ZARYS PRAWA PRYWATNEGO

Transkrypt

1

2

3 ZARYS PRAWA PRYWATNEGO CZĘŚĆ OGÓLNA Andrzej Bierć 2. WYDANIE ZMIENIONE I UZUPEŁNIONE Zamów książkę w księgarni internetowej Warszawa 2015

4 Stan prawny na 12 sierpnia 2015 r. Wydawca Magdalena Stojek-Siwińska Redaktor prowadzący Joanna Tchorek Opracowanie redakcyjne JustLuk Szymon Makuch Łamanie JustLuk Łukasz Drzewiecki, Justyna Szumieł, Krzysztof Drzewiecki, Krystyna Szych Ta książka jest wspólnym dziełem twórcy i wydawcy. Prosimy, byś przestrzegał przysługujących im praw. Książkę możesz udostępnić osobom bliskim lub osobiście znanym, ale nie publikuj jej w internecie. Jeśli cytujesz fragmenty, nie zmieniaj ich treści i koniecznie zaznacz, czyje to dzieło. A jeśli musisz skopiować część, rób to jedynie na użytek osobisty. SZANUJMY PRAWO I WŁASNOŚĆ Więcej na POLSKA IZBA KSIĄŻKI Copyright by Wolters Kluwer SA, 2015 ISBN: wydanie zmienione i uzupełnione ISBN PDF-a: Wydane przez: Wolters Kluwer SA Dział Praw Autorskich Warszawa, ul. Przyokopowa 33 tel ksiazki@wolterskluwer.pl księgarnia internetowa

5 SPIS TREŚCI Wykaz skrótów Wykaz podstawowej literatury Wstęp Część pierwsza CHARAKTERYSTYKA OGÓLNA PRAWA PRYWATNEGO Rozdział I Prawo prywatne jako gałąź prawa o kooperacyjnej (niewładczej) metodzie regulacji stosunków społecznych Pojęcie Geneza i ewolucja prawa prywatnego Cel (funkcja ochronna) prawa prywatnego Podmioty prawa prywatnego Przedmiot ochrony prawa prywatnego Kooperacyjna (niewładcza) metoda regulacji (normowania) relacji w sferze prywatnych interesów jako dominujące (rozłączne) kryterium odrębności prawa prywatnego w ramach systemu prawnego Zakres prawa prywatnego Podstawowe kryterium Ogólne prawo prywatne Szczególne materialne prawo prywatne Szczególne działy prawa formalnego o funkcjach służebnych wobec materialnego prawa prywatnego Postępowanie cywilne Prawo prywatne międzynarodowe Publicyzacja prawa prywatnego i jej granice Podstawowe zasady prawa prywatnego Pojęcie Funkcje zasad prawa prywatnego Katalog podstawowych zasad prawa prywatnego

6 Zasada autonomii woli Zasada bezpieczeństwa obrotu prawnego Zasada równego traktowania podmiotów prywatnych Zasada słuszności Zasada efektywności Metody usuwania kolizji zasad w prawie prywatnym Źródła prawa prywatnego Pojęcie i rodzaje Internacjonalizacja (europeizacja) krajowego prawa prywatnego jako efekt wielości ośrodków prawotwórczych (tzw. multicentryczność) w czasach globalnych przemian Różnorodność źródeł prawa prywatnego Stanowione źródła prawa prywatnego Konstytucja RP jako źródło prawa prywatnego Ratyfikowane umowy międzynarodowe Prawo Unii Europejskiej Kodeks cywilny jako wiodąca ustawa prawa prywatnego Ustawy prywatnoprawne o charakterze kompleksowym (szczególnym wobec kodeksu cywilnego) Akty wykonawcze Akty prawa miejscowego Funkcjonalne źródła prawa prywatnego, czyli nakaz uwzględniania kontekstu społecznego (sytuacyjnego) w procesie stosowania prawa Zwyczaje i prawo zwyczajowe Zwyczaje Prawo zwyczajowe Klauzule generalne o charakterze słusznościowym Ogólne warunki umów (wzorce umów) Rola orzecznictwa sądowego Rola doktryny prawniczej (nauki prawa) Zasięg przestrzenny norm prawa prywatnego Związek norm prawa prywatnego z terytorium państwa Prawo prywatne międzynarodowe, czyli reguły kolizyjne określające prawo właściwe w prywatnoprawnych stosunkach z podmiotem zagranicznym Prawo prywatne międzynarodowe jako podstawa usuwania kolizji norm prawa prywatnego w cyberprzestrzeni Europejskie dążenia do wspólnego prawa prywatnego (ius commune europeum privatum), czyli podstawowe sposoby harmonizacji i unifikacji prawa prywatnego w ramach Unii Europejskiej Prawo unijne (wspólnotowe) jako integralny składnik krajowego prawa prywatnego Harmonizacja krajowego prawa prywatnego z prawem UE jako podstawowy sposób ujednolicania prawa prywatnego Pojęcie harmonizacji na tle unifikacji

7 Wspólny (jednolity) europejski rynek jako cel społeczno-ekonomiczny harmonizacji (unifikacji) prawa prywatnego Instrumenty legislacyjne harmonizacji (unifikacji) Podstawy prawne harmonizacji (unifikacji) prawa prywatnego w UE Harmonizacja (unifikacja) selektywna (sektorowa) prawa prywatnego w państwach członkowskich UE Dyrektywa jako podstawowy instrument selektywnej harmonizacji krajowego prawa prywatnego z prawem UE Rozporządzenie jako środek unifikacji wybranych zagadnień prawa prywatnego Stan i perspektywy systemowej unifikacji prawa prywatnego w UE Podstawowe nurty dyskusji o nowym europejskim prawie prywatnym Wizja unifikacji prawa prywatnego (prawa umów) w polityce legislacyjnej organów UE Wspólne zasady prawa (reguły) jako podstawa stopniowej unifikacji (kodyfikacji) prawa prywatnego (prawa umów) w ramach UE Kodyfikacja jako metoda unifikacji prawa prywatnego w Europie Kodyfikacja w stylu kontynentalnym jako technika unifikacji prawa prywatnego w skali europejskiej Konsolidacja, czyli kodyfikacja w stylu anglosaskim, jako metoda unifikacji prawa prywatnego w skali europejskiej Projekt wspólnego systemu odniesienia (Draft Common Frame of Reference) jako podstawa europejskiej strategii unifikacji prawa prywatnego według anglosaskich wzorów Projekt wspólnego systemu odniesienia (DCFR) a krajowe kodeksy prawa cywilnego Tradycje prawne stanowiące punkt odniesienia w procesie unifikacji prawa prywatnego w Europie Prawo anglosaskie (common law tradition) jako system odniesień w procesie unifikacji prawa prywatnego Prawo rzymskie jako pośredni system odniesienia w procesie unifikacji prawa prywatnego w Europie Prawotwórcza rola orzecznictwa Trybunału Sprawiedliwości UE Unifikacja drogą przywrócenia jedności nauce prawa prywatnego w Europie Unifikacja prawa prywatnego przez edukację prawniczą

