych oraz ich klaę zgodną z nomenklaturą gleboznawczą. Z tego powodu należy zatanowić ię nad celowością okreowego opracowywania zczegółowej mapy użytkowania ziemi na podtawie zdjęć atelitarnych (zob. opracowanie E. Kozubek i Z. Poławkiego w zbiorze materiałów z kwietnia ub. r.), które byłoby uzupełniające dla BDOT oraz niewpółmiernie nikie pod względem koztów. Po trzecie, zgodnie z informacją uzykaną w GUS (litopad 2011 r.), w 2013 r. powinny pojawić ię dane geodezyjne o użytkowaniu ziemi zagregowane dla gmin. Daje to olbrzymie możliwości porównań w kali kraju w dokładniejzym, niż dotychcza, podziale. Po czwarte, tounkowo lepza ytuacja wytępuje lub będzie wkrótce wytępować w zakreie danych o zeroko rozumianym użytkowaniu ziemi (pomimo wymienionych krytycznych uwag), niż w przypadku innych zagadnień związanych z bardziej komplekowymi i abtrakcyjnymi wkaźnikami zagopodarowania przetrzennego. Dotyczy to zwłazcza bezpieczeńtwa zamiezkania i pracy, wypoażenia w uługi różnego rzędu, zapewnienia obługi infratruktury technicznej itp. Wymaga to pilnego zwrócenia uwagi i wpółpracy różnych reortów i intytucji dziedzinowych (środowiko, rolnictwo, tranport, budownictwo i in.). Należy też zwrócić uwagę na trudności adminitracyjno-prawne w pozykaniu niektórych baz dziedzinowych dla całego kraju, względnie wyokie kozty ich udotępniania. Należy żywić nadzieję na przełamanie impau w tej prawie wraz z potępami w implementacji Dyrektywy INSPIRE i ukceją związanych z nią krajowych aktów wykonawczych. Itotnym punktem oceny niektórych danych jet również możliwość ich pozykania w układzie macierzowym, co mogłoby być zczególnie pomocne w analizie powiązań. W zaobach GUS niektóre zmienne prezentowane ą na poziomie lokalnym (BDL), jako agregat oberwacji zbieranych w ujęciu macierzowym (np. migracji tałych w potaci rejetrowanych zameldowań). Pomimo tego, baza relacji międzygminnych podlega ograniczeniom w zakreie zerokiego udotępniania. Potrzeba zmiany podejścia, w tym zakreie, jet coraz częściej dotrzegana. Wynika to m.in. z konieczności delimitacji różnego rodzaju obzarów funkcjonalnych (np. wkazanych w nowej Koncepcji Przetrzennego Zagopodarowania Kraju 2030), gdzie podtawą ą powiązania połeczno-ekonomiczne, takie jak obzary metropolitalne i inne funkcjonalne obzary miejkie, czy obzary przygraniczne. Przejawem wpomnianych zmian w podejściu może być udotępnienie przez GUS, w potaci macierzowej, wyników badań dojazdów pracowniczych z roku Powyżze zagadnienie analizy powiązań, jako kładnika oceny lub monitoringu proceów zagopodarowania przetrzennego, zotało zaygnalizowane. Wydaje ię, że może to być płodne i użyteczne podejście metodyczne, dające itotną dodatkową informację dla polityki 9

10 przetrzennej prowadzonej na zczeblu lokalnym. Wymaga to dalzych bardziej pogłębionych tudiów Koncepcja wkaźników zagopodarowania i ładu przetrzennego Itnieje zaadnicza rozbieżność w rozumieniu zagopodarowania przetrzennego w tradycji naukowej, jak i praktycznej. Na podtawie długiej i różnorodnej dykuji, wkazać można jednak generalnie dwa główne pooby rozumienia tego zagadnienia w kali lokalnej: 1) zagopodarowanie przetrzenne jako wytępowanie oraz poób organizacji przetrzennej konkretnych obiektów zeroko rozumianej infratruktury (budynki, ieci tranportowe, wodociągowo-kanalizacyjne, energetyczne itd.) grupa definicji wąkich ; 2) zagopodarowanie przetrzenne jako ogół zagadnień związanych z wytępowaniem w zaadzie niemal wzytkich elementów działalności człowieka w zerzym kontekście funkcjonalnym i połeczno-ekonomicznym, wraz z podtawowymi uwarunkowaniami przyrodniczymi grupa definicji zerokich. Naturalnie, itnieje zereg definicji pośrednich, a także ekponujących pewien indywidualny lub pecyficzny poób ujmowania zagopodarowania przetrzennego, np. pod kątem prawnym, celów i użyteczności połecznej, ładu i rozwoju zrównoważonego, gopodarowania przetrzenią, planowania i zagopodarowania przetrzennego, itd. 1 Itnieje zatem poważne niebezpieczeńtwo obejmowania przez zagopodarowanie przetrzenne wym zakreem przedmiotowym niezwykle bogatego pektrum zjawik i proceów przetrzennych. Niebezpieczeńtwo to związane jet nieodrodnie z rozmywaniem pojęciowym (emantycznym) i funkcjonalnym, a nawet organizacyjno-prawnym, gdyż gopodarka przetrzenna wiąże ię zaadniczo z więkzością prawa toowanego w różnych kalach przetrzennych, w całokztałcie działalności i aktywności ludzkiej, związanej z publicznymi obowiązkami amorządu. W kontekście niniejzego opracowania należy zatem dążyć do możliwie yntetycznego i elektywnego wyboru wkaźników zagopodarowania i ładu przetrzennego 2. W pierwzej kolejności należy przyjąć podtawowe definicje z tym związane. Zagopodarowanie przetrzenne jet rozumiane jako poób wykorzytania i użytkowania przetrzeni dla realizacji celów m.in. przyrodniczych, połecznych i ekonomicznych. Pod pojęciem poób w zczególności rozumie ię wytępowanie i wzajemne relacje pomiędzy elementami m.in. środowika przyrodniczego, oadnictwa z infratrukturą oraz funkcji połeczno-ekonomicznych. 1 por. zwłazcza definicje B. Maliza (1984), Z. Dembowkiej (1978), R. Domańkiego (1989), E. Wyockiej i J. Witkowkiej (2004), J.J. Paryka (2006) oraz w Polko-zwedzkim podręczniku (2001). 2 W znanej zeroko koncepcji T. Borya (2005) zaproponowano bliko 750 zczegółowych wkaźników ładu środowikowego, połecznego i ekonomicznego. 10

11 Ład przetrzenny jet zczególnym rodzajem zagopodarowania przetrzennego. Oznacza on pożądany tan tego zagopodarowania, zgodny z zaadami zrównoważonego rozwoju, w tym dążenia do podnozenia jakości życia oraz wymogami racjonalności i efektywności działalności ludzkiej. Z powyżzej definicji wynika, że teoretycznie jet możliwe utalenie w danym czaie topnia oiągnięcia ładu przetrzennego (albo analogicznie nieładu lub dyfunkcjonalności tego ładu). Warunkiem koniecznym jet tutaj kwantyfikacja cech, które mogą być uznane jako graniczne dla pełnienia warunków ładu przetrzennego. Wkaźnik jet to liczbowe przedtawienie tanu lub dynamiki danego czątkowego elementu lub grupy elementów zagopodarowania przetrzennego. Co do zaady wyróżnia ię: wkaźniki abolutne (bezwzględne), oznaczające matematycznie dającą ię zdefiniować nieujemną wielkość (liczba, powierzchnia, iła, itd.); wkaźniki relatywne (względne), czyli odnieione do jakiejś innej cechy, np. powierzchni lub liczby ludności. W zczególnym przypadku wkaźnik względny oznacza procentowy udział danej cechy w całości zjawika lub proceu. Natomiat ze względu na itotę zagopodarowania przetrzennego, wyróżniono: wkaźniki trukturalno-funkcjonalne, dotyczące amej fizycznej charakterytyki danej cechy, np. wielkości bezwzględnej i relacji w tounku do innych elementów (np. powierzchni); wkaźniki topologiczne, oznaczające zczególny poób wytępowania danej cechy w przetrzeni geodezyjnej. Zgodnie z uwagami poczynionymi wcześniej, dodatkowo należałoby wyróżnić wkaźniki powiązań, mogące mieć charakter zarówno funkcjonalny, jak i topologiczny, ale odnozące ię nie do określonej jednotki przetrzennej (powiat, gmina, miejcowość itp.), ale do ujętych macierzowo par takich jednotek. Częściowo uwzględniono je w apekcie pójności wewnętrznej, jakkolwiek w tym punkcie przedtawiana propozycja wydaje ię najbardziej kromna i wymagająca bardziej pogłębionych zdefiniowań i analiz. Wtępną propozycję autorką przedtawił prof. T. Komornicki w zbiorze opracowań z ubiegłego roku (rozdział 11). Powyżzy proponowany podział pod względem logicznym odpowiada metrykom kompozycji i konfiguracji zeroko rozumianego krajobrazu. Jet to o tyle intereujące, że umożliwia pójne i porównywalne wykorzytanie wkaźników z różnych grup (dziedzin tematycznych) do oceny różnych zjawik w przetrzeni. Wydaje ię, że znaczenie dla koncepcji wkaźnikowania zagopodarowania i ładu przetrzennego ma rozróżnienie na wkaźniki trukturalno-funkcjonalne i topologiczne. Pozwala to na uporządkowanie, a niekiedy nawet wprowadzenie nowych możliwości opiu i oceny tanu ładu przetrzennego, zreztą nie tylko w kali lokalnej. Ponadto warto wyróżnić dwa poziomy przetrzenno-adminitracyjne agregacji: ogólny i wewnętrzny. Pierwzy z nich 11

12 umożliwia analizę tanu zagopodarowania i ładu przetrzennego w kali pojedynczych gmin, w tym ich porównania względem iebie, drugi pozwala na bardziej zczegółowe analizy, związane z wewnętrznym zróżnicowaniem. To drugie wymaga wykorzytania podkładu kartograficznego z geometrią i właściwościami przetrzennymi miejcowości lub innych jednotek. Ze względu na pojemność przedmiotową zagopodarowania przetrzennego, w projektowaniu wkaźników jego dotyczących nie jet możliwe przyjęcie jednego typu lub jednego pecyficznego podejścia. Wydaje ię, że wygodnie jet przyjąć natępujące powzechnie toowane podejścia: oadniczo-infratrukturalne, połeczno-ekonomiczne, przyrodnicze i ochrony środowika, prawno-planityczne i funkcjonalne.warto zwrócić uwagę, że toując wkaźniki, ale także budując ich uytematyzowane zbiory, ytemy, itd., w praktyce połecznej mogą one być używane jako intrumenty polityki przetrzennej. Itnieje wówcza ryzyko ich politycznej interpretacji, zgodnej z określonymi intereami połeczności, zarówno lokalnych, jak i na wyżzych zczeblach organizacji terytorialnej. Uwaga ta dotyczy identyfikacji trendów, przewidywaniu określonych problemów, utalaniu alternatyw, oiąganiu celów, ocenianiu zmian w rozwoju pozczególnych obzarów oraz efektywności kompetencji i organizacji. W zależności od tego, które wkaźniki będą użyte w monitoringu zagopodarowania przetrzennego, mogą w znaczący poób wpływać na decyzje związane z planowaniem Propozycje wkaźników Wprowadzenie Nadrzędnymi celami wywierającymi wpływ na projektowanie wkaźników zagopodarowania i ładu przetrzennego była z jednej trony komplekowość, a z drugiej dążenie do możliwie niedużej ich liczby. Biorąc pod uwagę dotychczaowe doświadczenia, jak i pewną intuicję, przyjęto, że wkaźników tych nie powinno być więcej niż około Więkza liczba wprowadza bowiem komplikację percepcyjną, niepozwalającą dobrze ocenić całości tego zerokiego zagadnienia. Warto jednak zauważyć, że prezentowane wkaźniki mogą być uzczegóławiane do bardziej pecjalitycznych i wyczerpujących potrzeb w woich odpowiednich apektach dziedzinowych. Opracowane wkaźniki dotyczą różnych apektów zagopodarowania przetrzennego. Zgodnie z przyjętymi definicjami, zczególny i pożądany tan tego zagopodarowania oznacza zaitnienie ładu przetrzennego. Stąd też w dalzej kolejności, po dykuji nad zaadnością, celowością, wartością merytoryczną oraz modyfikacjach prezentowanych wkaźników, kolejnym krokiem powinno być utalenie tych pożądanych ram, a w zczególności utalenie granicznych przedziałów wkaźników (dolnych i górnych), mogących być uznanymi jako dobrze pozycjonującymi ład przetrzenny. 12

13 Tabela 2.1. Wkaźniki zagopodarowania przetrzennego na poziomie lokalnym (propozycja autorka). Wkaźniki Typ Dziedzina trukturalno-funkcjonalne topologiczne (1) Oadniczoinfratrukturalne (2) Społecznoekonomiczne (3) Przyrodnicze i ochrony środowika ogólne (1.1) Zaludnienie 1. Gętość zaludnienia [L g ] 2. Lokalna koncentracja oadnicza [L k ] 3. Gętość zaludnienia terenów oadniczych [L o ] 4. Zróżnicowanie zaludnienia terenów oadniczych [L z ] (1.2) Struktura oadnicza (1.3) Struktura ieci liniowej infratruktury technicznej (1.4) Spójność ieci tranportowooadniczej (2.1) Warunki miezkaniowe (2.2) Dotępność przetrzenna (2.3) Efektywność tranportowooadnicza (2.4) Mobilność i dzienny cykl życia (2.5) Wartość ekonomiczna (2.6) Uwarunkowania inwetycyjne 5. Udział terenów zabudowy miezkaniowej w powierzchni ogólnej [O m ] 7. Gętość-dotępność liniowej infratruktury technicznej [I g ] 9. Średnia odległość pomiędzy miejcowościami [V w ] 11. Przeciętna powierzchnia 12. Rozwartwienie miezkaniowa na oobę [M ] miezkaniowe [M r ] 13. Dotępność potencjałowa [D p ] 14. Dotępność czaowa 15. Dotępność pieza ośrodków oadniczych do obiektu [D l ] wyżzego zczebla hierarchicznego[d w ] 16. Efektywność dojazdu [E d ] 17. Udział ludności w izochronie idealnej [E l ] 18. Stounek ludności dziennej 19. Natężenie pracy do nocnej [G l ] przewozowej [G p ] 20. Przeciętna cena gruntu [C] 21. Powierzchnia budowlana brutto i netto, całkowita i dotępna* [B b ], [B n ], [B c ], [B d ] (3.1) Jakość życia 22. Udział terenów zieleni w powierzchni ogólnej [J z ] (3.2) Fragmentacja krajobrazu (3.3) Zanieczyzczenie środowika zanieczyzczeń [Z e ] 25. Umowny poziom emiji 26. Umowny poziom zanieczyzczenia środowika [Z a ] 3.4) Hała 27. Przeciętny poziom hałau [H ] 3.5) Ochrona środowika 29. Dotępność kanalizacji [S k ] 30. Udział terenów obzarowej ochrony przyrody Dotępność terenów zieleni [J l ] 28. Udział ludności w zaięgu dopuzczalnej izolinii hałau [H l ] wewnętrzne 6. Rozprozenie zabudowy miezkaniowej [O r ] 8. Rozwinięcie ieci liniowej infratruktury technicznej [I r ] 10. Gętość grafu ieci tranportowej [V g ] 24. Gętość granic użytkowania terenu [K t ]

14 (4) Funkcjonalne (5) Prawnoplanityczne w powierzchni ogólnej [S o ] (4.1) Funkcje terenu 31. Udział terenów o danej funkcji w powierzchni ogólnej [F x ] 32. Różnorodność funkcji użytkowania [F r ] 33. Potencjalna kolizyjność [F p ] (5.1) Sytuacja 34. Pokrycie planityczne planityczna (udział terenów objętych obowiązującym planem miejcowym w powierzchni ogólnej) [P o ] 35. Rozdrobnienie planów miejcowych [P r ] *ta kategoria powierzchni nie wytępuje w normach technicznych, ale zotała ona wyodrębniona w niniejzym opracowaniu. Wkaźniki opiano niżej według chematu: A nazwa wkaźnika (zgodnie z tabelą), B wzór, kontrukcja formalna, ewentualnie jednotki miary i przybierane wartości; C uzaadnienie wkaźnika; D opi, zakre toowania; E problemy techniczne wyznaczania oraz informacyjno-bazodanowe; F możliwości rozbudowy i uzczegóławiania. Niektóre ze wkaźników przedtawiono na mapie. Pominięto prezentację wkaźników, dla których dane itnieją od dawna i były już wielokrotnie prezentowane w innych miejcach (gętość zaludnienia, udział terenów chronionych przyrodnicze, pokrycie planami miejcowymi i in.). (1) 3 Wkaźniki oadniczo-infratrukturalne 4 (1.1) Wkaźniki dotyczące zaludnienia: Wkaźnik Nr 1: A. Gętość zaludnienia [L g ] B. l L g l liczba faktycznie (tj. niezależnie od zameldowania urzędowego) zamiezkałych oób w gminie, powierzchnia gminy. Wkaźnik może przyjmować wartości teoretycznie od 0 do niekończoności, w praktyce w więkzości gmin waha ię w granicach oób na 1 km 2. C. Wkaźnik ten jet podtawowy i najbardziej chyba użyteczny w przypadku potrzeby wtępnego rozpoznania ytuacji oadniczej w danej gminie. Jego zaletą jet też niewątpliwie protota kontrukcyjna i interpretacyjna. Wkaźnik gętości zaludnienia jet obecnie powzechnie toowany w różnego rodzaju opracowaniach planitycznotrategicznych, urbanitycznych, itd., w tym w delimitacjach obzarów funkcjonalnych. 3 Układ numeracji zachowano jak w tabeli 1.2 na Wyczerpujący przegląd wkaźników tego typu znajdziemy w pracy S. Golachowkiego i in. (1978) oraz M. Potrykowkiego i Z. Taylora (1982). 14

15 D. Generalnie gętość zaludnienia oznacza topień intenywności użytkowania, gdyż pewna liczba miezkańców na danej jednotce powierzchni implikuje mniej więcej proporcjonalne zapotrzebowanie na różnego rodzaju infratrukturę, jet powodem ruchu komunikacyjnego, itd. Z punktu widzenia znaczenia ładu przetrzennego itotna jet też nie tylko ama gętość zaludnienia, ale jej zmiany w czaie. Szybkie tempo zmian liczby ludności na danym obzarze, zwłazcza jej przyrot powoduje wzrot problemów z kztałtowaniem i utrzymaniem ładu przetrzennego. E. Podtawową kwetią jet tutaj poiadanie informacji o rzeczywitej liczbie miezkańców, która jet źródłem faktycznego popytu na infratrukturę i ogólnie uługi, w tym publiczne. W polkiej tatytyce publicznej liczba miezkańców identyfikowana w danej jednotce adminitracyjno-terytorialnej jet liczbą oób zameldowanych. Z powodu praktycznego ignorowania obowiązku meldunkowego (jak też nieodległego jego znieienia na mocy obowiązujących przepiów prawnych), na obzarach ilnego odpływu i napływu ludności dane z rejetracji bieżącej nie zawze ą wiarygodnym źródłem. Uwidacznia ię to zczególnie w trefach podmiejkich najwiękzych ośrodków miejkich, w których niedozacowanie rzeczywitej liczby miezkańców ięga niekiedy 20-30% oficjalnej ludności, zczególnie w najbardziej mobilnej kategorii lata 5. Utalenie rzeczywitej liczby ludności ma zczególne znaczenie w gopodarce oraz w planowaniu i zagopodarowaniu przetrzennym, gdyż od tego wprot zależy popyt na różnego rodzaju uługi. F. Wkaźnik ma zatoowanie dla dowolnego obzaru znajdującego ię wewnątrz (w granicach) gminy, w tym, w mniejzych jednotkach adminitracyjnych, np. ołectwach, a w miatach dzielnicach, rejonach urbanitycznych, komunikacyjnych, tatytycznych, itd. Ponadto w planowaniu i zagopodarowaniu przetrzennym przydatne mogą być wkaźniki związane z relacją gętości zaludnienia danej gminy w tounku do średniej dla danego typu gmin w całym kraju, np. miat różnej kategorii, gmin podmiejkich, rolniczych, itp. Specyficzną odmianą wkaźnika będzie też gętość zaludnienia na obzarach poza laami i wodami, która była np. otatnio wykorzytana w delimitacji miejkich obzarów funkcjonalnych tolic województw. Wkaźnik Nr 2: A. Lokalna koncentracja oadnicza [L k ] B. wzór ogólny: L k 2 i x 1000 wzór zczegółowy: n i 1 L k x n n liczba miejcowości w gminie, udział procentowy danej miejcowości w zaludnieniu gminy ogółem. Wkaźnik przyjmuje wartości od 0 do Ślezyńki P., 2012, Ozacowanie rzeczywitej liczby ludności gmin województwa mazowieckiego z wykorzytaniem danych ZUS, Studia Demograficzne, 2(160),

16 C. Wkaźnik wywodzi ię z badań ekonomicznych (formuła Herfindhala-Hirchmana, tzw. indek HHI), gdzie oznacza poziom koncentracji w danym obzarze rynkowym. Łatwo przenieść go na grunt przetrzenny, egmenty rynkowe zamieniając na udziały w zaludnieniu obliczone dla pozczególnych miejcowości. Przyjmując takie założenie, wówcza jet to uma kwadratów udziałów procentowych wzytkich jednotek oadniczych. Jeśli np. jet tylko jedna miejcowość w gminie, wkaźnik wynoi 1, jeśli ą dwie i mają po połowie zaludnienia wkaźnik wynoi 0,5, jeśli jet 100 miejcowości 0,01, a gdy jedna obejmuje 90% a kolejne 10 po 1% 0,811. Może być przydatny dla oceny zróżnicowania wielkościowego, co z kolei ma znaczenie z punktu widzenia oceny tounków wielkościowych. D. Więkza koncentracja oadnicza z reguły oznacza lepzą efektywność, gdyż kupienie ludności w jednym miejcu jet związane z mniejzymi koztami tranportu i dotępności do uług. Z drugiej trony wyoki wkaźnik lokalnej koncentracji oadniczej może jednak świadczyć o zbyt dużej dominacji ośrodka nad innymi. Generalnie, poziom lokalnej koncentracji oadniczej może mieć znaczenie dla oceny podziewanych proceów depopulacji obzarów wiejkich, gdyż będą one polegały między innymi na zybzym regreie mniejzych wi. E. Wkaźnik oblicza ię tounkowo łatwo, ale konieczne jet poiadanie informacji o liczbie rzeczywitych miezkańców według miejcowości. Wytępuje przy tym trudność w określeniu tych miejcowości, które mają bardzo rozprozony charakter zabudowy miezkaniowej. Rozwiązaniem jet toowanie wkaźnika tylko dla miejcowości o zabudowie zwartej, albo obliczanie wkaźnika odrębnie dla części populacji zamiezkałej według zwartych kompleków miezkaniowych. To drugie rozwiązanie wydaje ię najpoprawniejze, ale wymaga znacznych nakładów pracy, związanej z wyodrębnianiem pozczególnych obzarów zabudowy. Rozwiązaniem byłoby też przeprowadzenie obliczeń dla granic miejcowości tatytycznych wtedy byłoby też odnieienie powierzchniowe. F. Wkaźnik jet yntetyczny i nie ma potrzeby wkazywania jego dalzej komplikacji. Warto zwrócić uwagę, że wkaźnik ten nadaje ię bardzo dobrze do oceny cech oadniczych w kali ponadlokalnej, np. topnia policentryczności ytemów miejkich. Ponadto można wkazać zereg znacznie protzych wkaźników w tym zakreie, takich jak udział najwiękzej miejcowości, przeciętna liczba miezkańców w miejcowości oraz odchylenie tandardowe tej przeciętnej wartości. Ponadto wkaźnik raczej nie nadaje ię do oceny koncentracji zaludnienia miat, gdzie znacznie lepza wydaje ię krzywa Lorentza, ewentualnie zaadaptowany wkaźnik Giniego (wywodzący ię zreztą z krzywej Lorentza). Wkaźnik wymaga dokładniejzego przetetowania, ponieważ te ame jego wartości można mieć przy dużej liczbie miejcowości bardzo zróżnicowanych i małej liczbie o wyrównanym udziale, a z punktu widzenia zróżnicowania przetrzennego ą to różne zjawika i cechy. Proponuje ię dodatkowe przetetowanie wkaźników równomierności Simpona lub równomierności Shannona w potaci: (1 n i i ) /(1 ), n n i log 2 i i 1. log n 2 16

17 Ryc Wkaźnik lokalnej koncentracji oadniczej według gmin (dane za 2009 r.). Obliczenia według bazy Miejcowości Banku Danych Lokalnych. Wkaźnik Nr 3: A. Gętość zaludnienia terenów oadniczych [Lo] B. Lo l o l liczba faktycznie (tj. niezależnie od urzędowego zameldowania) zamiezkałych oób w gminie w danym momencie, o powierzchnia terenów oadniczych w gminie. Wkaźnik przyjmuje wartości teoretycznie od 0 do niekończoności, a w praktyce od ułamków jedności do kilku tyięcy oób na 1 ha. C. Wkaźnik ten jet pochodną gętości zaludnienia, z tym że zamiat powierzchni całkowitej gminy w mianowniku wytępują jedynie tereny oadnicze. Można go traktować zatem jako rozwinięcie lub uzupełnienie. 17

18 D. Gętość zaludnienia terenów oadniczych oznacza topień intenywności użytkowania terenów już zajmowanych przez funkcje miezkaniowe, np. wyznaczonych w tudium uwarunkowań i kierunków zagopodarowania przetrzennego gminy. Na tej podtawie można wniokować o charakterze zabudowy, tj. czy jet ona jednorodzinna, wielorodzinna, itd. E. Aby wyznaczyć wkaźnik, oprócz informacji o liczbie ludności potrzebne jet poiadanie danych o udziale terenów oadniczych, które ą zawarte w Ewidencji Gruntów i Budynków (dane te prawdopodobnie będą udotępnione na poziomie gmin w 2013 r. Ponadto przy obliczaniu wkaźnika aktualne ą te ame uwagi, co przy zwykłej gętości zaludnienia. F. Wkaźnik ma zatoowanie również dla dowolnego odrębnego obzaru znajdującego ię w obrębie gminy, np. dla pozczególnych ołectw. Wkaźnik Nr 4: A. Zróżnicowanie zaludnienia terenów oadniczych [L z ] B. wzór ogólny: L z n i 1 ( L1 L ) n 2 wzór zczegółowy: L z 2 2 ( L L ) ( L2 L ) ( Ln L n 2 1 ) L 1, L 2,, L n gętość zaludnienia w kolejnych jednotkach (ołectwach), L średnia arytmetyczna zaludnienia w kolejnych jednotkach (ołectwach), n liczba jednotek C. Uzaadnienie wiąże ię z dużym zróżnicowaniem terenów oadniczych pod względem rozmiezczenia ludności. Wkaźnik pokazuje odchylenie tandardowe od średniej gętości zaludnienia tego typu obzarów. D. Im więkza wartość wkaźnika, tym zróżnicowanie gętości zaludnienia jet więkze. Świadczy to o konieczności dyweryfikacji polityki oadniczej. E. Dla obliczenia wkaźnika konieczne jet poiadanie informacji na temat granic obzarów oiedleńczych i przypianej im rzeczywitej liczby ludności. F. Wkaźnik odchylenia tandardowego jet bodaj najczęściej toowaną miarą zróżnicowania zbioru i może mieć zatoowanie również w innych przypadkach, w których itnieje potrzeba oceny zróżnicowania wewnętrznego. Analizy takie, ze względu na pecyfikę matematyczno-tatytyczną wkaźnika, nadają ie przede wzytkim do więkzych zbiorów (co najmniej kilkanaście elementów). 18