8 Rozdział II Prawo podmiotowe jako podstawa konstrukcyjna prawa prywatnego Pojęcie prawa podmiotowego Prawo prywatne jako system praw podmiotowych Prawo podmiotowe według koncepcji umiarkowanego (miękkiego) pozytywizmu, czyli współczesne spojrzenie teoretyczne na tradycyjną konstrukcję prawną Prawo podmiotowe w wymiarze techniczno-prawnym, czyli funkcjonalna wiązka uprawnień przysługujących podmiotom prawa prywatnego (osobom fizycznym oraz osobom prawnym) Prywatne prawo podmiotowe a stosunek prawny Definicja prywatnego prawa podmiotowego Normatywne typy uprawnień stanowiących tworzywo praw podmiotowych Pojęcie uprawnienia Roszczenia Uprawnienia władcze (bezpośrednie) Uprawnienia kształtujące Zarzuty Podstawowa klasyfikacja praw podmiotowych Rodzaj chronionego interesu prywatnego jako podstawowe kryterium podziału praw podmiotowych Prawa podmiotowe majątkowe i niemajątkowe jako klasyfikacja podstawowa nawiązująca do rodzaju chronionego interesu prywatnego Kryterium rozróżnienia praw majątkowych i niemajątkowych Ochrona interesu ekonomicznego uprawnionego jako podstawa wyróżnienia katalogu praw majątkowych Ochrona interesów niemajątkowych (osobistych) jako podstawa praw niemajątkowych Klasyfikacja komplementarna praw podmiotowych wobec podziału na prawa majątkowe i niemajątkowe Prawa podmiotowe bezwzględne i względne Prawa przenoszalne (zbywalne) i nieprzenoszalne (niezbywalne) Prawa podmiotowe zależne (związane i akcesoryjne) Prawa podmiotowe definitywne i tymczasowe (ekspektatywy) Założenia ogólne nabycia i utraty prawa podmiotowego Pojęcie i sposoby nabycia prawa podmiotowego Nabycie pierwotne i pochodne Nabycie pierwotne Nabycie pochodne

9 Nabycie pochodne pod tytułem szczególnym (sukcesja singularna) i ogólnym (sukcesja uniwersalna) Utrata prawa podmiotowego Wykonywanie prawa podmiotowego Pojęcie Konstrukcja nadużycia prywatnego prawa podmiotowego, czyli zakaz wykonywania praw podmiotowych w sposób sprzeczny z ich celem (przeznaczeniem) i regułami słuszności (normami moralnymi) Kolizja praw podmiotowych Sądowa ochrona prywatnych praw podmiotowych Rozdział III Prawo prywatne w procesie sądowego stosowania, czyli podstawy sprawiedliwego (słusznego) rozstrzygania sporów o prywatne prawa podmiotowe Pojęcie sądowego stosowania prawa prywatnego Istota Podstawowe fazy decyzyjnego modelu sądowego stosowania prawa Ustalenie stanu faktycznego sprawy Pojęcie faktu Ciężar dowodu Ograniczenia dowodowe w sprawach cywilnych (dowody niedopuszczalne) Teoria swobodnej oceny dowodów Domniemania faktyczne, czyli wnioskowanie z faktów o faktach Domniemania prawne, czyli wnioskowanie z norm prawnych o faktach Domniemanie dobrej wiary jako tradycyjne domniemanie prawne Obrona pozwanego Ustalenie obowiązującej normy prawnej potrzebnej do rozstrzygnięcia sprawy cywilnej, czyli szlachetny sen o obiektywnej wykładni tekstu prawnego Wykładnia (interpretacja) przepisów prawnych (tekstu prawnego) jako zobiektywizowany proces ustalenia normy prawnej (normy postępowania) Reguły semantyczne (językowe) Reguły systemowe Reguły logiki prawniczej, czyli wnioskowanie (inferowanie) z norm o normach Reguły funkcjonalne i celowościowe Wykładnia prawa krajowego w związku z prawem unijnym Zasada pierwszeństwa prawa unijnego wobec prawa krajowego jako dyrektywa systemowa Udział sądów krajowych w wykładni prawa unijnego Reguły wykładni przepisów prawa unijnego stosowane przez TSUE

10 3.3. Wyniki wykładni przepisów prawa prywatnego dla potrzeb rozpatrywanej sprawy Subsumpcja ustalonego stanu faktycznego pod właściwą normę prawną (generalną i abstrakcyjną), czyli przyporządkowanie elementów stanu faktycznego do ustalonych przez sąd przesłanek roszczenia (powództwa) po przeprowadzeniu dyskursu między uczestnikami procesu sądowego Pojęcie subsumpcji Orzeczenia sądowe Rodzaje Wykonanie Postępowanie odwoławcze Dyskursywne uzasadnienie orzeczenia sądowego jako europejski standard prawny Odpowiedzialność cywilna sędziego Nadzór judykacyjny Alternatywne wobec postępowania sądowego metody rozwiązywania sporów o prawa podmiotowe Część druga PODMIOTY PRAWA PRYWATNEGO Rozdział IV Osoby fizyczne Pojęcie podmiotowości prawnej osoby fizycznej Gwarancje realizacji podmiotowości prawnej osoby fizycznej Stan cywilny jako wyraz tożsamości osoby fizycznej Pojęcie stanu cywilnego Publiczne rejestry stanu cywilnego jako przejaw bezpieczeństwa obrotu prawnego Kompetencje kierownika urzędu stanu cywilnego w sferze realizacji prywatnych praw podmiotowych Stan osobisty człowieka Nazwisko i imię Płeć biologiczna (sex) i kulturowa (gender) Wiek Stan zdrowia psychicznego Stan rodzinny Miejsce zamieszkania (domicilum) Funkcja Pojęcie prawne zamieszkania Miejsce zamieszkania dzieci lub podopiecznych Ochrona prawna prywatności (dóbr osobistych) osób fizycznych Przesłanki ochrony prywatności (dóbr osobistych) w społeczeństwie informacyjnym Pojęcie prywatności (dóbr osobistych)

11 5.3. Podstawy prawne Pluralistyczna czy monistyczna koncepcja ochrony prawnej prywatności (dóbr osobistych)? Podstawowe sfery (typy) prywatności Przesłanki prawne ochrony prywatności (dóbr osobistych) Bezprawność zachowania naruszyciela prawa do prywatności (osobistych praw podmiotowych) jako podstawowa przesłanka niemajątkowej odpowiedzialności z tytułu jej naruszenia Ograniczenia ochrony prawa do prywatności, czyli typowe okoliczności wyłączające bezprawność Działanie w ramach porządku prawnego (na podstawie ustawy) Zgoda uprawnionego Działanie w ramach wykonywania prawa podmiotowego (w warunkach niewskazujących na jego nadużycie) Działania w obronie uzasadnionego (przeważającego) interesu społecznego (publicznego) lub prywatnego w zakresie określonym szczególnymi przepisami prawnymi (regułą proporcjonalności) Środki ochrony prawnej Rodzaje środków prawnych Ochrona niemajątkowa (prewencyjna) prywatności (dóbr osobistych) Roszczenie (powództwo) o ustalenie (potwierdzenie) istnienia osobistego prawa podmiotowego Roszczenie (powództwo) o zaniechanie naruszeń Roszczenie (powództwo) o usunięcie niemajątkowych skutków naruszeń dobra osobistego (prawa podmiotowego) Ochrona majątkowa Roszczenie o słuszne zadośćuczynienie pieniężne lub zapłatę na wskazany cel społeczny jako sposób naprawienia (wyrównania) szkody niemajątkowej (krzywdy moralnej) Roszczenie o naprawienie pełnej szkody majątkowej Roszczenie o wydanie bezpodstawnie uzyskanych korzyści przez naruszyciela dóbr osobistych (bezpodstawne wzbogacenie) Roszczenie z tytułu niedozwolonego prowadzenia cudzych spraw bez zlecenia (wbrew woli uprawnionego) jako środek kompensacji szkody majątkowej Uzupełniająca ochrona prywatności