19 (1.2) Wkaźniki dotyczące truktury oadniczej: Wkaźnik Nr 5: A. Udział terenów zabudowy miezkaniowej w ogólnej powierzchni [O m ] z B. O m m 100% z m powierzchnia zabudowy miezkaniowej wzytkich lub zczególnych rodzajów (np. zabudowa miezkaniowa jednorodzinna i wielorodzinna), powierzchnia całkowita gminy. Wkaźnik przyjmuje wartości teoretycznie od 0 do 100%, a w praktyce w więkzości gmin od kilku do kilkunatu procent. C. Ten tounkowo proty wkaźnik oznacza topień przekztałcenia terenów danego obzaru pod kątem ich wykorzytania pod funkcje miezkaniowe. W trefach podmiejkich miat dobrze nadaje ię do identyfikacji proceów urbanizacji. D. Więkza powierzchnia zajmowana przez zabudowę miezkaniową, co do zaady, oznacza więkzą intenywność zagopodarowania i przekztałcenieśrodowika naturalnego w tounku do jego pierwotnego tanu. W najwiękzych polkich miatach wkaźnik ten zazwyczaj przekracza 30% E. Podtawowym źródłem danych powinny być rejetry geodezyjne (Ewidencja Gruntów i Budynków), na poziomie gminnym udotępnione od 2013 r. 6 W chwili obecnej jedynym porównywalnym źródłem danych dla całego kraju ą bazy atelitarne Corine Land Cover, ale topień ich zczegółowości przetrzennej nie zapewnia pożądanej dokładności określenia wkaźnika dla każdej gminy. F. Wkaźnik udziału (w powierzchni ogólnej) może być powzechnie toowany dla innych kategorii użytkowania terenu, jak również kategoria zabudowy miezkaniowej może być klayfikowana na dokładniejze wydzielenia (jednorodzinna i wielorodzinna, albo zwarta, luźna, rozprozona, itd.). Analizy dowodzą, że zczególnie pilne jet tworzenie ytemu pozwalającego na pozykiwanie danych na temat terenów przemyłowych oraz związanych z zeroko rozumianą infratrukturą techniczną. Wkaźnik Nr 6: A. Rozprozenie zabudowy miezkaniowej [O r ] B. O r nl l r n liczba jednotek oadniczych, powierzchnia gminy, l liczba miezkańców w gminie, 6 Informacja ta zotała podana przez GUS w końcu 2011 r. 19

20 l r liczba miezkańców miezkających w rozprozeniu. Wkaźnik przyjmuje wartości teoretycznie od 0 do niekończoności, a w praktyce powinien ię zawierać w przedziale C. Wkaźnik jet przydatny do oceny proceów rozprazania zabudowy poza miatami. Jego podtawową zaletą jet ujęcie w yntetycznej potaci tounków wielkości zaludnienia i powierzchni w dwóch kategoriach zabudowy rozprozonej i całkowitej. D. Wkaźnik teoretycznie przyjmuje wartości od blikich 0 do niekończoności. W praktyce w warunkach polkich wartości powyżej 10 oznaczają tounkowo duże rozprozenie zabudowy. Przykładowo gmina mająca powierzchnię 100 km 2, zaludnienie całkowite w wyokości 8 ty. miezkańców, 20 zwartych kompleków wieloiedlikowych (5 ty. miezkańców) i 250 pojedynczych domotw (1 ty. miezkańców), oiąga wartość wkaźnika w wyokości 21,6. E. Podtawowym problemem jet utalenie definicji rozprozenia (lub jej odwrotności, czyli kupienia), która mui zawierać w obie kryteria lub warunki odległości pomiędzy obiektami zabudowy. Równie itotne, ale już z techniczno-obliczeniowego punktu widzenia jet poiadanie danych na temat wytępowania zabudowy rozprozonej i jej powiązania z ewidencją ludności. W chwili obecnej, w tym zakreie nie ma porównywalnych materiałów dla całego kraju (prace nad BDOT trwają, a poprzednia TBD jet zdezaktualizowana), a baza Corine Land Cover jet zdecydowanie zbyt mało dokładna. Sytuacja ulegnie radykalnej poprawie, gdy zotaną ukończone prace nad Bazą Danych Obiektów Topograficznych (na początku 2012 r. pełne pokrycie miały tylko 3 województwa mazowieckie, łódzkie i zachodniopomorkie). F. W analizie rozprozenia obok prezentowanego wkaźnika celowe jet toowanie innych, protzych miar, np. udziału procentowego zabudowy rozprozonej w całości zabudowy lub udziału ludności zamiezkałej w oiedlach amotniczych (położonych z dala od innych). (1.3) Wkaźniki dotyczące truktury ieci liniowej infratruktury technicznej: Wkaźnik Nr 7: A. Gętość-dotępność liniowej infratruktury technicznej [I g ] B. I g d x l p d x długość wybranego typu ieci, powierzchnia całkowita gminy, l liczba miezkańców, 20

21 p tały wpółczynnik redukujący, o wartości 100 (klaycznie) lub o przeciętnej gętości zaludnienia w danym typie gmin, np. średnio w kraju. W tym otatnim d l przypadku wzór przyjmuje potać: I x g. Wkaźnik przyjmuje wartości teoretycznie od 0 do niekończoności, ale w praktyce nie przekracza 1. C. Stan i rozmiezczenie infratruktury liniowej świadczy o zainwetowaniu obzaru pod względem dotępności miezkańców i przediębiortw do różnego rodzaju uług o najczęściej komunalnym charakterze. Z drugiej trony wkazuje na warunki i jakość życia oraz kwetie ochrony środowika. Z tego powodu gętość ieci infratruktury liniowej jet doyć popularnym wkaźnikiem, przy czym potyka ię wkaźniki odnozone do powierzchni fizycznej oraz liczby miezkańców. Powyżzy wzór próbuje łączyć obydwa apekty. D. Im wyżza wartość wkaźnika, tym wypoażenie w ieci infratruktury technicznej jet lepze i zazwyczaj efektywniejze. E. Dane o tzw. uzbrojeniu terenu ą dotępne na poziomie gmin, nietety nie jet możliwe odnieienie z tego typu danymi do poziomu miejcowości w poób porównywalny dla całego kraju. Lepiej przedtawia ię ytuacja pod względem danych o drogach publicznych, gdyż itnieją komercyjne bazy danych na ten temat, wykorzytywane m.in. w ytemach nawigacji atelitarnej. F. Wkaźnik ma zatoowanie dla dowolnego obzaru znajdującego ię wewnątrz gminy, pod wkazanym wyżej warunkiem poiadania zczegółowych danych. Przedmiotem analiz mogą być wzytkie dotępne ieci infratruktury liniowej (drogowej, kolejowej, wodnej, kanalizacyjnej, gazowej, energetycznej, światłowodowej, itd.). Co do zaady wkaźnik można rozbić na dwie jego ubkategorie gętości w tounku do powierzchni i dotępności, w przeliczeniu na liczbę ludności. Wkaźnik Nr 8: A. Rozwinięcie ieci liniowej infratruktury technicznej [I r ] d y B. I r 100% d z d y długość rzeczywita odcinków ieci pomiędzy węzłami oadniczymi lub granicami obzarów zabudowanych, d z długość odcinków (ieci) pomiędzy węzłami oadniczymi w linii protej lub granicami obzarów zabudowanych. Wkaźnik przyjmuje wartości teoretycznie od 1 do niekończoności, w praktyce wartości powyżej 2 świadczą o doyć dużym rozwinięciu. C. Wkaźnik pokazuje efektywność ieci infratrukturalnych, w tym wkazuje możliwe utrudnienia z powodu zbyt krętego ich przebiegu. 21

22 D. Im wyżza wartość wkaźnika, tym bardziej kręty przebieg ieci infratrukturalnych i więkze kozty z tego powodu (konieczność budowy dłużzych odcinków ieci, ich ekploatacji, remontów, itd.). E. Obliczenie wkaźnika jet doyć czaochłonne, nawet przy poiadaniu materiałów w werji elektronicznej (zapi w formacie wektorowym w jednym z Sytemów Informacji Geograficznej). F. Wkaźnik nadaje ię zwłazcza do oceny zagopodarowania na terenach górkich, na których bariera orograficzna itotnie przyczynia ię do wydłużenia połączeń infratrukturalnych. Wkaźnik nadaje ię zaadniczo dla terenów wiejkich. (1.4) Wkaźniki dotyczące pójności ieci tranportowo-oadniczej: Wkaźnik Nr 9: A. Średnia odległość pomiędzy miejcowościami [V w ] B. V n d' i i 1 n( n 1) w, d' i 1 2 m1 m2 dn m m m 1 2 d ważona odległość pomiędzy wzytkimi parami miejcowości w linii protej, d odległość pomiędzy miejcowościami w linii protej, m 1, m 2, m n wagi miejcowości (np. liczba ludności), n liczba miejcowości. n Wkaźnik przyjmuje wartości teoretycznie od 0 do niekończoności, a w praktyce od 1 do kilkunatu. C. Wkaźnik jet przydatny ze względu na rozpoznanie odległości pomiędzy miejcowościami, mającej znaczenie w organizacji przetrzennej oraz jako funkcji oporu przetrzeni (czyli przezkód związanych z pokonaniem odległości), a równocześnie uwzględnia wielkość miejcowości. D. Im więkza wartość wkaźnika, tym pójność jet niżza, gdyż przeciętne odległości ą więkze i wymagają więkzych nakładów na ich pokonanie. Analizy nadają ię w zaadzie tylko do obzarów wiejkich. E. Wymagane jet poiadanie informacji o rozmiezczeniu geograficznym miejcowości i wyznaczenie ich centrów. F. W procedurze możliwe jet pominięcie ważenia miejcowości, ale wówcza ocena pójności może być zaburzona ze względu na pominięcie iły oddziaływania. Wówcza nawet niewielkie miejcowości, ale położone z dala od innych wpływają itotnie na wartości wkaźnika. Możliwe jet też obniżanie lub podwyżzanie rangi ważenia poprzez odpowiednie funkcje logarytmiczne lub wykładnicze, w tym zatoowanie modelu grawitacji. Ponadto wkaźnik można uzupełnić loowością rozmiezczenia, co da odpowiedź na pytanie, czy rozmiezczenie miejcowości ma charakter loowy, równomierny czy kupikowy. Wiele takich wkaźników podpowiadają tudia 22

23 ekologiczno-krajobrazowe, a najbardziej intereujące bazują na zaawanowanych metodach tatytycznych, np. autokorelacji przetrzennej i emiwariancji, związanych z obliczeniem miar zróżnicowania arytmetycznego i przetrzennego. Ryc Wkaźnik średniej ważonej odległości pomiędzy miejcowościami w gminach. Obliczenia według bazy Miejcowości Banku Danych Lokalnych (dane za 2009 r.). 23

24 Wkaźnik Nr 10: A. Gętość grafu 7 ieci tranportowej [V g ] B. V g 2 p q( q 1) p rzeczywita liczba krawędzi (tj. odcinków ieci łączących punkty oadnicze i/lub węzły drogowe), q liczba wierzchołków (węzłów drogowych). Wartość wkaźnika zawiera ię w przedziale od 0 do 1, przy czym wartości powyżej 0,5 oznaczają graf gęty. C. Analiza ieci tranportowej jet przydatna ze względu na ocenę rozwinięcia powiązań tranportowych pomiędzy miejcowościami. Miara grafowa nadaje ię zczególnie do oceny tranportu publicznego. D. Im więkza liczba połączeń pomiędzy miejcowościami, tym więkza pójność tranportowo-oadnicza. Oznacza ona możliwość komunikowania ię pomiędzy pozczególnymi elementami ieci oadniczej bez konieczności pośrednictwa. E. Zaadniczo źródłem danych jet mapa topograficzna lub drogowa, obrazująca ytem dróg w gminie. Należy wybrać taki typ lub typy dróg, które umożliwią przemiezczanie ię założonym środkiem tranportu (np. amochodem oobowym, autobuem). F. Wkaźniki grafowe ą doyć powzechne i rozbudowane. Zaproponować można tutaj wiele innych, np. klayczne (alfa), (beta), i (gamma): p q 1 p p (wartości od 0 do 1), (od 0 do 3), (od 0 do 1). 2 p 5 q 3 q 6 Wkaźnik określa tounek między rzeczywitą a makymalnie możliwą liczbą pętli (przy tej amej liczbie wierzchołków) w grafie płakim, będącym modelem ieci połączeń. Im wyżzy jet wkaźnik, tym więkza liczba alternatywnych ścieżek między dwoma punktami. Natomiat interpretacja wkaźnika beta jet bardziej złożona: gdy < 1 to graf kłada ię z izolowanych części, gdy = 1 to graf ma tylko jedną pętlę, a gdy zawiera ię w przedziale (1;3) to graf ma więcej niż jedną pętlę. Z kolei wkaźnik określa tounek liczby krawędzi do makymalnej możliwej ich liczby (przy tej amej liczbie wierzchołków). Im wyżza wartość wkaźnika, tym krótze ą ścieżki łączące pozczególne wierzchołki. 7 Graf jet pojęciem z dziedziny topologii i obejmuje układy kładające ię z wierzchołków i łączących je krawędzi. Z tego względu nadaje ię zczególnie do analizy i oceny liniowych ieci infratruktury, które z założenia łączą punkty oadnicze. 24

25 (2) Wkaźniki połeczno-ekonomiczne (2.1) Wkaźniki dotyczące warunków miezkaniowych: Wkaźnik Nr 11: A. P r z e c i ę t n a p o w i e r z c h n i a m i e z k a n i o w a n a o o b ę [M ] B. U M m l U m powierzchnia użytkowa miezkań, l całkowita liczba miezkańców zamiezkałych faktycznie w gminie. C. Wkaźnik uzaadnia fakt, że warunki miezkaniowe i ogólnie zapokojenie potrzeb miezkaniowych, należą do najważniejzych z punktu widzenia jakości życia. D. Im więkza powierzchnia miezkaniowa na oobę, tym domyślnie można oczekiwać wyżzego tandardu zamiezkania. Tak ię nie zawze dzieje z dwóch powodów. Po pierwze, wartości wkaźnika zaburza zróżnicowanie budownictwa na jednoi wielorodzinne. Wynika to z faktu, że domy jednorodzinne poiadają znacznie więkzą powierzchnię użytkową, ale pewna jej część mui być przeznaczona na użytkowanie, które nie jet konieczne w miezkaniach w zabudowie wielorodzinnej (np. pomiezczenia z ytemami ogrzewania). Dlatego na terenach wiejkich i małomiateczkowych należy rozdzielać ten wkaźnik dla wymienionych typów zabudowy. Natomiat można go w poób zagregowany toować w grupie więkzych miat oraz gmin typowo wiejkich. Ewentualnym rozwiązaniem jet toowanie wpółczynnika, równoważącego charakter zabudowy jednorodzinnej, tj. obniżenie powierzchni użytkowej domów jednorodzinnych o około 1/3. Ponadto, nie zawze wielkość miezkania koreluje z jego tandardem: ma to miejce zwłazcza na terenach, gdzie zachowała ię zdekapitalizowana zabudowa miezkaniowa, powtała w odleglejzych hitorycznie okreach. E. W gminach jednorodnych pod względem typu zabudowy wyczerpujące dane dla całego kraju ą dotępne poprzez Bank Danych Lokalnych. Nietety nie ma obecnie możliwości rozdzielenia typu zabudowy na wielo- i jednorodzinną; dane takie ą natomiat dotępne na podtawie piów powzechnych. Dla okreów międzypiowych wkazane byłoby takie przekztałcenie ytemu tatytyki publicznej, które umożliwiałoby coroczne zbieranie informacji o przyratającej powierzchni miezkaniowej według liczby miezkań w budynkach. F. Oprócz wkaźnika powierzchni użytkowej miezkań przydatne mogą być wkaźniki niedoboru tatytycznego, tj. różnicy pomiędzy liczbą gopodartw domowych, a liczbą miezkań. Wkaźnik ten jednak zaburza coraz powzechniejze zjawiko poiadania więcej niż jednego miezkania. 25