12 6. Zdolność prawna jako prywatnoprawny wyraz podmiotowości prawnej człowieka Pojęcie Urodzenie żywe jako początek zdolności prawnej osoby fizycznej Czy nasciturus ma zdolność prawną? Zdolność osoby fizycznej do czynności prawnych jako sposób realizacji zdolności prawnej Zdolność prawna a ogólna zdolność do działań prawnych Pojęcie zdolności osoby fizycznej do czynności prawnych (składania oświadczeń woli) Zakres zdolności do czynności prawnych osób fizycznych Brak zdolności do czynności prawnych Skutki prawne braku zdolności do czynności prawnych Ograniczona zdolność do czynności prawnych jako konstrukcja chroniąca interesy małoletnich lub ubezwłasnowolnionych częściowo Skutki prawne ograniczonej zdolności do czynności prawnych Pełna zdolność do czynności prawnych Ustanie podmiotowości prawnej osoby fizycznej Śmierć jako kres osoby fizycznej Akt zgonu jako dokument śmierci człowieka Sądowe stwierdzenie zgonu jako podstawa sporządzenia aktu zgonu Sądowe uznanie osoby zaginionej za zmarłą Pojęcie Przesłanki uznania za zmarłego Postępowanie w sprawach o uznanie za zmarłego Skutki uznania za zmarłego Uchylenie postanowienia o uznaniu za zmarłego Rozdział V Osoby prawne Podstawowe założenia konstrukcji osób prawnych jako podmiotów prawa prywatnego Pojęcie osoby prawnej Geneza osób prawnych Istota osoby prawnej w ujęciu teoretycznym Funkcje osoby prawnej Metoda formalna jako technika konstruowania osób prawnych w krajowym porządku prawnym Systemy tworzenia osób prawnych Katalog System rejestracyjny System rejestracyjno-koncesyjny

13 2.4. System aktów organów państwa Osoba prawna w organizacji Wpis do rejestru Zdolność prawna, zdolność do czynności prawnych i odpowiedzialność osób prawnych za zobowiązania Zdolność prawna Zdolność do czynności prawnych Odpowiedzialność osoby prawnej za zobowiązania Odpowiedzialność osób prawnych za zobowiązania (całym swym majątkiem) z ograniczeniem odpowiedzialności członków (wspólników) do wysokości wniesionych udziałów (wkładów) jako zasada konstrukcyjna osób prawnych Nadużycie formy osoby prawnej (spółki kapitałowej), czyli przełamywanie zasady nieodpowiedzialności majątkowej (osobistej) jej członków (wspólników) za zobowiązania tej osoby prawnej Subsydiarna odpowiedzialność członków (wspólników) osoby prawnej za jej zobowiązania Osoby prawne o subsydiarnej odpowiedzialności członków (wspólników) za zobowiązania jako odmiana osoby prawnej Tożsamość, czyli indywidualizacja osoby prawnej w obrocie Nazwa Siedziba Ochrona dóbr osobistych osób prawnych Szczególny katalog dóbr osobistych osób prawnych Środki ochrony dóbr osobistych osób prawnych Ustrój osoby prawnej Statut jako regulator organizacji i sposobu działania osób prawnych Organy osoby prawnej System organów osoby prawnej jako jej przedstawicieli organizacyjnych (ustawowych) Sposób składania oświadczeń woli przez organy osób prawnych Zakaz dokonywania przez organ osoby prawnej czynności prawnych z samym sobą Organ rzekomy (fałszywy) osoby prawnej Składanie oświadczeń woli przez osoby prawne za pośrednictwem przedstawicieli umownych (pełnomocników i prokurentów) lub przedstawicieli ustawowych (kuratorów) Typy osób prawnych Kryteria wyróżnienia Osoby prawa publicznego i prawa prywatnego Państwowe i komunalne osoby prawne Skarb Państwa jako osoba prawna uosabiająca państwo w obrocie prywatnoprawnym

14 Przedsiębiorstwa państwowe oraz inne osoby prawne prawa publicznego Terytorialno-samorządowe osoby prawne Gospodarcze (handlowe) i niegospodarcze (niehandlowe) osoby prawne Korporacje i fundacje Kościelne (wyznaniowe) osoby prawne Ustanie podmiotowości prawnej osoby prawnej Rozdział VI Podmioty funkcjonalne, czyli osoby fizyczne i osoby prawne pełniące szczególne funkcje w obrocie prywatnoprawnym Pojęcie podmiotu funkcjonalnego Przedsiębiorcy i konsumenci Pojęcie prawne przedsiębiorcy Zakres podmiotowy pojęcia przedsiębiorcy Zakres funkcjonalny pojęcia przedsiębiorcy Kryterium podmiotowo-funkcjonalne, czyli prowadzenie działalności gospodarczej (zawodowej) we własnym imieniu Obowiązki przedsiębiorcy Firma jako nazwa identyfikująca przedsiębiorcę Pojęcie prawne firmy Konstrukcja firmy (nazwy) Firma (nazwa) w obrocie prawnym Ochrona prawa do firmy (nazwy) Pojęcie prawne konsumenta Podstawowe instrumenty silniejszej ochrony prawnej konsumenta jako słabszej strony umowy Pracodawcy i pracownicy Pojęcie prawne pracodawcy Pojęcie prawne pracownika Przedstawiciele ustawowi i umowni (pełnomocnicy) podmiotów prywatnych Pojęcie przedstawicielstwa (reprezentacji) podmiotów prywatnych Rodzaje przedstawicieli Przedstawiciele ustawowi Ograniczony krąg przedstawicieli ustawowych Rodzice Opiekun Kurator Doradca tymczasowy Przedstawiciele umowni, czyli pełnomocnicy Pełnomocnik zwykły Udzielenie pełnomocnictwa Pełnomocnictwo substytucyjne, czyli ustanowienie przez pełnomocnika dalszych pełnomocników dla mocodawcy

15 Typy pełnomocnictw zwykłych Zakaz dokonywania przez pełnomocnika czynności z samym sobą Pełnomocnik rzekomy (falsus procurator) Nadużycie umocowania Wygaśnięcie pełnomocnictwa zwykłego Pełnomocnik handlowy Pojęcie Domniemany pełnomocnik handlowy, czyli osoba czynna w lokalu przedsiębiorstwa Prokurent jako pełnomocnik handlowy przedsiębiorcy rejestrowego Pojęcie prokury Udzielenie prokury Status prokurenta Ustawowy zakres umocowania prokurenta do reprezentowania przedsiębiorcy Zakaz ograniczania ustawowego zakresu umocowania prokurenta Szczególne rodzaje prokury jako wyjątki od zakazu ograniczania zakresu umocowania prokurenta Wygaśnięcie prokury Pełnomocnicy procesowi Część trzecia DOBRA PRAWNE JAKO PRZEDMIOT PRYWATNYCH PRAW PODMIOTOWYCH Rozdział VII Dobra niematerialne Pojęcie dobra prawnie chronionego Podstawowe typy dóbr niematerialnych Dobra osobiste Dobra o charakterze intelektualnym Pojęcie Podstawowe rodzaje dóbr o charakterze intelektualnym Utwory jako dzieła twórcze stanowiące przedmiot podmiotowych praw autorskich o charakterze bezwzględnym Dobra prawne o przemysłowym zastosowaniu, chronione prawami podmiotowymi typu prawnorzeczowego (własnościowego) Dobra informacyjne świadczone bezpośrednio (online) w elektronicznym obrocie gospodarczym jako dobra intelektualne chronione prawami podmiotowymi o charakterze własnościowym