26 Wkaźnik Nr 12: A. R o z w a r t w i e n i e m i e z k a n i o w e [M r ] B. M r n (2i n 1) mi i 1 2 n m ' albo w zczególnym przypadku M i r n n i 1 j 1 x x i 2 2n m i udział danej kategorii ludności, charakteryzującej ię określonymi warunkami miezkaniowymi w całym zbiorze (np. procent ludności lub gopodartw domowych, dla których przeciętna powierzchnia miezkaniowa na oobę wynoi m 2 ), m i średnia arytmetyczna warunków miezkaniowych, n liczba wyróżnionych kategorii ludności według warunków miezkaniowych (podobnie jak dla oznaczenia m i ), x i, x j liczba miezkań kolejnych wyróżnionych kategorii i oraz j, średnią liczbę miezkań w danej kategorii. j Ryc Wkaźnik rozwartwienia miezkaniowego w gminach według powierzchni użytkowej miezkań na oobę. Obliczenia wykonane przez dr Marcina Stępniaka (IGiPZ PAN) według bazy Miejcowości Banku Danych Lokalnych (dane za 2009 r.). 26

27 C. Zróżnicowanie połeczno-przetrzenne, identyfikowane na podtawie ytuacji miezkaniowej należy do najważniejzych z punktu widzenia ładu połecznego. D. Wkaźnik w poób yntetyczny opiuje zjawiko zróżnicowania zaobów miezkaniowych. Bazuje na indekie Giniego. Oprócz ytuacji miezkaniowej, wkaźnik pokazuje pośrednio zróżnicowanie dochodowe miezkańców. W klaycznych tudiach ocjologiczno-przetrzennych zakłada ię bowiem, że więkza powierzchnia miezkaniowa koreluje z ytuacją materialną. E. Dane ą możliwe do pozykiwania w zaadzie jedynie na bazie piów powzechnych. F. Wkaźnik należy do yntetycznych i nie należy go jezcze bardziej komplikować. Alternatywnie można wkazywać relację pomiędzy kwantylami ludności (np. kwartylami lub kwintylami) najlepiej i najgorzej wypoażonym pod względem powierzchni użytkowej miezkań. (2.2) Wkaźniki dotyczące dotępności przetrzennej: Wkaźnik Nr 13: A. D o t ę p n o ś ć p o t e n c j a ł o w a 8 [D p ] B. Dp mi f tiin m j f t ijn j D p dotępność potencjałowa gminy, m i maa włana gminy i (np. liczba ludności lub jej udział procentowy w zaludnieniu kraju), m j maa włana gminy j (jak wyżej), t iin cza podróży/przewozu wewnętrznej(go) w gminie i gałęzią tranportu n, t ijn cza podróży/przewozu między gminami i a j gałęzią tranportu n, t izn cza podróży/przewozu między gminą i a rejonem komunikacyjnym z gałęzią tranportu n. Powyżzy wzór opiuje ogólną dotępność potencjałową gmin znajdujących ię wewnątrz obzaru Polki. Na dotępność tą kładają ię potencjały w potaci tzw. M f oraz potencjału wewnątrzkrajowego, potencjału włanego, tj. tj. m j f t ijn j z), tj. M f t terytorium Polki. z i t iim. Możliwe jet rozzerzenie formuły o potencjał zewnętrzny (zagraniczny k izn, gdzie M k jet maą rejonu komunikacyjnego leżącego poza W kontrukcji i możliwości praktycznego zatoowania wkaźnika bardzo itotny jet fakt utalenia czau podróży. Jet on obliczany na podtawie modelu prędkości ruchu. 8 Wkaźnik zaproponowany i formalizowany przez dr Piotra Roika (IGiPZ PAN). Nazwa potencjałowa pochodzi od zatoowania analizy potencjału, wynikającego z kolei z modelu grawitacyjnego, opiującego teoretyczne oddziaływania np. ośrodków oadniczych. 27

28 Założenia tego modelu mają bardzo itotny wpływ na wyniki, tąd zalecane jet albo toowanie dość protych, porównywalnych dla całego kraju kryteriów (np. ograniczeń kodekowych na drogach różnej kategorii, bez wpływu innych czynników, np. kongetii wkutek dużego natężenia ruchu), albo toowanych rozwiązań (np. krajowy model prędkości ruchu opracowany na Politechnice Warzawkiej lub model prędkości ruchu toowany przez Intytut Geografii i Przetrzennego Zagopodarowania PAN). Ułatwione zadanie jet w przypadku tranportu publicznego, gdyż najwłaściwze jet wykorzytanie rozkładów jazdy i czaów przejazdu pomiędzy przytankami autobuowymi i kolejowymi. Ryc Drogowa dotępność potencjałowa gmin w Polce (dane za 2010 r.). Źródło: obliczenia M. Stępniaka na podtawie Wkaźnika Międzygałęziowej Dotępności Tranportowej (por. Roik P., Pomianowki W., Stępniak M., Komornicki T., Ślezyńki P., 2011, Narzędzie ewaluacyjno-badawcze dotępności tranportowej gmin w podukładach wojewódzkich, Intytut Geografii i Przetrzennego Zagopodarowania PAN, Minitertwo Rozwoju Regionalnego, Warzawa. funduze_europejkie_2007_2013/document/9_kd_ a.pdf). 28

29 C. Wkaźnik jet najbardziej yntetyczną miarą dotępności przetrzennej. D. Dotępność potencjałowa obrazuje hipotetyczną możliwość komunikowania danej gminy z innymi poprzez różne gałęzie tranportu. Z tego względu jet zczególnie przydatna do oceny ogólnej dotępności i warunków rozwojowych. E. Jet to wkaźnik tounkowo czaochłonny w przygotowaniu, gdyż wymaga zaawanowanych narzędzi obliczeniowych. Metodologia badawcza jet rozwijana jet od kilku lat w Intytucie Geografii i Przetrzennego Zagopodarowania PAN w potaci Wkaźnika Międzygałęziowej Dotępności Tranportowej (powtało kilka werji). Skontruowana w tym celu tam aplikacja komputerowa OGAM (Open Graph Acceibility Model) bazuje na podkładzie tranportowym (głównie drogowym i kolejowym), danych połeczno-gopodarczych oraz dedykowanych modelach prędkości ruchu. Szczegółowy opi znajduje ię w opracowaniu wykonanym pod kierunkiem P. Roika (Narzędzie ewaluacyjno-badawcze dotępności tranportowej gmin w podukładach wojewódzkich, 2011, IGiPZ PAN, MRR, Warzawa, kd_ a.pdf). F. Itnieje możliwość obliczania dotępności potencjałowej nie tylko dla gmin, ale również do dowolnego celu podróży, np. do ludności, zpitali, zkół, itp. Ponadto możliwe jet obliczanie wkaźnika dla pozczególnych rodzajów tranportu. Wkaźnik Nr 14: A. D o t ę p n o ś ć c z a o w a o ś r o d k ó w o a d n i c z y c h w y ż z e g o z c z e b l a h i e r a r c h i c z n e g o [D w ] B. D min t, t w a k t a najkrótzy cza przejazdu z iedziby gminy do centrum miata wojewódzkiego publicznym tranportem autobuowym, t k najkrótzy cza przejazdu z iedziby gminy do centrum miata wojewódzkiego publicznym tranportem kolejowym. W warunkach rzeczywitych wkaźnik może przybierać wartości od kilku (mniejze miato wojewódzkie) do tu kilkudzieięciu minut. C. Dotępność czaowa jet jednym z podtawowych uwarunkowań, związanych z możliwościami korzytania z określonych uług wyżzego rzędu oraz publicznych (adminitracja, ochrona zdrowia, zkolnictwo wyżze, itd.), jak też coraz częściej pracy. Wynika to z ronącej koncentracji miejc pracy w ośrodkach wyżzego rzędu. Zwiękza to kalę dojazdów pracowniczych i powoduje, że jednym z najbardziej przydatnych wkaźników oceny zagopodarowania przetrzennego tają ię mierniki dotępności przetrzennej (czaowej, komunikacyjnej itd.). D. Wkaźnik przybiera wartości teoretycznie od kilku (miato wojewódzkie) do niekończoności, ale w praktyce najdłużzy cza dojazdu z peryferyjnie położonych gmin wiejkich w Polce nie jet dłużzy, niż 2,5 godziny. Generalnie, krótzy czaowo dotęp do ośrodka wojewódzkiego oznacza lepzą możliwość korzytania 29

30 z określonych dóbr i uług tam zlokalizowanych. Tym amym poprawia ię ytuacja połeczno-ekonomiczna miezkańców oraz ogólnie jakość życia. E. Jet to wkaźnik tounkowo czaochłonny w przygotowaniu, gdyż wymaga indywidualnej kwerendy rozkładów jazdy. F. Jako uzupełniający można wkazać cza dojazdu indywidualnym tranportem amochodowym, co jet uzaadnione wkutek powzechnej motoryzacji. Wkaźnik ten wyklucza jednak doyć porą grupę oób tarzych oraz uczących ię, a właśnie w tych kategoriach zapotrzebowanie na pecjalityczne uługi ochrony zdrowia, opieki połecznej i edukacji jet najwiękze. Również dla oób w wieku produkcyjnym regularny, np. codzienny dojazd włanym amochodem może być problematyczny, ze względu na wyokie kozty (tego typu dojazdy do pracy na odległość 40 km generują mieięczne kozty zużycia paliwa w wyokości kilkuet zł). Wkaźnik Nr 15: A. D o t ę p n o ś ć p i e z a d o o b i e k t u [D l ] lt B. Dl 100% l l t liczba miezkańców w izochronie 9 dojścia piezego do obiektu (np. do przytanku tranportu publicznego) powyżej określonej granicy (czau): w zależności od typu gminy minut (t = 10, 20, 30 min., czyli t 30, t 20, t 30 ), l liczba miezkańców gminy ogółem. C. Podobnie jak w przypadku dotępności do uług położonych w więkzości przypadków poza gminą, tak również w jej obrębie, można wkazać zereg intytucji, zlokalizowanych w jej iedzibie, a wymagających dotarcia w celu korzytania z oferty. Dotyczy to uług podtawowych, związanych z adminitracją amorządową, edukacją najniżzego zczebla, ochroną zdrowia czy bardziej wypecjalizowanych placówek handlowych, np. aptek. Potrzeba wyznaczenia takiego wkaźnika jet tym bardziej potrzebna, jeśli zwróci ię uwagę na zybkie tarzenie ię ludności na peryferyjnych obzarach wiejkich przy równoczenej depopulacji, wymuzającej likwidację wielu placówek w mniejzych miejcowościach. Właśnie w tego typu regionach organizacja tranportu publicznego taje ię coraz poważniejzym wyzwaniem dla amorządów lokalnych. F. Alternatywnie można zaproponować średni ważony cza dotarcia do przytanku komunikacji publicznej, ale wymagałoby to niezwykle żmudnych obliczeń na bazie punktów adreowych. Warto też zaznaczyć, że podana wartość graniczna (30 minut) może być modyfikowana w zależności od pecyfiki lokalnej. Ponadto wkaźnik wymaga więkzej dokładności obliczeniowej w miatach, ze względu na więkzą gętość zaludnienia. Wymagane ą zatem dokładniejze materiały źródłowe, w potaci np. punktów adreowych budynków miezkalnych i liczby zamiezkałej (zameldowanej, rezydentnej) ludności. 9 Są to linie jednakowej dotępności czaowej. 30

31 Oprócz miernika dotępności czaowej, możliwe jet zatoowanie wielu miar uwzględniających gętość przytanków oraz czętotliwość kurowania względem powierzchni i liczby miezkańców na danym obzarze. (2.3) Wkaźniki dotyczące efektywności tranportowo-oadniczej: Wkaźnik Nr 16: A. E f e k t y w n o ś ć d o j a z d u [E d ] tr i 1 B. wzór ogólny: E d n 100% t n o i 1 ( t1 t2 tn) wzór zczegółowy: Ed 100% ( t' t' t' ) 1 2 n t r, t 1, t 2,, t n rzeczywity cza dojazdu pomiędzy ośrodkami, np. miejcowościami, t o, t 1, t 2,, t n optymalny cza dojazdu przy założeniu, że droga biegnie w linii protej i można ię nią poruzać z założoną prędkością (co najmniej 60 lub 90 km/h). C. W warunkach niezadowalającej dotępności komunikacyjnej zczególnej rangi nabiera cza dojazdu. W wielu przypadkach w Polce jet on na ogół tounkowo niki, a jet to powodowane dużym obciążeniem ruchu komunikacyjnego i brakiem dróg o wyokich parametrach techniczno-funkcjonalnych. W efekcie zczególnej rangi nabierają analizy związane z możliwościami wkazania rzeczywitych czaów przejazdu oraz trat związanych z ołabianiem potencjalnych oddziaływań grawitacyjnych ośrodków leżących bliko iebie, ale źle komunikowanych. D. Jet to wkaźnik o tounkowo zerokich możliwościach toowania. Najprotzym poobem jet pomiar odległości fizycznej i czau przejazdu pomiędzy dwoma ośrodkami. Natępnie możliwe jet mierzenie i dzielenie um tych odległości i czaów dla ośrodków wytępujących na danym obzarze. W zależności od zczebla hierarchicznego i zaięgu, rozróżnić można efektywność dojazdu wewnątrzgminną, międzygminną (w obrębie powiatu lub województwa), gminno-powiatową i gminnowojewódzką. Wkaźniki obliczone dla tych kategorii adminitracyjno-hierarchicznych pokazują odpowiednie efektywności, które mogą być wkazówką dla decyzji w zakreie polityki przetrzennej i tranportowej. E. Podtawowym problemem metodycznym i technicznym jet utalenie rzeczywitych czaów przejazdu. Są one najbardziej zróżnicowane w indywidualnym tranporcie amochodowym, a najbardziej tabilne w tranporcie publicznym. F. Zamiat odległości idealnej (w linii protej) możliwe jet zatoowanie odległości rzeczywitej, związanej z faktycznym przebiegiem drogi w terenie. Wówcza wkaźnik efektywności dojazdu należy interpretować jako różnicę wynikającą z opóźnień powodowanych warunkami techniczno-funkcjonalnymi (np. ograniczeniami 31