16 Pieniądze Papiery wartościowe Rozdział VIII Dobra o charakterze materialnym Zorganizowane masy majątkowe jako samodzielne dobra w obrocie prawnym Pojęcie prawne majątku Przedsiębiorstwo jako dobro prawne chronione prawem podmiotowym o charakterze rzeczowym Gospodarstwo rolne jako rodzaj przedsiębiorstwa rolnika Forma zbycia przedsiębiorstwa lub gospodarstwa rolnego Solidarna odpowiedzialność nabywcy ze zbywcą za długi związane z przedsiębiorstwem lub gospodarstwem rolnym Pojęcie prawne rzeczy Klasyfikacja rzeczy Rzeczy w obrocie (res in commercio) oraz rzeczy wyłączone z obrotu (res extra commercium) Rzeczy istniejące i rzeczy przyszłe (emptio rei separatae) Rzeczy oznaczone co do gatunku (rodzajowo) i co do tożsamości (indywidualnie) Rzeczy ruchome i nieruchome Kryteria prawne podziału Nieruchomości gruntowe, czyli grunty Nieruchomości budynkowe, czyli budynki Części budynków, czyli lokale Wpis do księgi wieczystej jako podstawa wyodrębnienia nieruchomości pod względem prawnym Części składowe rzeczy Przynależność rzeczy Pożytki Dobra materialne o szczególnym charakterze, czyli niebędące rzeczami w rozumieniu prawnym Podstawowe cechy Zwierzęta w stanie wolnym Kopaliny Wody w stanie naturalnym Część czwarta CZYNNOŚĆ PRAWNA JAKO KONTYNENTALNA KONSTRUKCJA SŁUŻĄCA REALIZACJI AUTONOMII WOLI W RAMACH PORZĄDKU PRAWNEGO Rozdział IX Charakterystyka ogólna czynności prawnej (oświadczenia woli) jako zdarzenia prawnego Pojęcie i klasyfikacja zdarzeń prywatnoprawnych

17 1.1. Pojęcie Klasyfikacja zdarzeń prywatnoprawnych Czynność prawna jako instrument realizacji autonomii prywatnej Geneza Funkcje czynności prawnej Podstawy prawne Definicja czynności prawnej Oświadczenie woli jako fundament czynności prawnej Pojęcie oświadczenia woli Milczenie jako oświadczenie woli Oświadczenia woli w postaci elektronicznej Sposób składania oświadczeń woli Oznaczenie adresata oświadczenia woli jako podstawa podziału oświadczeń woli Chwila złożenia oświadczenia woli skierowanego do adresata Chwila złożenia oświadczenia woli drogą elektroniczną Odwołanie (wycofanie) oświadczenia woli Zastępcze oświadczenie woli Ramy prawne swobody kształtowania treści czynności prawnych Oświadczenie woli jako podstawowy czynnik kształtujący treść czynności prawnej Natura regulowanych stosunków prawnych jako podstawa zróżnicowania zakresu swobody stron w kształtowaniu treści czynności prawnych Ograniczenia swobody stron w kształtowaniu treści czynności prawnych Zakaz dokonywania czynności prawnych sprzecznych z ustawą Zakaz dokonywania czynności prawnych mających na celu obejście ustawy (omijanie prawa) Niedopuszczalność dokonywania czynności prawnych sprzecznych z zasadami współżycia społecznego Postanowienia umowne sprzeczne z właściwością (naturą) stosunku prawnego Obiektywna niemożliwość świadczenia jako ograniczenie swobody kształtowania treści umowy Konsekwencje prawne naruszenia zakazów ograniczających swobodę kształtowania treści czynności prawnej Podstawowe składniki treści czynności prawnej Tradycyjne typy postanowień tworzących treść czynności prawnych Essentialia negotii, czyli postanowienia obiektywnie (przedmiotowo) istotne Accidentalia negotii, czyli postanowienia subiektywnie (podmiotowo) istotne o charakterze dodatkowym Naturalia negotii, czyli postanowienia nieistotne (przedmiotowo i podmiotowo)

18 4.5. Warunek i termin jako podmiotowo istotne zastrzeżenia umowne Warunek (conditio) Pojęcie prawne Typy warunków Skutki prawne zastrzeżenia warunku Termin Pojęcie prawne terminu Obliczanie terminów Klasyfikacja ogólna czynności prawnych Czynności prawne między żyjącymi (inter vivos) i na wypadek śmierci (mortis causa) Czynności prawne wielostronne, dwustronne i jednostronne Czynności prawne konsensualne i realne Czynności prawne zobowiązujące, rozporządzające i o podwójnym skutku Czynności prawne przysparzające i niebędące przysporzeniem Czynności prawne kauzalne (przyczynowe) i abstrakcyjne (oderwane od przyczyny prawnej) Czynności prawne odpłatne i nieodpłatne Czynności prawne upoważniające i powiernicze Rozdział X Forma oświadczenia woli Pojęcie formy oświadczenia woli jako źródło bezpieczeństwa obrotu (pewności prawa) Zakres swobody formy oświadczenia woli Zasada swobody formy Oświadczenia woli składane ustnie, czyli bez utrwalenia w dokumencie Oświadczenia woli wyraźne Oświadczenia woli dorozumiane Potwierdzenie nieformalnie zawartej umowy przez profesjonalistów Potwierdzenie ustnie lub elektronicznie zawartej umowy z konsumentem lub z pracownikiem Formy szczególne oświadczenia woli jako przejaw ograniczenia swobody formy na rzecz bezpieczeństwa obrotu Podstawowe typy form szczególnych oświadczenia woli Szczególne postacie formy pisemnej oświadczeń woli Zwykła forma pisemna Przesłanki ustawowe zachowania zwykłej formy pisemnej Pojęcie prawne dokumentu pisemnego Język dokumentu Pojęcie prawne podpisu własnoręcznego jako graficznego znaku tożsamości Formy zastępcze podpisu własnoręcznego

19 3.2. Zwykła forma pisemna przewidziana dla określonych rodzajów czynności prawnej (tzw. forma autonomiczna) Kwalifikowane formy pisemne (dokumenty urzędowe) Akt notarialny jako dokument urzędowy Forma pisemna z urzędowo poświadczonym podpisem własnoręcznym Forma pisemna z urzędowym poświadczeniem daty, czyli dokument z datą pewną Forma pochodna (następcza) czynności prawnych Elektroniczna forma oświadczeń woli jako alternatywa dla formy pisemnej Pojęcie Odrębność formy elektronicznej wobec formy pisemnej Opatrzenie elektronicznego oświadczenia woli (danych elektronicznych) podpisem elektronicznym jako konstytutywna przesłanka dokumentu elektronicznego Pojęcie dokumentu elektronicznego Pojęcie prawne podpisu elektronicznego Technika składania bezpiecznego (kwalifikowanego) podpisu elektronicznego (cyfrowego) Zakres zastosowania formy elektronicznej, czyli ekwiwalentność tej formy wobec formy pisemnej Forma dokumentowa (tekstowa) jako odmiana formy pisemnej o mniejszym stopniu sformalizowania i niższej mocy dowodowej Forma elektroniczna jako ekwiwalent zwykłej formy pisemnej Forma elektroniczna a autonomiczne formy pisemne Znakowanie czasem dokumentu elektronicznego (podpisu elektronicznego) jako ekwiwalent formy pisemnej z datą pewną Forma elektroniczna a akt notarialny Skutki prawne (sankcje) niezachowania właściwej formy prawnej przewidzianej przez ustawę lub przez strony Podstawowe rodzaje formy pisemnej pod kątem skutków prawnych jej niezachowania Powiązanie rodzaju form czynności prawnych z rygorem prawnym ich niezachowania Skutki niedochowania formy ad solemnitatem Skutki prawne niezachowania formy ad eventum Niezachowanie formy ad probationem Publicznoprawne skutki naruszenia wymogów formalnych Rozdział XI Procedury zawierania umów Ogólne reguły zawierania umów Modelowe procedury zawierania umów Charakterystyka ogólna procedur zawierania umów

20 Procedura negocjacyjna Istota prawna negocjacji Zaproszenie do negocjacji Przedkontraktowy obowiązek informacyjny przedsiębiorcy wobec konsumenta jako oświadczenie wiedzy umacniające zaufanie w procesie zawierania umów List intencyjny jako porozumienie umacniające zaufanie (wiarygodność) w procesie negocjacji Obowiązek prawny uczciwego (lojalnego) prowadzenia negocjacji Odpowiedzialność za szkodę w stadium przedkontraktowym spowodowaną zawinionym naruszeniem obowiązku lojalności (dobrej wiary) w trakcie negocjacji, czyli wina w kontraktowaniu (culpa in contrahendo) Ochrona prawna tajemnic handlowych w procesie negocjacji Złożenie przez strony negocjujące zgodnych oświadczeń woli obejmujących istotne elementy umowy jako moment zawarcia umowy negocjowanej Procedura ofertowa zawierania umów Istota procedury ofertowej Pojęcie prawne oferty Podstawowe kryteria Oświadczenia reklamowe jako elementy oferty Ogólne reguły interpretacji oferty jako oświadczenia woli Oferta w postaci elektronicznej Oferta lub zaproszenie do składania ofert, czyli o odwróceniu ról na scenie ofertowej Związanie oferenta własną ofertą Koniec stanu związania ofertą Odwołanie oferty Przyjęcie oferty Czas i miejsce zawarcia umowy w trybie ofertowym Procedura przetargowa zawierania umów Przetarg i aukcja jako dwie odmiany procedury przetargowej o ofertowej proweniencji Ogłoszenie przetargu lub aukcji Wadium jako gwarancja prawidłowego przebiegu postępowania przetargowego (aukcyjnego) Składanie ofert Moment zawarcia umowy w ramach przetargu pisemnego Moment zawarcia umowy w ramach aukcji Aukcje internetowe Unieważnienie umowy zawartej w wyniku przetargu lub aukcji

21 Rozdział XII Podstawowe reguły interpretacji oświadczeń woli Pojęcie interpretacji oświadczeń woli na tle wykładni przepisów prawnych w ramach sądowego stosowania prawa Metody jako zbiór reguł (dyrektyw) interpretacji oświadczeń woli Obiektywizująca metoda interpretacji oświadczeń woli jako refleks socjologicznych (obiektywnych) koncepcji (teorii) oświadczenia woli Metoda kombinowana (subiektywno-obiektywna) interpretacji oświadczeń woli Metoda subiektywno-indywidualna Metoda obiektywno-normatywna Reguły interpretacyjne Klasyfikacja Ogólne reguły interpretacyjne Ogólne reguły interpretacyjne dotyczące oświadczeń woli Wzorzec (test) osoby rozsądnej Ogólne reguły interpretacji umów Szczegółowe reguły interpretacji umów Interpretacja oświadczeń woli wyrażonych w dokumencie prywatnym lub urzędowym Interpretacja elektronicznych oświadczeń woli Rozdział XIII Normatywna konstrukcja wad oświadczeń woli, czyli ochrona prawna zaufania przy dokonywaniu czynności prawnych (zawieraniu umów) Podstawowe sposoby ochrony zaufania (interesów jednostki) w fazie składania oświadczeń woli (zawierania umów) Pojęcie prawne wady oświadczenia woli Ustawowy katalog wad oświadczeń woli Brak świadomości (swobody), czyli złożenie oświadczenia woli w stanie zaburzeń czynności psychicznych Pozorność, czyli świadomy brak zamiaru wywołania skutków prawnych Błąd, czyli obiektywna niezgodność między rzeczywistością a jej odbiciem w świadomości osoby składającej oświadczenie woli Podstęp jako umyślne wprowadzenie w błąd Groźba, czyli wymuszenie złożenia oświadczenia woli drogą presji psychicznej Wyzysk, czyli nadużycie okoliczności towarzyszących złożeniu oświadczenia woli w celu uzyskania rażąco nadmiernej korzyści Tradycyjna konstrukcja wad oświadczeń woli a przepisy szczególne o ochronie podmiotów prywatnych (konsumentów) przed nieuczciwymi (abuzywnymi) praktykami rynkowymi (zachowaniami) wprowadzającymi w błąd Tryb uchylania się od skutków prawnych wadliwych oświadczeń woli złożonych pod wpływem błędu, podstępu lub groźby

22 6. Zbieg (kolizja) norm o wadach oświadczenia woli w zakresie uchylania się od skutków prawnych wadliwego oświadczenia woli z normami o niewykonaniu lub nienależytym wykonaniu zobowiązania w zakresie rękojmi za wady fizyczne rzeczy Rozdział XIV Nieważność jako sankcja wadliwej czynności prawnej, czyli mechanizm kontroli legalności w obrocie prywatnoprawnym Pojęcie wadliwej czynności prawnej Podstawowe przyczyny wadliwości Istota sankcji wadliwych czynności prawnych Sankcja sędziowska jako wyraz modelu proceduralnego realizującego zasadę proporcjonalnej reakcji na określoną wadliwość czynności prawnej Typologia sankcji wadliwych czynności prawnych o charakterze proceduralnym Nieważność (tzw. bezwzględna) skutków czynności prawnej, tj. z mocy prawa (ipso iure) oraz od momentu dokonania czynności prawnej (ab initio) i wobec wszystkich (erga omnes) Pojęcie Przesłanki normatywne nieważności skutków prawnych czynności prawnej Sprzeczność treści czynności prawnej z ustawą Sprzeczność czynności prawnej z normami moralnymi (zasadami współżycia społecznego lub dobrymi obyczajami) albo z właściwością stosunku prawnego Brak zdolności osoby fizycznej do czynności prawnych Czynność prawna dokonana pod wpływem niektórych wad oświadczenia woli Niezachowanie formy pisemnej czynności prawnej zastrzeżonej pod rygorem nieważności (ad solemnitatem) Częściowa nieważność skutków czynności prawnej jako wyraz proporcjonalnej reakcji ustawodawcy na naruszenia prawa Konwersja nieważnej czynności prawnej w inną czynność prawną odpowiadającą hipotetycznej woli stron jako ograniczenie zakresu sankcji nieważności Ograniczony zakres konwalidacji nieważnej czynności prawnej Cechy modelowe sankcji nieważności Brak zamierzonych skutków prawnych od momentu dokonania czynności prawnej (ex tunc) Tryb realizacji sankcji nieważności z mocy prawa (ex lege) Obowiązek uwzględnienia sankcji nieważności w każdym stadium sprawy (sporu) przez sąd z urzędu (ex officio) Nieważność czynności prawnej erga omnes Unieważnialność (wzruszalność) skutków prawnych wadliwej czynności prawnej

23 7.1. Pojęcie Podstawowe cechy sankcji unieważnialności (wzruszalności) Czynności prawne wzruszalne na mocy pozasądowego oświadczenia woli o charakterze kształtującym Czynności prawne unieważnialne przed sądem Terminy prekluzyjne (zawite) ograniczające prawo do unieważnienia (wzruszenia) wadliwej czynności prawnej Skutki unieważnienia czynności prawnej Bezskuteczność zawieszona Pojęcie Podstawowe cechy Zakres zastosowania Skutki braku zgody osoby trzeciej na dokonanie czynności prawnej Bezskuteczność względna Pojęcie Zakres zastosowania Sankcja bezskuteczności względnej w razie zawarcia tzw. umowy fraudacyjnej, która czyni całkowicie lub częściowo niemożliwym zadośćuczynienie roszczeniu osoby trzeciej Cel Przesłanki normatywne Realizacja uprawnień wierzyciela Skutki uznania umowy za bezskuteczną wobec powoda Sankcja bezskuteczności względnej w razie uznania czynności prawnej dłużnika za dokonaną z pokrzywdzeniem wierzycieli (actio pauliana) Pojęcie Przesłanki normatywne udzielenia ochrony pauliańskiej Termin do wniesienia powództwa Skutki orzeczenia bezskuteczności względnej Część piąta UPŁYW CZASU JAKO ZDARZENIE PRAWNE STABILIZUJĄCE OBRÓT PRAWNY Rozdział XV Przedawnienie roszczeń Charakterystyka ogólna przedawnienia jako instytucji prawnej Rys ogólny Cele instytucji przedawnienia roszczeń Przedawnienie na tle konstytucyjnej zasady ochrony praw podmiotowych Podstawowe typy przedawnienia Istota prawna przedawnienia roszczeń