32 kodekowymi z powodu zabudowy) oraz zatłoczeniem drogi w wyniku dużego obłożenia odcinków dróg ruchem komunikacyjnym. Wkaźnik Nr 17: A. U d z i a ł l u d n o ś c i w i z o c h r o n i e i d e a l n e j [E l ] lt B. El 100% l v t l t liczba ludności w izochronie t (np. 30, 60 minut) od iedziby gminy (centrum miata), l v t liczba ludności w promieniu t, przy założeniu przemiezczania ię w linii protej z jednakową założoną prędkością (60 lub 90 km/h). Wkaźnik przyjmuje wartości od 0 do 100%. C. Wkaźnik określa dotępność tranportową do gminy z obzaru zewnętrznego, co jet bardzo itotne z punktu widzenia jej atrakcyjności, np. pod względem dojazdów do pracy. Z tego powodu nadaje ię zczególnie dla więkzych miat, w których mamy do czynienia z koncentracją miejc pracy. D. Wkaźnik pokazuje efektywność tranportowo-oadniczą dla gminy i obzaru ąiadującego. Im wyżza wartość procentowa, tym układ komunikacyjny jet lepiej zaplanowany i rozbudowany, umożliwiając prawniejzą wymianę i nawiązywanie relacji, przepływ bodźców wzrotowych itd. Ryc Wyznaczenie izochrony idealnej (nazwanej tu optymalną) i rzeczywitej dla Warzawy (dane za 2010 r.). Źródło: P. Ślezyńki, 2012, Warzawa i Obzar Metropolitalny Warzawy a rozwój Mazowza, Trendy Rozwojowe Mazowza, 8, Mazowieckie Biuro Planowania Regionalnego, Warzawa. 32

33 E. Główną trudnością jet wyznaczenie izochrony rzeczywitej, gdyż wymaga to albo kontrukcji modelu prędkości ruchu, albo żmudnych przeliczeń czaów przejazdów na odcinkach dróg według rozkładów jazdy. Pewną trudnością jet obliczenie liczby miezkańców, zwłazcza jeśli izochrona ma niką wartość (poniżej 30 minut). F. Wkaźnik może mieć zatoowanie dla porównań efektywności związanych ze tanem aktualnym i planowaną rozbudową ieci tranportowych. Można go toować zarówno dla indywidualnego tranportu amochodowego, jak i publicznego, w tym w podziale na jego rodzaje (autobuowy, kolejowy). Ponadto jet możliwe toowanie różnych modeli prędkości ruchu, w zależności od pory dnia i roku, uwzględniających np. efekt kongetii (zatłoczenia) w godzinach zczytu. Ponadto wkaźnik ten będzie zczegółowo opiany w pracy: Olzewki P., Dybicz T., Ślezyńki P., 2013, Stopień dotępności czaowej jako yntetyczny wkaźnik poziomu obługi tranportowej, Przegląd Komunikacyjny (w druku). W pracy tej proponuje ię także uwzględnienie czynnika czętości kurowania, modyfikującego cza potrzebny na pokonanie odległości pomiędzy dwoma punktami. (2.4) Wkaźniki dotyczące mobilności i dziennego cyklu życia: Wkaźnik Nr 18: A. S t o u n e k l u d n o ś c i d z i e n n e j d o n o c n e j [G l ] ld B. Gl 100% l n l d liczba ludności na obzarze gminy w porze dziennej (np. o godzinie 12), l n liczba ludności na obzarze gminy w porze nocnej (tj. nocujących, czyli faktycznie zamiezkałych tale). C. Wkaźnik pokazuje bardzo itotne, a na ogół niedoceniane zagadnienie, związane z dziennym cyklem życia połeczno-ekonomicznego. Ma to olbrzymi wpływ na dotoowanie infratruktury, zwłazcza zaplanowanie ytemów tranportowych i ich drożności w określonych kierunkach (zazwyczaj naprzemiennie), w tym organizacji ruchu. D. Najogólniej można wydzielić gminy emiyjne (ludność dzienna jet niżza od nocnej), imiyjne (prawidłowość odwrotna, tj. ludność dzienna jet wyżza od nocnej) i zrównoważone (liczba jet podobna, albo wkutek nikiej mobilności, albo wkutek podobnego codziennego napływu i odpływu ludności). E. Stounkowo łatwiejze jet utalenie liczby ludności zamiezkałej na tałe, nawet jeśli wymaga to dodatkowych zabiegów związanych z zacowaniem ludności niezameldowanej lub niewymeldowanej. Natomiat w warunkach polkich nie ma wyczerpującej tatytyki, związanej z obliczaniem liczby dojeżdżających do pracy, edukacji i innych uług. Itniejące dane o dojazdach do pracy za 2006 r. (GUS/Minitertwo Finanów) dotyczą pracy najemnej i nie obejmują pracy na 33

34 rachunek włany (przediębiortwa jednooobowe). Nie ma też żadnych porównywalnych danych odnośnie dojazdów uczniów do zkół, uług ochrony zdrowia, adminitracji, itd. Tylko niektóre więkze miata poiadają tzw. badania kordonowe, polegające na obliczaniu liczby pojazdów i rzadziej liczby oób, wjeżdżających i wyjeżdżających w lub poza woje granice adminitracyjne, wraz z indywidualnymi motywacjami. Również dane o noclegach turytycznych ą obarczone błędem, ze względu na brak uwzględnienia kwater prywatnych (agroturytycznych). Wydaje ię, że ze względu na ważność, zagadnienie to powinno być pilnym przedmiotem wnikliwej analizy odnośnie możliwości zbierania porównywalnych danych dla całego kraju. F. W analizie ruchliwości dziennej zatoowanie mają również te ame wkaźniki, co dla migracji długookreowych (wkaźniki napływu, odpływu, alda migracji i obrotu migracyjnego na 1000 miezkańców oraz efektywności migracji). Ponadto wkaźnik może być uzczegóławiany pod względem kategorii oób i motywacji ich przemiezczeń, tj. przede wzytkim pracy, edukacji, adminitracji, zakupów, turytyki i wypoczynku, itd. Wkaźnik Nr 19: A. N a t ę ż e n i e p r a c y p r z e w o z o w e j [G p ] q B. Gp 1000 l n q praca przewozowa (paażerka lub towarowa, ogólnie), l n liczba ludności na obzarze gminy zamiezkałych tale. C. W zależności od zdefiniowania pracy przewozowej, wkaźnik wkazuje na mobilność miezkańców oraz kwetie związane z wielkością ruchu. Jet to zatem pośrednia miara tranportochłonności gopodarki w danym układzie terytorialnym. Ma to, podobnie jak poprzedni wkaźnik, bardzo itotny wpływ na dotoowanie infratruktury, zwłazcza zaplanowanie ytemów tranportowych i ich drożności, jak i organizacji ruchu. D. Wkaźnik jet możliwy do zatoowania w zaadzie w każdym układzie terytorialnym, zczególnie w miatach i aglomeracjach, gdzie wolumen przejazdów jet najwiękzy. Zalecana jet pecjalizacja wkaźnika na jego pochodne, związane zwłazcza z rozróżnieniem tranportu towarowego i paażerkiego. E. W obliczeniu wkaźnika najtrudniejzy jet pomiar pracy przewozowej, możliwy w zaadzie jedynie na podtawie pracochłonnych badań terenowych. Możliwe jet zatoowanie technik teledetekcyjnych. F. Jet to wkaźnik, w przypadku którego itnieją zczególnie duże możliwości pecjalizacji pod względem gałęzi tranportu (towarowego, paażerkiego), celu podróży (przejazdy do pracy, edukacji, zakupowe, rekreacyjne, itd.), form środków tranportu (amochodowy, kolejowy), czy ich właności (publiczny, indywidualny). Ponadto zaadne jet operowanie różnymi zmiennymi w mianowniku, tj. zamiat liczby ludności możliwe jet użycie powierzchni jednotek terytorialnych oraz długości dróg. 34

35 (2.5) Wkaźniki dotyczące wartości ekonomicznej: Wkaźnik Nr 20: A. P r z e c i ę t n a c e n a g r u n t u [C g ] B. C g w w w uma wartości tranakcji kupna-przedaży w danym okreie (np. otatniego roku) w zł, w powierzchnia w m 2 (grunty przeznaczone pod zabudowę i grunty zabudowane) lub w ha (grunty rolne niezabudowane, grunty leśne), której te tranakcje dotyczyły. Wkaźnik przyjmuje wartości teoretycznie od blikich 0 do niekończoności, w praktyce cena gruntów przeznaczonych pod zabudowę w Polce waha ię od kilku zł do kilku tyięcy złotych za 1 m 2, a gruntów rolnych od kilku do kilkudzieięciu ty. zł za 1 ha. C. Renta gruntowa (czyli ogólnie korzyści z powodu poiadania gruntu w określonym położeniu geograficznym) jet podtawowym mechanizmem lub czynnikiem lokalizacji działalności gopodarczej w przetrzeni. Z tego powodu analiza cen gruntów i ewentualnie innych nieruchomości daje itotną wiedzę na temat zróżnicowań przetrzennych w kali kraju i ich uwarunkowań. D. Wyżza cena gruntu zazwyczaj oznacza jej więkzą atrakcyjność, powodowaną potencjalnie wyżzą topą zwrotu z inwetycji lub prawa właności. E. Podtawowym źródłem danych ą rejetry cen tranakcyjnych, gromadzone przez powiatowe Ośrodki Dokumentacji Geodezyjno-Kartograficznej (Rejetr Cen i Wartości Nieruchomości). Według danych firmy Realexpert, udotępniane elektroniczne rejetry cen nieruchomości itnieją dla bliko 90% powiatów. Nie ma przezkód, aby dane te mogły być udotępniane również przez ytem tatytyki publicznej. Ponadto warto zwrócić uwagę na rozwinięty rynek monitoringu cen nieruchomości (Intytut Rozwoju Miat i jego coroczne Raporty dotyczące polkiego rynku nieruchomości, kilkadzieiąt jeśli nie kilkaet komercyjnych firm konultingowych itd.). Warto jednak zwrócić uwagę, że według doyć czętej opinii, podawana cena tranakcyjna może być zaniżona. F. Metodologia analiz cen nieruchomości jet bardzo zaawanowana i itnieje bardzo wyczerpująca literatura na ten temat. Można podać bardzo wiele wkaźników cenowych, także w apekcie ich zróżnicowania trukturalnego i przetrzennego (mają tu miejce zatoowanie zwłazcza miary tatytyczne, typu mediana, średnia ważona, wariancja, rozrzut ćwiartkowy, odchylenie tandardowe, itd., jak i bardziej komplikowane mierniki, typu wkaźnik Giniego, formuła Shannona-Wienera, indek HHI i in.), jednak podtawowym jet przedtawiona przeciętna cena gruntu. Oprócz gruntów, użyteczne mogą być ponadto wkaźniki związane z cenami lokali i budynków (z rozróżnieniem funkcji miezkalnych). Bardziej zaawanowaną formą monitoringu jet też śledzenie cen gruntów w dokładniejzej kali, niż średnio dla całej gminy. Analizy takie itnieją już zwłazcza dla najwiękzych miat i ich tref podmiejkich (Warzawa, 35

36 Kraków, Trójmiato, Olztyn i in.). Ponadto wkazane jet śledzenie, jaki procent powierzchni gminy podlega zmianie właności, co ma również itotne znaczenie w punktu widzenia zagopodarowania przetrzennego. (2.6) Wkaźniki dotyczące uwarunkowań inwetycyjnych: Wkaźnik Nr 21: A. P o w i e r z c h n i a b u d o w l a n a b r u t t o i n e t t o, c a ł k o w i t a i d o t ę p n a [B b, B n, B c, B d ] B. B b b 100 %, B n 100%, 100% n B c c, B d 100% d b powierzchnia gruntów (działek), na których możliwa jet zabudowa (brutto), n powierzchnia netto, czyli powierzchnia brutto, pomniejzona o powierzchnię gruntów (działek) prawnie wyłączonych z zabudowy (ochrona przyrody, ochrona konerwatorka, tereny zamknięte, trefy ochronne, itp.), c powierzchnia gruntów (działek) brutto lub netto ogółem, tj. powierzchnia całkowita w gminie, d powierzchnia gruntów (działek) brutto lub netto ogółem, pomniejzona o grunty (działki) zabudowane (jet to nowa kategoria, nie wytępująca w normach technicznych), całkowita powierzchnia gminy. Wkaźnik przyjmuje wartości 0-100%. C. Wkaźnik ten ma na celu danie informacji o dotępnych terenach inwetycyjnych, ale w taki poób, który umożliwi wyelekcjonowanie terenów faktycznie mogących być wykorzytanych pod daną zabudowę. D. Działania inwetycyjne w oczywity poób nie zawze ą możliwe ze względów przyrodniczych. Dotyczy to zwłazcza terenów o trudnych warunkach budowlanych, takich jak obzary okreowo podmokłe (zwłazcza jeśli ą położone poza terenami zalewowymi), ilnie nachylone, nietabilne (ouwika), itd. Z drugiej trony itnieje zereg ograniczeń prawnych, związanych z ochroną i ograniczeniem terytorialnym, które powodują brak możliwości lub znaczne utrudnienia inwetycyjne. E. Wkaźniki te ą bardzo trudne do obliczenia w porównywalny dla więkzego obzaru poób, ze względu na bardzo zindywidualizowany i częto różnie formalizowany charakter przepiów prawnych w danej gminie (np. tereny pokryte obowiązującymi planami i poza nimi). Drugim powodem jet ilne zróżnicowanie przyrodnicze i brak odpowiednio zczegółowych materiałów informacyjnych dla całego kraju. Przykładowo itniejące dla całego obzaru Polki trójwymiarowe modele terenu (DTM) ą zbyt mało dokładne, aby protać precyzyjnemu wyznaczeniu nachylenia toków w kali pojedynczych działek. Rozwój ytemów informacji przetrzennej, w tym w zakreie wpomnianych numerycznych modeli terenu (zwłazcza realizowany projekt ISOK), nieie nadzieję na uzykanie wymaganej informacji również w tym zakreie. 36