24 2.1. Rys prawnoporównawczy Pojęcie przedawnienia roszczeń w krajowym prawie prywatnym Istota Zakres swobody stron w regulowaniu przedawnienia roszczeń Przedmiot przedawnienia Rodzaje roszczeń ulegających przedawnieniu Wyłączenia niektórych roszczeń majątkowych spod oddziaływania cywilnoprawnej instytucji przedawnienia Zarzut przedawnienia roszczeń Pojęcie Zrzeczenie się zarzutu przedawnienia roszczeń Skutki przedawnienia roszczeń Charakterystyka ogólna Wpływ przedawnienia roszczenia głównego na przedawnienie roszczeń ubocznych Nadużycie zarzutu przedawnienia Terminy przedawnienia roszczeń Charakterystyka ogólna Ogólne terminy przedawnienia roszczeń Termin trzyletni Roszczenia związane z profesjonalnym prowadzeniem działalności gospodarczej Roszczenia o świadczenia okresowe (powtarzalne) Termin dziesięcioletni Terminy szczególne Konstrukcja terminów przedawnienia roszczeń z czynów niedozwolonych (deliktów) Uwagi ogólne Terminy przedawnienia deliktowych roszczeń odszkodowawczych w wypadku szkód na mieniu Przedawnienie roszczeń odszkodowawczych w razie szkód na osobie Przedawnienie roszczeń odszkodowawczych wynikających ze zbrodni lub z występku Bieg terminów przedawnienia Uwagi ogólne Początek biegu przedawnienia Wymagalność roszczenia jako początek biegu przedawnienia Początek biegu przedawnienia roszczeń deliktowych Początek przedawnienia roszczeń stwierdzonych orzeczeniem sądu Przerwanie biegu terminu przedawnienia Pojęcie Przerwanie biegu przedawnienia przez czynność wierzyciela (uprawnionego)

25 Przerwanie biegu przedawnienia przez dłużnika (uznanie roszczenia) Zawieszenie biegu przedawnienia Charakterystyka ogólna Zawieszenie biegu przedawnienia spowodowane przyczynami o charakterze rodzinnym Zawieszenie biegu przedawnienia roszczeń z powodu siły wyższej Wstrzymanie zakończenia biegu przedawnienia Zakończenie biegu przedawnienia Rozdział XVI Terminy prekluzyjne, czyli zawite Pojęcie Przedmiot terminów prekluzyjnych (zawitych) Podstawowe rodzaje terminów prekluzyjnych (zawitych) Upływ terminu prekluzyjnego (zawitego) a losy praw powiązanych z prawem głównym Czy dopuszczalne jest łagodzenie skutków upływu terminu prekluzyjnego (zawitego) przez stosowanie per analogiam przepisów o przerwaniu, zawieszeniu lub wstrzymaniu zakończenia biegu przedawnienia? Dopuszczalność uchylenia skutków upływu terminu prekluzyjnego (zawitego) przez odwołanie się do konstrukcji nadużycia prawa podmiotowego (art. 5 k.c.) Część szósta PODSTAWY SYSTEMU OCHRONY INSTYTUCJONALNEJ PRYWATNYCH PRAW PODMIOTOWYCH Rozdział XVII Ochrona własna prywatnych praw podmiotowych na tle systemu środków instytucjonalno-prawnych Pojęcie ochrony prywatnych praw podmiotowych Podstawowe rodzaje ochrony prywatnych praw podmiotowych Ochrona własna praw podmiotowych w granicach obowiązującego prawa Pojęcie i rodzaje ochrony własnej Samoobrona jako ochrona prewencyjna praw podmiotowych przed grożącym niebezpieczeństwem Pojęcie Obrona konieczna Stan wyższej konieczności Samopomoc jako ochrona naprawcza naruszonego prawa podmiotowego

26 Rozdział XVIII Ochrona pozasądowa, czyli alternatywne wobec postępowania sądowego procedury rozwiązywania sporów prywatnoprawnych Mediacja jako rozwiązywanie sporów drogą negocjacji prowadzących do ugody Uwagi ogólne Podstawy prawne Dopuszczalność mediacji Rodzaje mediacji Czas mediacji Bezstronność mediatora Umowa o mediację Przebieg postępowania mediacyjnego Poufność mediacji Odpowiedzialność cywilna mediatora Zatwierdzenie przez sąd ugody zawartej przed mediatorem Sąd arbitrażowy (polubowny) Istota sądownictwa arbitrażowego (polubownego) na tle mediacji Rodzaje sądownictwa arbitrażowego (polubownego) Źródła prawa o sądownictwie polubownym (arbitrażu) Zapis na sąd polubowny, czyli klauzula arbitrażowa, jako podstawa jurysdykcji Zakres przedmiotowy spraw objętych tzw. zdatnością arbitrażową Arbitrzy jako sędziowie prywatni Postępowanie przed sądem arbitrażowym Orzeczenia sądu polubownego Ugoda przed sądem polubownym Współdziałanie między sądem polubownym a sądem powszechnym Kontrola sądu polubownego przez sąd powszechny Uznanie lub stwierdzenie wykonalności wyroku sądu polubownego lub ugody przed nim zawartej Skarga o uchylenie wyroku sądu polubownego Rozdział XIX Ochrona prywatnych praw podmiotowych przed sądem powszechnym (państwowym) Charakterystyka ogólna ochrony sądowej prywatnych praw podmiotowych Prawo do sądu powszechnego (państwowego) jako prawo podmiotowe człowieka (jednostki) Ochrona prywatnych praw podmiotowych przed wyspecjalizowanymi organami sądowymi Skarga konstytucyjna Ochrona prywatnych praw podmiotowych w elektronicznym postępowaniu sądowym

27 2. Powództwo jako podstawa ochrony prywatnych praw podmiotowych w postępowaniu przed sądem powszechnym (państwowym) Sprawiedliwość proceduralna jako podstawowa idea współczesnej procedury sądowej Pojęcie Jurysdykcja ogólna Jurysdykcja inherentna sądu Nadużycie praw procesowych (procedury sądowej) Dyskursywne (argumentacyjne) ustalenie stanu faktycznego i normy prawnej (konkretnej i indywidualnej) dyskurs sądowy Rozdział XX Ochrona prywatnych praw podmiotowych w postępowaniu przed organami międzynarodowymi Subsydiarność ochrony prywatnych praw podmiotowych przed organami międzynarodowymi wobec ochrony krajowej Skarga indywidualna do Komitetu Praw Człowieka w Genewie Skarga indywidualna do Europejskiego Trybunału Praw Człowieka w Strasburgu Skarga do Trybunału Sprawiedliwości UE w Luksemburgu (Sądu Pierwszej Instancji) Zakres możliwości powoływania się przez podmioty prywatne na prawo unijne (wspólnotowe) w ramach postępowania przed sądem krajowym Dopuszczalność wnoszenia skarg indywidualnych przez podmioty prywatne do TSUE (Sądu Pierwszej Instancji) Skorowidz przedmiotowy