37 F. Można wkazywać wiele pochodnych i bardziej zczegółowych wkaźników, związanych zwłazcza z wielkością działek i kategoriami trudności inwetycyjnych, a także formami prawnego ograniczenia, np. według typów budownictwa (miezkaniowe, budowlano-rekreacyjne itd.) i obotrzeń prawnych. Itotnej informacji o charakterze gminy pod względem wobody inwetycyjnej dotarczą też wzajemne relacje pomiędzy omawianymi wkaźnikami, np. tounek powierzchni budowlanej netto do brutto lub dotępnej do całkowitej. (3) Wkaźniki przyrodnicze i ochrony środowika 10 (3.1) Wkaźniki dotyczące jakości życia: Wkaźnik Nr 22: A. U d z i a ł t e r e n ó w z i e l e n i w p o w i e r z c h n i o g ó ł e m [J z ] B. J z z 100% z udział terenów zieleni, tj. laów, parków i zadrzewień, całkowita powierzchnia gminy. Wkaźnik przyjmuje teoretycznie wartość 0-100%, a w praktyce w warunkach polkich od kilku do kilkudzieięciu procent. C. Jet to bardzo proty, ale podtawowy wkaźnik świadczący o charakterze gminy i przekztałceniu środowika przyrodniczego. D. Interpretacja wkaźnika wiąże ię ze znaczeniem środowika przyrodniczego dla realizacji celów polityki przetrzennej, w tym zwłazcza koncepcji rozwoju zrównoważonego. Jet to przedmiotem bardzo zerokiej dykuji. E. Pomimo, że jet to powzechnie wykorzytywany wkaźnik, to jednak jego prawidłowe obliczenie nie jet prote. Wynika to z faktu, że wiele faktycznie itniejących terenów zieleni (nazywanych niekiedy zielonymi, co ma też woje uzaadnienie) umyka tatytyce geodezyjnej, prowadzonej z intencjonalnego punktu widzenia, czyli według przewidywanej funkcji danego gruntu. W warunkach polkich zczególnie itotny jet problem ukceji roślinności na terenach porzucanych gruntów rolnych, a ponadto innych tzw. amoiejek na innych terenach, użytkowanych wcześniej jako przemyłowe, kolejowe, wojkowe, itd. Równocześnie wykonane dla potrzeb niniejzego opracowania, podumowujące tan atelitarnej wiedzy teledetekcyjnej wkazują, że wiarygodność tego typu metod ięga najwyżej 90%. Znacznie dokładniejze ą nadal techniki analizy zdjęć lotniczych (nie wpominając o kartowaniu 10 Ryuje ię możliwość wydzielenia dwóch ubkategorii w tym zakreie. Pierwza to wkaźniki jakości przetrzeni przyrodniczej, druga obejmowałaby wkaźniki jakości środowika. Co do zaady, to na gruncie metodologii ekologii krajobrazu można udowadniać, że te ubkategorie ą tak amo logicznie różne, jak wydzielone wcześniej oadniczo-infratrukturalne i połeczno-ekonomiczne. W umie wymaga to jezcze bardziej pogłębionej dykuji. 37

38 terenowym), ale ą one znacznie bardziej koztochłonne. Wydaje ię, że jednak w omawianym apekcie pożądane byłoby wykonanie dla całego kraju bardziej zczegółowej klayfikacji dotępnych oryginalnych materiałów atelitarnych projektu Corine Land Cover, np. zgodnie z propozycją ekpertów Intytutów Geodezji i Kartografii, zamiezczoną w niniejzym opracowaniu. F. Ze względu na dość zerokie i niejednoznaczne rozumienie określenia tereny zieleni (względnie tereny zielone ) konieczne jet zdefiniowanie obowiązujących pojęć w tym zakreie. Ponadto wkaźnik ten można przekztałcać w zależności od potrzeb dla mniejzych powierzchni gminy, np. ołectw oraz w rozbiciu na bardziej zczegółowe kategorie użytkowania. Intereujące byłoby też porównanie powierzchni zieleni w tounku do obzarów zajętych przez powierzchnie zabudowane. Z wielu powodów tak zdefiniowany wkaźnik można jednak poddać krytyce, ze względu na dużą różnorodność zieleni w rozumieniu ekologicznym czy ogólnie przyrodniczym. Dlatego też w tej kategorii warto byłoby wydzielić odrębnie wkaźnik leitości (w enie udziału rzeczywitego lau geodezyjnego), udziału urządzonej roślinności wyokiej (i parków różnego typu i ogródków działkowych) oraz udział powierzchni ze pontaniczną roślinnością półnaturalną (tu miezczą ię tadia ukceyjne zbliżone do lau oraz bagna i zuwary). Takie dopełniające ię trzy wkaźniki mówią o jakości środowika, zachodzących proceach i możliwościach wykorzytania przetrzeni dla celów rekreacyjnych (w przypadku zaratających odłogów lub bagien trudno mówić o wypoczynku). Wkaźnik Nr 23: A. D o t ę p n o ś ć t e r e n ó w z i e l e n i [J l ] z ( d ) B. J l 100% l d S z(d) powierzchnia terenów zieleni na miezkańca w buforze (promieniu) odległości od miejc zamiezkania (r = 1 km lub 2 km). l d liczba ludności w buforze (promieniu) odległości od miejc zamiezkania (r = 1 km lub 2 km). Wkaźnik przyjmuje wartości teoretycznie od 0 do niekończoności, a w praktyce do 3,14 (cała powierzchnia koła o promieniu 1 km na 1 oobę) lub 12,56 (o promieniu 2 km). C. Możliwość zamiezkania i przebywania wśród terenów zieleni jet jednym z najważniejzych wyznaczników zadowalającej jakości życia. Wynika to z powodów zdrowotnych, w tym aeroanitarnych i etetycznych oraz ogólnoekologicznych. D. Lepze warunki co do zaady wpółwytępują proporcjonalnie do wzrotu wkaźnika, jednak najitotniejzy jet fakt pełniania lub nie pewnego minimalnego poziomu, zapewniającego dotateczne naycenie zielenią. W Polce tandardy urbanityczne w tym zakreie nietety nie obowiązują (przy pracach legilacyjnych, dotyczących projektu nowelizacji utawy o planowaniu i zagopodarowaniu przetrzennym, który to projekt utawy zotał zawiezony decyzją Zepołu do praw Programowania Prac 38

39 Rządu, były opracowane Krajowe Przepiy Urbanityczne, określające m.in. minimalny udział procentowy powierzchni biologicznie czynnej gruntu rodzimego w odnieieniu do powierzchni zabudowanej działki budowlanej). W dużych miatach w krajach zachodnich przyjmuje ię wartość m 2 zieleni na 1 miezkańca, w tym pewną część powinna tanowić zieleń urządzona. Według Światowej Organizacji Zdrowia przyjmuje ię dla aglomeracji wielkomiejkich poziom 50 m 2 na miezkańca, bez określenia dotępności czaowo-przetrzennej miezkańców. E. Wyznaczenie wkaźnika jet możliwe, gdy poiadane ą zczegółowe materiały kartograficzne dotyczące użytkowania terenu oraz rozmiezczenia ludności. Dla gmin w całym kraju możliwe byłoby wyznaczenie wkaźnika, pod warunkiem poiadania zczegółowej mapy użytkowania terenu, np. ze zdjęć atelitarnych. F. Itnieją duże możliwości rozbudowy wkaźnika, jak i jego modyfikacji pod kątem pecyficznych wydzieleń, zarówno po tronie oadniczo-miezkaniowej (typy zabudowy), jak i przyrodniczej (kategorie terenów zieleni). W przypadku braku zczegółowych materiałów zatępczo możliwe jet toowanie wkaźnika powierzchni terenów zieleni na 1 miezkańca bez uwzględnienia dotępności przetrzennej, ale takie potępowanie jet zdecydowanie mniej dokładne. Warto też zwrócić uwagę, że bufor (promień) odległości 1 lub 2 km nie uwzględnia przezkód terenowych i co do zaady najbardziej poprawne metodycznie byłoby wykorzytanie metod izochronowych, jednak w takiej zczegółowości jet to w chwili obecnej bardzo trudne do przeprowadzenia. Generalnie nadrzędną przełanką jet ocena dotępności piezej do terenów zieleni, a więc w niektórych przypadkach, np. w gminach przeciętych dużymi ciekami wodnymi, liniami kolejowymi, drogami zybkiego ruchu itp. może mieć to duże znaczenie. Ponadto zmienna S z(d) może być identyfikowana na podtawie określonych typów zieleni, w tym płatów (pojedynczych wydzieleń) powyżej utalonej minimalnej powierzchni. (3.2) Wkaźniki dotyczące fragmentacji krajobrazu: Wkaźniki Nr 24: A. G ę t o ś ć g r a n i c u ż y t k o w a n i a t e r e n u [K t ] B. K t dk d k długość wpólnych granic użytkowania terenu pochodzenia antropogenicznego, całkowita powierzchnia gminy. Wkaźnik przyjmuje wartości teoretycznie od 0 do niekończoności (km/km 2, m 2 /ha), jednak jego wartości zależą najbardziej od zczegółowości materiałów i podejścia klayfikacyjnego, obrazujących użytkowanie terenu. Dla zczegółowości mapy Corine Land Cover waha ię zazwyczaj w granicach od kilku do kilkudzieięciu km na km 2. C. Wkaźnik ma zatoowanie przy ocenie fragmentacji krajobrazu, co ma znaczenie zwłazcza do oceny przekztałceń terenów podmiejkich. D. Nika i wyoka wartość wkaźnika obrazuje odpowiednio niką i wyoką fragmentację krajobrazu. Dlatego też powinny być liczone nie wzytkie granice, ale tylko te pochodzenia antropogenicznego, przede wzytkim zabudowy. Natomiat mozaika pól 39

40 i laów jet na ogół korzytna, gdyż zapewnia wyoką różnorodność biologiczną i walory krajobrazowe i dlatego granice pól, chociaż wyraźnie pochodzenia antropogenicznego, nie powinny być brane pod uwagę. E. W przypadku tego wkaźnika jet tounkowo dobra ytuacja, gdyż wytarczającą porównywalność zapewniają dane Corine Land Cover. F. Wkaźnik ten można interpretować jako klayczny wkaźnik ynantropizacji (w naukach ekologicznych), gdyż opiera ię na granicach pochodzenia antropogenicznego. Może to budzić uzaadnione wątpliwości co do jego poprawności metodycznej. Dlatego też alternatywnie można zaproponować dwa oddzielne wkaźniki, toowane w badaniach ekologicznych: 1) wkaźnik fragmentacji liczony jako wkaźnik różnorodności Shannona-Wiennera (opiany też dalej), uwzględniający udziały powierzchniowe wzytkich typów Corine Land Cover w różnej konfiguracji; 2) wkaźnik ynantropizacji liczony jedną z możliwych miar tatytycznych, np. fraktalnych (rozwinięcia granic: im bardziej nieregularne granice, tym bardziej naturalny obzar), tzw. umownych kal lub różnymi metodami linii protej (udział granic lub odcinków protoliniowych). Alternatywnie lub uzupełniająco mogą być toowane też inne wkaźniki związane z kztałtem i powierzchnią, oparte na morfometrii płatów (wydzieleń) użytkowania, jak np. wkaźnik rozwinięcia granic (tounek rzeczywitej długości granicy do powierzchni, gdyby była kołem), przeciętna powierzchnia płatu (wydzielenia), tounek oi dłużzej do krótzej, miary oparte na kątach wewnętrznych (w przypadku granic antropogenicznych) i inne. Metody tego typu ą zeroko wykorzytywane zwłazcza w geomorfologii, hydrografii i ogólnie geografii fizycznej. Ponadto możliwe jet wykorzytanie dorobku metod czyto topologicznych i geometrycznych. Warto też wkazać na zerokie możliwości rozzerzenie wkaźnika do zagadnień pokrewnych wzędzie tam, gdzie itnieje zapotrzebowanie na ocenę zróżnicowania przebiegu granic. Wyróżnić tutaj można zwłazcza analizy związane z opracowywaniem i obliczaniem wkaźników dotyczących działek budowlanych. (3.3) Wkaźniki dotyczące zanieczyzczenia środowika: Wkaźnik Nr 25: A. U m o w n y p o z i o m e m i j i z a n i e c z y z c z e ń [Z e ] B. Można go określić w tounku do liczby ludności, powierzchni lub wkaźnika yntetycznego (komplekowego) tej ludności i powierzchni: e Z u e l, e Z ' u e, e Z '' u e pl e u umowny poziom emiji zanieczyzczeń, powierzchnia całkowita gminy, l liczba miezkańców gminy, 40

41 p tały wpółczynnik redukujący, o wartości 100 (klaycznie) lub o przeciętnej gętości zaludnienia w danym typie gmin (np. średnio w kraju). W otatnim przypadku e l wzór przyjmuje potać: Z '' u e. C. Emija zanieczyzczeń jet jednym z podtawowych mierników antropopreji i uciążliwości, zarówno dla bytowania ludzkiego, jak i środowika przyrodniczego. D. W przypadku emiji zanieczyzczeń możliwe jet toowanie wkaźników czątkowych, jednak niezależnie od tego wkazane jet tworzenie yntetycznych ocen oraz jakiejś jednej uniweralnej miary, pozwalającej w pierwzej kolejności zapoznać ię, nawet pobieżnie, ze tanem emiji różnego typu związków chemicznych, pyłów, itd. Itnieje jednak tutaj problem porównywalności, związany z faktem różnego topnia zkodliwości tych zanieczyzczeń i różnych wag oraz objętości, odpowiadających za zagrożenia. Stąd przy znanym poziomie emiji zanieczyzczeń różnego typu, wyrażanych w jednotkach may i objętości, itnieje konieczność przypiania odpowiednich wag, co powinno być przedmiotem odrębnej zczegółowej analizy ekperckiej. E. Ze względu na wymagające przepiy środowikowe, podtawowa tatytyka gminna w tym zakreie jet doyć wyczerpująca, jednak wkazana jet dalza wpółpraca łużb tatytycznych w zakreie pozykiwania danych z Pańtwowego Monitoringu Środowika. Przykładowo problemem jet pomiar niektórych danych, np. ścieków komunalnych, wytwarzanych w jednej gminie, a natępnie oczyzczanych i wprowadzanych po tym proceie w innej. F. Wkaźnik ten w umie może być doyć mylący, a w badaniach typowo środowikowych nie jet powzechnie używany. Dlatego zaadne jet opracowywanie zeregu wkaźników czątkowych, związanych z emiją pozczególnych rodzajów zanieczyzczeń gazowych (dwutlenek iarki, tlenki azotu, tlenek węgla itd.), pyłowych itd. Można też wkazywać na liczbę emitentów (rzeczywitych lub potencjalnych) przekraczających utaloną wartość progową, albo też na przeciętną emiję z ha dla kilku grup zanieczyzczeń, przy czym jednak oddzielnie dla pozczególnych grup związków. Wkaźnik Nr 26: A. U m o w n y p o z i o m z a n i e c z y z c z e n i a ś r o d o w i k a [Z a ] B. Z a a e a e umowna uma zakumulowanych (wytępujących) zanieczyzczeń w glebie, wodach i powietrzu w danym momencie, powierzchnia całkowita gminy. C. Zanieczyzczenie środowika metalami ciężkimi w glebie, tężenie zanieczyzczeń w wodach i powietrzu jet podtawowym miernikiem oceny jakości środowika przyrodniczego. D. Podobnie jak w przypadku emiji zanieczyzczeń, możliwe jet toowanie wkaźników czątkowych, jednak z powodu ich dużej liczby warto byłoby przyjąć pewną 41

42 uniweralną miarę, pozwalającą na pierwzy rzut oka zapoznać ię ze tanem zanieczyzczenia środowika. Podobnie też itnieje problem porównywalności tych zanieczyzczeń, wymagający odrębnej zczegółowej analizy ekperckiej. E. Statytyka gminna w Banku Danych Lokalnych jet tu znacznie gorza, niż w przypadku emiji zanieczyzczeń. Konieczna jet zatem dalza wpółpraca łużb tatytycznych w zakreie pozykiwania danych z Pańtwowego Monitoringu Środowika. Przydatne byłoby zwłazcza wprowadzenie do tatytyki publicznej zagadnień, które ą obecnie dotępne na poziomie albo jednotek fizycznogeograficznych (np. zlewni tzw. jednolitych części wód powierzchniowych i odcinków rzek), jak też uśrednionych wartości ze tacji pomiarowych, związanych z pomiarami powietrza. Wymagałoby to odpowiednich algorytmów, przeliczających dane do średniej dla gmin. Zadanie takie jet w umie doyć łatwe do wykonania, jeśli zatoowane byłyby techniki typu overlay w Sytemach Informacji Geograficznej. Ponadto w bardziej zaawanowanych i zczegółowych kwetiach itnieje duża trudność w pozykaniu zadowalających danych dla całego kraju, gdyż wkaźniki dotyczące umownego poziomu zanieczyzczeń środowika, w odnieieniu do więkzości zanieczyzczeń (powietrza, wód, gleb, roślin) mają niewytarczającą gętość punktów pomiaru (monitoringu środowika). Z tego powodu niezbędne jet toowanie modeli imiji (tężenia) zanieczyzczeń, dających dla niektórych (głównie w powietrzu) zanieczyzczeń względnie wiarygodne rezultaty. warto zwrócić uwagę, że problem ten tanowi przedmiot zaintereowania i prac głównie w reorcie środowika oraz w powiązanych z nim intytutach (m. in. PIG, IMiGW, IUNiG, IOŚ). F. Oprócz wkaźnika yntetycznego możliwe jet toowanie wkaźników czątkowych dla kategorii akumulacyjnych zanieczyzczeń, tj. powietrza, wód i gleb, jak też wykorzytanie pozczególnych rodzajów każeń i zanieczyzczeń (metale ciężkie, ubtancje gazowe, pyły, itd.). (3.4) Wkaźniki dotyczące hałau: Wkaźnik Nr 27: A. P r z e c i ę t n y p o z i o m h a ł a u [H ] B. wzór ogólny: H wzór zczegółowy: n i 1 H h i h 1 1 h 2 2 hn n h i, h 1, h 2,, h n poziom hałau reprezentatywny dla pozczególnych powierzchni i, 1, 2, 3,, n, dla których znane ą dane o poziomie hałau, całkowita powierzchnia gminy. C. Hała jet jedną z podtawowych i powzechnie wytępujących uciążliwości, której znaczenie rośnie wraz z intenywnością gopodarowania i ogólnie proceami urbanizacji. Co do zaady, hała jet zanieczyzczeniem, jednak jego pecyfika wkazuje na odrębność potraktowania w potaci wypracowania oddzielnego wkaźnika. 42

43 D. Interpretacja wkaźnika jet tounkowo prota, gdyż jego wzrot jet wprot proporcjonalny do potencjalnych i rzeczywitych uciążliwości. E. Obliczenie wkaźnika wiąże ię z opracowywaniem map akutycznych. Są one jednak wykonywane niemal wyłącznie dla więkzych miat, tąd wkaźnik raczej długo nie będzie możliwy do opracowania dla całego kraju. F. W przypadku poiadania zczegółowych map akutycznych lub najlepiej pomiarów w ytemie ciągłym na więkzej ilości punktów pomiarowych, zwiękzenie ilości wkaźników akutycznych jet bardzo duże. Szczególne zatoowanie mają tutaj klayczne miary tatytyczne, związane z pomiarem zróżnicowania zjawik jako takich. Wkaźnik Nr 28: A. U d z i a ł l u d n o ś c i w z a i ę g u d o p u z c z a l n e j i z o l i n i i h a ł a u [H l ] l( db) B. H l 100% l l (db) liczba miezkańców zamiezkałych w izolinii dopuzczalnej (55 db w porze nocnej lub 60 db w porze dziennej), l całkowita liczba ludności gminy, Wkaźnik przyjmuje wartości 0-100%. C. Jak wpomniano, hała jet jedną z itotniejzych uciążliwości, tąd wkazane jet odnieienie wytępowania tego zanieczyzczenia do populacji nim objętej. D. Również tutaj interpretacja jet tounkowo prota, gdyż wzrot wkaźnika jet wprot proporcjonalny do uciążliwości zamiezkania i wkazuje na kalę koniecznych przeciwdziałań w zakreie ochrony klimatu akutycznego. E. Obliczenie wkaźnika wiąże ię z opracowywaniem map akutycznych oraz bardzo zczegółowych danych o rozmiezczeniu budynków i ludności tam zamiezkującej. Tym amym, jak w przypadku poprzedniego wkaźnika, ma on ograniczone zatoowanie dla całego kraju. F. Wkaźnik można rozbudowywać zwłazcza na zczególne kategorie ludności i ich miejca czaowego przebywania, związanego np. z edukacją i ochroną zdrowia. Ponadto poiadając dane pomiarowe w ytemie ciągłym można kontruować wkaźniki ekpozycji hałaowej, wiążące ię z pozotawaniem pod wpływem hałau w określonych jednotkach czau (podobne w wej wewnętrznej budowie, jak np. napromieniowanie lub nałonecznienie). 43

44 (3.5) Wkaźniki dotyczące ochrony środowika: Wkaźnik Nr 29: A. D o t ę p n o ś ć k a n a l i z a c j i [S k ] B. l S k k 100% l l k liczba ludności gminy, mającej dotęp do kanalizacji, l całkowita liczba ludności gminy. Wkaźnik przyjmuje wartości od 0 do 100%. C. Spośród wielu wkaźników dotyczących infratruktury ieciowej i wypoażenia w nią ludności, dotępność do kanalizacji jet zdecydowanie najważniejza z punktu widzenia ochrony środowika. D. Interpretacja wkaźnika jet jednoznaczna, gdyż wzrot dotępności do kanalizacji jet wprot proporcjonalny w tounku do możliwości utylizacji zanieczyzczeń ciekłych, najpowzechniejzych z punktu widzenia zamiezkałej ludności. E. Dane ą dotępne dla gmin poprzez Bank Danych Lokalnych dla tounkowo długich zeregów czaowych. F. Doyć popularny jet wkaźnik, porównujący długość ieci kanalizacyjnej do wodociągowej, świadczący o topniu niezrównoważenia tych ieci i potencjalnym ryzyku zwiękzonego zanieczyzczenia środowika. Ponadto w przeciwtawnym znaczeniu może być wykorzytywany wkaźnik liczby zamb na jednotkę powierzchni. Warto zwrócić uwagę, że wzytkie wymienione wkaźniki mogłyby być rozpatrywane w kategoriach typowo infratrukturalnych, gdzie objaśniałyby zagadnienie dotępności do ieci. Zawarto je w tym miejcu, gdyż z punktu widzenia zagopodarowania przetrzennego odnozą ię do tanu zabezpieczenia środowika przed określonymi, powzechnymi zanieczyzczeniami. Wkaźnik Nr 30: A. U d z i a ł t e r e n ó w o b z a r o w e j o c h r o n y p r z y r o d y w p o w i e r z c h n i o g ó ł e m [S o ] B. S o o 100% p tereny objęte obzarową ochroną przyrody, powierzchnia gminy ogółem. Wkaźnik przyjmuje wartości 0-100%. C. Jet to najważniejzy i chyba najbardziej popularny wkaźnik, obrazujący kalę działań podejmowanych w celu ochrony środowika przyrodniczego. D. Z punktu widzenia zagopodarowania przetrzennego więkzy udział terenów chronionych przyrodniczo oznacza potrzebę dotoowania planowania do 44

45 pecyficznych potrzeb ochronnych, jak też mniej lub bardziej poważne ograniczenia inwetycyjne, w tym zwłazcza dotyczące zabudowy. Ponadto wkaźnik pośrednio informuje o wartości środowika przyrodniczego w danej gminie. Nie jet to jednak ściła zależność, gdyż po pierwze, itnieje bardzo duża rozpiętość form tej ochrony (począwzy od rezerwatów ściłych, kończąc na użytkach ekologicznych i obzarach chronionego krajobrazu), a po drugie, nie wzytkie cenne kompleky przyrodnicze podlegają ochronie prawnej. E. Statytyka publiczna w tym zakreie jet dobra. Do Banku Danych Lokalnych należy wprowadzić odrębną kategorię związaną z iecią Natura F. Wkaźnik kłada ię z um obzarów różnej kategorii i z tego powodu może być celem krytyki, gdyż kategorie te w przypadku precyzowanych celów lub jano określonych potrzeb ą częto trudno porównywalne. Wkazane jet zatem obliczanie wkaźników dla pozczególnych kategorii (rezerwatów, parków narodowych itd.), jak też ich grup (jet to uzaadnione zwłazcza dla wyżzych kategorii, tj. rezerwatów przyrody i parków narodowych). W umie trzeba podkreślić, że ze względu na bardzo różny tatu prawny form ochrony przyrody, wkaźnik ten może być mylący. Dotyczy to zwłazcza obzarów chronionego krajobrazu (OChK), których znaczenie prawnoochronne jet znikome i kategorie te należałoby wyłączać z analiz. Można zatem proponować co najmniej dwie lub trzy ubkategorie tego wkaźnika: twardą (parki narodowe i rezerwaty przyrody), miękką (wzytkie formy poza OChK) oraz naturową (Natura 2000), a ponadto wiele bardziej wypecjalizowanych wkaźników, bazujących na pozczególnych kategoriach (udział parków narodowych, krajobrazowych, itd.) oraz korzytających z innych klayfikacji (np. lay HCVW High Conervation Value Foret, czyli o podwyżzonych wartościach przyrodniczych, korytarze ekologiczne i in.). Możliwa byłaby zapewne również kontrukcja bardziej yntetycznego wkaźnika, przypiującego wagi w zależności od cenności pozczególnych obzarów prawnie chronionych, ale wymagałoby to bardziej zaawanowanej analizy ekperckiej (nie wiadomo, czy zakończonej ukceem). (4) Wkaźniki funkcjonalne (4.1) Wkaźniki dotyczące funkcji terenu: Wkaźnik Nr 31: A. U d z i a ł t e r e n ó w o d a n e j f u n k c j i w p o w i e r z c h n i o g ó ł e m [F x ] B. F x x 100% x powierzchnia terenu zajmowana przez funkcję użytkowania x, powierzchnia gminy ogółem. Wkaźnik przybiera wartości od 0 do 100%, przy czym całkowicie jednorodne użytkowanie w kali gminy jet niemożliwe. C. Przeznaczenie terenów pod różnego rodzaju formy użytkowania jet podtawową informacją o pecyfice funkcjonalnej. 45