28

29 WYKAZ SKRÓTÓW Akty prawne DCFR Draft Common Frame of Reference, Projekt Wspólnego Systemu Odniesienia. Zasady, definicje i modele europejskiego prawa prywatnego EKPC Konwencja o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności, sporządzona w Rzymie dnia 4 listopada 1950 r. (Dz. U. z 1993 r. Nr 61, poz. 284 z późn. zm.) k.c. ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. Kodeks cywilny (tekst jedn.: Dz. U. z 2014 r. poz. 121 z późn. zm.) k.k. ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. Kodeks karny (Dz. U. Nr 88, poz. 553 z późn. zm.) Konstytucja RP Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r. (Dz. U. Nr 78, poz. 483 z późn. zm.) k.p. ustawa z dnia 26 czerwca 1974 r. Kodeks pracy (tekst jedn.: Dz. U. z 2014 r. poz z późn. zm.) k.p.c. ustawa z dnia 17 listopada 1964 r. Kodeks postępowania cywilnego (tekst jedn.: Dz. U. z 2014 r. poz. 101 z późn. zm.) k.p.k. ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. Kodeks postępowania karnego (Dz. U. Nr 89, poz. 555 z późn. zm.) k.r.o. ustawa z dnia 25 lutego 1964 r. Kodeks rodzinny i opiekuńczy (tekst jedn.: Dz. U. z 2015 r. poz. 583 z późn. zm.) k.s.h. ustawa z dnia 15 września 2000 r. Kodeks spółek handlowych (tekst jedn.: Dz. U. z 2013 r. poz z późn. zm.) k.w. ustawa z dnia 20 maja 1971 r. Kodeks wykroczeń (tekst jedn.: Dz. U. z 2013 r. poz. 482 z późn. zm.) p.a.s.c. ustawa z dnia 28 listopada 2014 r. Prawo o aktach stanu cywilnego (Dz. U. poz z późn. zm.) PECL Principles of European Contract Law (Zasady Europejskiego Prawa Umów) PEECL Principles of the Existing EC Contract Law (Zasady Obowiązującego Prawa Umów) PETL Principles of European Tort Law (Zasady Europejskiego Prawa Czynów Niedozwolonych) 29

30 pr. aut. ustawa z dnia 4 lutego 1994 r. o prawie autorskim i prawach pokrewnych (tekst jedn.: Dz. U. z 2006 r. Nr 90, poz. 631 z późn. zm.) pr. not. ustawa z dnia 14 lutego 1991 r. Prawo o notariacie (tekst jedn.: Dz. U. z 2014 r. poz. 164 z późn. zm.) p.w.p. ustawa z dnia 30 czerwca 2000 r. Prawo własności przemysłowej (tekst jedn.: Dz. U. z 2013 r. poz. 1410) p.z.p. ustawa z dnia 29 kwietnia 2004 r. Prawo zamówień publicznych (tekst jedn.: Dz. U. z 2013 r. poz. 907 z późn. zm.) rozporządzenie rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady (WE) nr 864/2007 nr 864/2007 z dnia 11 lipca 2007 r. w sprawie prawa właściwego dla zobowiązań pozaumownych (Rzym II) (Dz. Urz. UE L 199 z , s. 40) rozporządzenie rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady (WE) nr 593/2008 nr 593/2008 z dnia 17 czerwca 2008 r. w sprawie prawa właściwego dla zobowiązań umownych (Rzym I) (Dz. Urz. UE L 177 z , s. 6, z późn. zm.) TFUE Traktat o funkcjonowaniu Unii Europejskiej z dnia 25 marca 1957 r. (wersja skonsolidowana Dz. Urz. UE C 326 z , s. 47) TUE Traktat o Unii Europejskiej z dnia 7 lutego 1992 r. (wersja skonsolidowana Dz. Urz. UE C 326 z , s. 13) u.k.w.h. ustawa z dnia 6 lipca 1982 r. o księgach wieczystych i hipotece (tekst jedn.: Dz. U. z 2013 r. poz. 707 z późn. zm.) u.p.e. ustawa z dnia 18 września 2001 r. o podpisie elektronicznym (tekst jedn.: Dz. U. z 2013 r. poz. 262 z późn. zm.) u.z.n.k. ustawa z dnia 16 kwietnia 1993 r. o zwalczaniu nieuczciwej konkurencji (tekst jedn.: Dz. U. z 2003 r. Nr 153, poz z późn. zm.) 30 Czasopisma i publikatory AUWr Prawo Acta Universitatis Wratislaviensis. Prawo Dz. U. Dziennik Ustaw Dz. Urz. WE/UE Dziennik Urzędowy Wspólnot Europejskich/Unii Europejskiej ECR European Courts Reports EPS Europejski Przegląd Sądowy KPP Kwartalnik Prawa Prywatnego M. Praw. Monitor Prawniczy NP Nowe Prawo NPN Nowy Przegląd Notarialny ONSA Orzecznictwo Naczelnego Sądu Administracyjnego OSA Orzecznictwo Sądów Apelacyjnych OSN Orzecznictwo Sądu Najwyższego OSNAPiUS Orzecznictwo Sądu Najwyższego. Izba Administracyjna, Pracy i Ubezpieczeń Społecznych OSNC Orzecznictwo Sądu Najwyższego. Izba Cywilna OSNCP Orzecznictwo Sądu Najwyższego Izby Cywilnej, Pracy i Ubezpieczeń Społecznych

31 OSNC-ZD OSP OTK OTK-A OTK-B PiM PiP PL PPC PPE PPH PPiA Pr. Spółek PS PUG RPEiS SC SPE SPP St. Iur. St. Praw. TPP ZNUJ ZNUJ PPWI Orzecznictwo Sądu Najwyższego. Izba Cywilna. Zeszyt Dodatkowy Orzecznictwo Sądów Polskich (Orzecznictwo Sądów Polskich ( ), Orzecznictwo Sądów Polskich i Komisji Arbitrażowych ( ), Orzecznictwo Sądów Polskich (od 1990)) Orzecznictwo Trybunału Konstytucyjnego Orzecznictwo Trybunału Konstytucyjnego. Seria A Orzecznictwo Trybunału Konstytucyjnego. Seria B Prawo i Medycyna Państwo i Prawo Przegląd Legislacyjny Polski Proces Cywilny Przegląd Prawa Egzekucyjnego Przegląd Prawa Handlowego Przegląd Prawa i Administracji Prawo Spółek Przegląd Sądowy Przegląd Ustawodawstwa Gospodarczego Ruch Prawniczy, Ekonomiczny i Socjologiczny Studia Cywilistyczne Studia Prawno -Ekonomiczne Studia Prawa Prywatnego Studia Iuridica Studia Prawnicze Transformacje Prawa Prywatnego Zeszyty Naukowe UJ Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagiellońskiego. Prace z Prawa Własności Intelektualnej ZNUJ PWiOWI Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagiellońskiego. Prace z Wynalazczości i Ochrony Własności Intelektualnej Inne ADR CEIDG ETPC ETS GIODO KRN NSA RPO SA SN SP Alternative Dispute Resolution (alternatywne sposoby rozwiązywania sporów prawnych) Centralna Ewidencja i Informacja o Działalności Gospodarczej Europejski Trybunał Praw Człowieka Europejski Trybunał Sprawiedliwości (obecnie TSUE) Główny Inspektor Ochrony Danych Osobowych Krajowa Rada Notarialna Naczelny Sąd Administracyjny Rzecznik Praw Obywatelskich sąd apelacyjny Sąd Najwyższy Skarb Państwa 31

32 SPI TK TSUE UNIDROIT UOKiK USC Sąd Pierwszej Instancji Trybunał Konstytucyjny Trybunał Sprawiedliwości Unii Europejskiej (dawniej ETS) International Institut for Unification of Private Law, Międzynarodowy Instytut Unifikacji Prawa Prywatnego, principles/contracts/principles2004/translations/blackletter2004-polish.pdf Urząd Ochrony Klienta i Konsumenta urząd stanu cywilnego 32