46 D. Interpretacja jet bardzo łatwa, ale konieczne jet analizowanie wzytkich wyróżnionych poobów użytkowania. Przydatna byłaby też więkza tandaryzacja w tym zakreie. E. Rzeczywite użytkowanie według określonych funkcji powinno być przedmiotem zczegółowych opracowań kartograficznych. Nietety w kali całego kraju nie jet tutaj możliwe zapewnienie porównywalności. Wynika to zarówno z powodu toowania różnych klayfikacji, tylko ogólnie nawiązujących do odpowiedniego rozporządzenia, jak i różnych kal, a nawet faktycznej zczegółowości w tych amych nominalnie kalach. Rozwiązaniem jet korzytanie z jednolitych dla całego kraju materiałów teledetekcyjnych, zwłazcza atelitarnych (wymienić tu trzeba przede wzytkim bazę Corine Land Cover), ale nie zapewniają one odpowiednio zczegółowej klayfikacji, przydatnej dla potrzeb wkaźnikowania cech zagopodarowania przetrzennego. Według kwerendy przeprowadzonej w GUS, w 2013 r. w kali gmin będą dotępne materiały geodezyjne (Ewidencja Gruntów i Budynków), ale zapi w tych bazach dotyczy użytkowania formalnego, podcza gdy dochodzi do znacznych zmian wkutek ukceji roślinności na terenach łabo zagopodarowanych. F. Możliwe jet budowanie wkaźników związanych z relacjami pomiędzy pozczególnymi kategoriami użytkowania, np. wpomniany już w innym kontekście tounek terenów zieleni do miezkaniowych. Wkaźnik Nr 32: A. R ó ż n o r o d n o ś ć f u n k c j i u ż y t k o w a n i a [F r ] B. i 1 ai ai Fr log 10 b b i n n liczba funkcji terenu na danym obzarze, a i liczebność płatów (wydzieleń) i-tej funkcji, b łączna liczba wzytkich odrębnie wydzielonych płatów funkcji. Wkaźnik przyjmuje wartości powyżej 0, a w praktyce od 0,3 do 3,6 (dla mapy w zczegółowości i klayfikacji Corine Land Cover). C. Zróżnicowanie jet jedną z podtawowych miar informacyjnych. D. Zróżnicowanie jet bardzo ważną charakterytyką, przydatną w ocenie zagopodarowania i ładu przetrzennego, gdyż wkazuje na konieczność prowadzenia odmiennej i wypecjalizowanej polityki przetrzennej. Tereny zróżnicowane ą co do zaady trudniejze w planowaniu, wymagają dogłębniejzych tudiów i analiz, ale na terenach typowo wiejkich ą bardziej odporne na zakłócenia zewnętrzne. Wyoka różnorodność świadczy o ilnym przekztałceniu antropogenicznym. E. Zatoowanie mają wzytkie uwagi, omówione przy okazji wkaźnika udziału terenów o danej funkcji. F. Wkaźnik jet doyć komplikowany i nie wymaga rozbudowy. Jego wynik w potaci wartości liczbowej zależy od zczegółowości wydzieleń i kali kartograficznej. 46

47 Ryc Wkaźnik różnorodności funkcji użytkowania gmin według bazy Corine Land Cover (dane za 2006 r.). Wkaźnik Nr 33: A. P o t e n c j a l n a k o l i z y j n o ś ć [Fk] B. Fk dc dc długość wpólnych odcinków granic pomiędzy typami użytkowania charakteryzującymi ię łabym i ilnym przekztałceniem wkutek działalności człowieka, względnie chronionymi a intenywnie użytkowanymi, całkowita powierzchnia gminy. Wkaźnik przyjmuje wartości powyżej 0, przy czym ilny wpływ na wartości liczbowe ma zczegółowość wydzieleń. C. Wkaźnik jet przydatny w ocenie podziewanych kolizji, ewentualnie konfliktów przetrzennych. 47

48 D. Wkaźnik jet tounkowo łatwy w interpretacji, jednak wiele zależy od zdefiniowania łabego i ilnego przekztałcenia antropogenicznego. E. Źródła ą te ame, co w przypadku dwóch poprzednio omówionych wkaźników funkcjonalnych i wymagają odpowiednich materiałów kartograficznych. Jak też wpomniano, na wartości wkaźnika itotny wpływ ma kala kartograficzna analiz. Im jet ona dokładniejza, wartości te roną. F. Alternatywne byłoby kontruowanie wkaźników opierających ię na wytępowaniu liczby funkcji na danym obzarze na podtawie załączników kartograficznych tudium uwarunkowań i kierunków zagopodarowania przetrzennego, ale w tym przypadku trudne byłoby zapewnienie porównywalności wkaźnika gminnego w kali kraju. Generalnie, wkaźnik wymaga dalzej dykuji dotyczącej zakreu typów użytkowania, pomiędzy którymi mogą zachodzić kolizje, jak również ewentualnego poobu uwzględnienia kolizji wynikających z nakładania ię funkcji, a nie tylko z ich ąiedztwa. (5) Wkaźniki prawno-planityczne 11 (5.1) Wkaźniki dotyczące ytuacji planitycznej: Wkaźnik Nr 34: A. P o k r y c i e p l a n i t y c z n e ( u d z i a ł t e r e n ó w o b j ę t y c h o b o w i ą z u j ą c y m p l a n e m m i e j c o w y m ) [P o ] B. P p o 100% p powierzchnia gminy objęta obowiązującym planem miejcowym, całkowita powierzchnia gminy. Wkaźnik przyjmuje wartości 0-100%. C. W warunkach polkich, plan miejcowy jet podtawowym narzędziem tzw. porządkowania zagopodarowania przetrzennego, tąd informacje i wkaźniki związane z charakterem tych dokumentów ą nie do przecenienia. D. Wkaźnik jet najprotzym i zaadniczo najważniejzym pośród zeregu innych, związanych z prawnym zabezpieczeniem obzarów, podlegających zeroko rozumianemu planowaniu przetrzennemu. Można go interpretować jako wkaźnik ładu przetrzennego w gminie w apekcie prawnym. E. Informacji m.in. o planach miejcowych we wzytkich gminach w Polce dotarcza badanie tatytyczne prowadzone przez GUS na zlecenie Minitertwa Tranportu, Budownictwa i Gopodarki Morkiej. Jet to informacja reprezentatywna dla gminy 11 Koncepcję wkaźników oceny zagopodarowania i ładu przetrzennego pod kątem ytuacji planitycznej opracował otatnio dr Piotr Fogel (Biuletyn KPZK PAN nr 250: Wkaźniki oceny polityki i gopodarki przetrzennej w gminach, Warzawa 2012). 48

49 jako całości, wkazane byłoby w przyzłości udotępnianie danych dotyczących co najmniej konturów (zaryów) planów, gdyż dzięki temu wiadome byłoby, jakie części gmin ą pokrywane planami oraz jakie ą związane z tym prawidłowości. Dane takie ą już dotępne poprzez trony internetowe niektórych urzędów gmin. F. Problemem do ewentualnej dykuji jet kwetia mianownika wkaźnika, w którym wytępuje całkowita powierzchnia gminy. Jet to problematyczne, gdyż dla niektórych obzarów nie porządza ię planów miejcowych, a jeśli nawet, to jet to nieco ztuczna powierzchnia (tereny gruntów Skarbu Pańtwa, takich jak lay, jeziora, itd.). Gminy w Polce toują obydwa rozwiązania, dlatego częto dane te nie ą porównywalne. Ponadto, Propozycje kilkunatu bardziej zczegółowych wkaźników zawierają coroczne raporty o tanie i zaawanowaniu prac planitycznych w gminach, przygotowywane w Intytucie Geografii i Przetrzennego Zagopodarowania PAN (analizy te zawierają ponadto wkaźniki związane ze tudiami uwarunkowań i kierunków zagopodarowania przetrzennego, decyzjami o warunkach zabudowy i zagopodarowania terenu, jak też wzajemne relacje pomiędzy nimi). Spośród ważniejzych, ą to m.in. udział powierzchni gmin objętych projektowanymi planami, przeciętna powierzchnia planu, truktura jego zawartości pod względem funkcji użytkowania terenu, w tym udział zmian przeznaczenia gruntów (tzw. odrolnienia i odleienia). Gdyby poiadać wektorowe informacje na temat przebiegu granic planów, możliwe byłoby kontruowanie wkaźników związanych z kztałtem dokumentów planitycznych. Przydatny byłby również wkaźnik pokrycia aktualnego w tounku do docelowego, jednak na przezkodzie toi owa docelowa, pożądana powierzchnia. Jet ona wprawdzie zapiana w tudium uikzp, ale jak wkazują analizy, panuje tu powzechna dowolność, niewiele na ogół mająca wpólnego ze pecyfiką funkcjonalną gminy i intenywnością jej zagopodarowania. Wkaźnik Nr 35: A. R o z d r o b n i e n i e p l a n ó w m i e j c o w y c h [P r ] 2 B. wzór ogólny: P r p n i 1 ( i) wzór zczegółowy: L k p 1 p2 p3 p( n) n liczba obowiązujących planów miejcowych w gminie, p udział procentowy danego planu w powierzchni gminy ogółem. Wkaźnik przyjmuje wartości 0-1. Dla łatwiejzej percepcji można toować jego przemnożenie przez C. Wkaźnik informuje o bardzo ważnym apekcie fragmentacji przetrzeni, jakim może być duża liczba planów o małej jednotkowej powierzchni, co jet zjawikiem na ogół niekorzytnym. D. Wkaźnik ten wywodzi ię z analiz ekonomicznych (indek Herfindhala-Hirchmana), gdzie oznacza poziom koncentracji rynkowej. Adaptacja polega na zatąpieniu 49

50 udziałów rynkowych odpowiednimi udziałami czątkowego pokrycia planitycznego. Im wyżza liczba wkaźnika, tym rozdrobnienie jet mniejze. E. Wkaźnik oblicza ię tounkowo łatwo, ale konieczne jet poiadanie informacji o powierzchni pozczególnych planów miejcowych. F. Wkaźnik jet yntetyczny i nie jet wkazane dalze jego komplikowanie. Można go natomiat uzupełniać protymi wkaźnikami udziału planów o powierzchni w danym przedziale. Pomocnym wkaźnikiem może być przeciętna powierzchnia planu (średnia arytmetyczna), mediana i inne prote miary tatytyczne. 50

51 3. WNIOSKI DLA TESTOWANIA WSKAŹNIKÓW ZAGOSPODAROWANIA PRZESTRZENNEGO Przeprowadzone tetowanie wkaźników na wybranych przykładach potwierdza dużą pracochłonność, w tym problemy związane z zapewnieniem dotępu do zczegółowych informacji źródłowych. Dotyczy to zarówno pozykiwania konkretnych wartości liczbowych, związanych z charakterem problemowym pozczególnych wkaźników, jak też wyznaczenia pożądanych pól odnieienia, zczególnie na poziomie wewnątrz gminy, czyli np. ołectwo, dzielnica, itp. Generalnie jednak, wykonane tetowanie potwierdza możliwość porządzania map wkaźników zagopodarowania przetrzennego dla całego kraju lub co najmniej wybranych regionów oraz typów gmin. Co więcej, zczegółowe analizy ujawniają też na ogół nowe, bogatze możliwości kontrukcji wkaźników, niż to było pierwotnie przewidziane. Podumowując, wnioki dla dalzych prac ą natępujące: 1) rozpoznanie możliwości wykonania wektorowej mapy referencyjnej miejcowości, przydatnej dla analiz regionalnych i lokalnych w kali wewnątrzgminnej. W tym celu należy w pierwzej kolejności podjąć wpółpracę z GUGiK i GUS. W przypadku tego pierwzego, w grudniu 2012 r. ukończone zotały prace na projektem TERYT2, zawierającego m.in. bazę punktów adreowych oraz granice miejcowości, co może być zaadoptowane do potrzeb analiz wkaźników, przedtawionych w niniejzym opracowaniu. Ponadto w ramach TERYT2 opracowano inne bazy, mogące być przydatne w ocenie zagopodarowania i ładu przetrzennego, co również może być przedmiotem pozykania i analiz. Natomiat w przypadku GUS, na potrzeby otatniego piu powzechnego przygotowano cyfrowe mapy obwodów i rejonów piowych (odpowiednio 200 i 35 ty. wydzieleń dla całego kraju) i być może jet możliwa łatwa agregacja lub dezagregacja tych wydzieleń do potrzeb opracowywania wkaźników zagopodarowania przetrzennego; 2) rozpoznanie możliwości finanowych i organizacyjnych wykonywania bardziej zczegółowych map pokrycia terenu na podtawie materiałów atelitarnych oraz ich okreowej aktualizacji w przyzłości (np. co 3 lub 5 lat). Mogłoby to być opracowanie ugerowane w poprzednim projekcie nt. wkaźników zagopodarowania i ładu przetrzennego (odpowiednią propozycję formułowali wówcza pracownicy Intytutu Geodezji i Kartografii), albo rozzerzenie prac wykonanych w projekcie GMES Urban Atla na cały kraj (w projekcie tym wykonano mapę pokrycia terenu dla najwiękzych aglomeracji z minimalnym wydzieleniem 0,25 ha, odpowiadającym kali 1: według materiałów za 2006 r.). Porównanie zczegółowości mapy z Urban Atla w tounku do CLC 2006 zamiezczono na rycinie 51

52 3.1. Warto zwrócić uwagę, że na potrzebę kartowania z dokładnością wydzieleń około 5 ha wkazywano również w pracach nad nową KPZK Ryc Porównanie zczegółowości mapy pokrycia terenu CLC 2006 (część zachodnia mapy) z produktem Urban Atla (część wchodnia). Obydwie mapy wykonano na podtawie zobrazowań atelitarnych (Landat, SPOT 5), aktualnych na 2006 r. Mapa przedtawia obzar na południowy zachód od Warzawy. Źródło: trona internetowa Urban Atla Viewer ( Należy podkreślić, że obydwa efekty prac, tj. mapa referencyjna oraz mapa pokrycia terenu powinny być powzechnie publicznie dotępne. Szczególnie mapa referencyjna miejcowości powinna przyczynić ię do znacznej poprawy możliwości wykonywania różnego rodzaju analiz na poziomie lokalnym. W chwili obecnej (luty 2013 r.) tylko Bank Danych Lokalnych GUS udotępnia kilkaet cech na poziomie miejcowości tatytycznej. Część z nich może być wprot wykorzytana do analiz, ale na przezkodzie toi brak odpowiednich podkładów kartograficznych, umożliwiających powiązanie danych z ich reprezentacją przetrzenną. Po uzykaniu mapy referencyjnej wektorowych granic miejcowości, w dalzej kolejności należy przytąpić do tetowania wzytkich 35 wkaźników i ich prezentacji kartograficznej w potaci Atlau Wkaźników Zagopodarowania Przetrzennego Kraju. Materiał ten powinien być opublikowany w formie kiążkowej i rozpowzechniony. Jeżeli mapa referencyjna granic miejcowości (lub innych wydzieleń wewnątrz gminy) nie jet możliwa do uzykania dla całego kraju w zadowalającym czaie (kilku mieięcy), można przytąpić do tetowania części wkaźników na przykładzie jednego z województw. Przykładowo w IGiPZ PAN poiadane ą odpowiednie bazy pochodzące z TBD dla 12 Ciołkoz A., Bielecka E., Kozubek E., Anuz A., 2008, Monitoring zagopodarowania przetrzennego, [w:] K. Saganowki, M. Zagrzejewka-Fiedorowicz, P. Żuber (red.), Ekpertyzy do Koncepcji Przetrzennego Zagopodarowania Kraju Tom I, Minitertwo Rozwoju Regionalnego, Warzawa,