33 WYKAZ PODSTAWOWEJ LITERATURY Systemy System Prawa Prywatnego, t. 1, Prawo cywilne część ogólna, red. M. Safjan, Warszawa 2012 System Prawa Prywatnego, t. 2, Prawo cywilne część ogólna, red. Z. Radwański, Warszawa 2008, oraz Suplement, Warszawa 2004 Podręczniki Brzozowski A., Kocot W.J., Skowrońska -Bocian E., Prawo cywilne część ogólna, Warszawa 2010 Doliwa A., Prawo cywilne część ogólna, Warszawa 2004 Ernst U., Rachwał A., Zoll F., Prawo cywilne. Część ogólna, Warszawa 2011 Grzybowski S., Prawo cywilne. Zarys części ogólnej, Warszawa 1985 Kawałko A., Witczak H., Prawo cywilne część ogólna, Warszawa 2006 Łętowska E., Podstawy prawa cywilnego, Warszawa 1994 Radwański Z., Prawo cywilne część ogólna, Warszawa 2009 Wolter A., Ignatowicz J., Stefaniuk K., Prawo cywilne zarys części ogólnej, Warszawa 2001 Ziemianin B., Prawo cywilne. Część ogólna, Poznań 1999 Komentarze Dmowski S., Rudnicki S., Komentarz do kodeksu cywilnego. Księga pierwsza. Część ogólna, Warszawa 2006 Kodeks cywilny. Część ogólna. Komentarz, red. M. Pyziak -Szafnicka, Warszawa 2009 Kodeks cywilny. Komentarz, red. E. Gniewek, Warszawa 2006 Kodeks cywilny. Komentarz, t. 1, Komentarz do artykułów , red. K. Pietrzykowski, Warszawa 2005 Kodeks cywilny. Komentarz, t. 1, Przepisy wprowadzające (art. I LXV PWKC). Część ogólna: Własność i inne prawa rzeczowe (art KC), red. K. Osajda, Warszawa

34

35 WSTĘP Podręcznik ten został napisany z myślą o studentach uczelni prawniczych, a także aplikantach, którzy w czasach globalnej transformacji prawa prywatnego w stronę powszechnych zasad (reguł), a zwłaszcza europejskiej unifikacji, wywołanej jednoczeniem się państw europejskich w ponadnarodową Unię Europejską, muszą nabyć niezbędną wiedzę jako podstawę praktycznego (dyskursywnego) stosowania prawa prywatnego w zgodzie z międzynarodowymi standardami ochrony prywatnych praw podmiotowych, w tym ze standardami europejskimi (acquis communautaire) oraz z postanowieniami Konstytucji RP. Wielość ośrodków prawotwórczych (tzw. multicentryczność) podwyższa sporność prawa, zwiększając zarazem wymagania wobec interpretatora jako odkrywcy (identyfikatora) normy prawnej, koniecznej do rozstrzygnięcia danej sprawy (sporu). Podręcznik nie ogranicza się do ukazania stanu prawnego zawartego w obowiązujących aktach normatywnych, lecz stara się przybliżyć kierunek transformacji krajowego prawa prywatnego pod wpływem prawa europejskiego (unijnego), które łącząc tradycję prawa anglosaskiego (common law) z tradycją prawa kontynentalnego o rzymskich korzeniach (ius civile), wspiera zarazem proces kształtowania się w czasach współczesnych wspólnego europejskiego prawa prywatnego o mieszanym charakterze (mixed jurisdiction), którego symbolem są wspólne (europejskie) zasady (reguły), wyrażające współczesną aksjologię tego prawa. Transformacja krajowego prawa prywatnego pod wpływem prawa europejskiego nie zmienia wprawdzie głównego celu tegoż prawa, którym jest ochrona prywatnych interesów, lecz powoduje daleko idące przewartościowania w sferze kontynentalnej (pozytywistycznej) myśli prawniczej oraz konstrukcji prawnych służących ochronie interesów jednostkowych. Przewartościowania, które w erze globalizacyjnej dokonują się pod silnym wpływem instytucji o anglosaskiej proweniencji, wprowadzają do kontynentalnego prawa prywatnego niezbędny pragmatyzm, którego wyrazem jest zyskująca na znaczeniu klauzula generalna rozsądku i uczciwości, a także tzw. ekonomiczna analiza prawa (law and economics), akcentująca efektywność ekonomiczną regulacji prawnych. Prezentacja podlegającego ewolucji (od formalizmu do pragmatyzmu) krajowego prawa prywatnego jest łączona ze stałym przywoływaniem dorobku doktryny i judykatury, gdyż bez zaznajomienia się ze stanem tychże nie można uzyskać pełnego obrazu współczesnego prawa prywatnego, które jest kształtowane nie tylko przez ustawodawcę. W ślad za tradycją anglosaską również w Europie kontynentalnej zyskuje na znaczeniu prawo sędziowskie jako wyraz roztropnego prawotwórstwa, które jest bardziej wrażliwe na społeczne wartości. 35

36 Duch spotkania ekspansywnej współczesności z europejską tradycją prawną towarzyszy stale rozważaniom zawartym w tym podręczniku, który jest pokłosiem wykładów i seminariów prowadzonych przez autora. Podręcznik zawiera, co do zasady, materię objętą częścią ogólną kodeksu cywilnego, lecz z uwzględnieniem perspektywy europejskiej, stanowiąc wprowadzenie do prawa prywatnego w czasach przemian. Osią rozważań jest prywatne prawo podmiotowe jako uniwersalna konstrukcja prawna, która wyraża i chroni prywatne interesy w harmonii z interesem społecznym, łącząc w sobie elementy materialne z formalnymi. Nazwa prawo prywatne zawarta w tytule podręcznika lepiej współcześnie oddaje istotę tej gałęzi prawa niż określenie prawo cywilne, które jako nazwa używana w języku prawnym dziś już tylko siłą kontynentalnej tradycji akcentuje pod względem merytorycznym raczej elementy właściwe prawu publicznemu (ius civis prawo obywateli) niż prawu prywatnemu, które jest domeną podmiotów prywatnych bez względu na ich obywatelstwo. Posługiwaniu się określeniem prawo prywatne nie stoi na przeszkodzie to, że niektóre źródła tego prawa używają tradycyjnego nazewnictwa (np. kodeks cywilny, kodeks postępowania cywilnego), gdyż nie są to źródła wyłączne prawa prywatnego. W tym miejscu niech wolno mi będzie podziękować za inspirację moim słuchaczom i współpracownikom. Słowa wdzięczności kieruję w szczególności pod adresem asystentek z Zakładu Prawa Prywatnego Instytutu Nauk Prawnych PAN: pani mgr Joanny Muchy -Kujawy i pani mgr Małgorzaty Rybiałek, które zadbały o stronę redakcyjną tego podręcznika. Warszawa, lipiec 2015 r. Autor 36

37 Część pierwsza CHARAKTERYSTYKA OGÓLNA PRAWA PRYWATNEGO

38

39 Rozdział I PRAWO PRYWATNE JAKO GAŁĄŹ PRAWA O KOOPERACYJNEJ (NIEWŁADCZEJ) METODZIE REGULACJI STOSUNKÓW SPOŁECZNYCH Literatura: Arystoteles, Etyka nikomachejska, Warszawa 1956; Brodecki Z., Nawrot A.M., Świątynia w cyberkulturze. Technologie cyfrowe i prawo w społeczeństwie wiedzy, Gdańsk 2007; Dworkin R., Biorąc prawa poważnie, Warszawa 1998; Dworkin R., Imperium prawa, Warszawa 2006; Dworkin R., Justice for Hedgehogs, Cambridge 2011; Fascynujące ścieżki filozofii prawa, red. J. Zajadło, Warszawa 2008; Fuller L.L., Moralność prawa, Warszawa 1978; Habermas J., Faktyczność i obowiązywanie. Teoria dyskursu wobec zagadnień prawa i demokratycznego państwa prawnego, Warszawa 2005; Hart H.L.A., Pojęcie prawa, Warszawa 1998; Kamiński I.C., Słuszność i prawo. Szkic prawnoporównawczy, Kraków 2003; Karolak S.J., Sprawiedliwość. Sens prawa. Eseje, Kraków 2005; Kelly J.M., Historia zachodniej teorii prawa, Kraków 2006; Leszczyński J., Prawo a sfera prywatna i sfera publiczna (w:) Prawo i prawoznawstwo wobec zmian społecznych, red. H. Rot, Wrocław 1990; Łętowska E., Podstawy prawa cywilnego, Warszawa 1994; Kozak A., Postnowoczesne koncepcje prawa (w:) Ponowoczesność, red. M. Błachut, Wrocław 2007; Nowacki J., Prawo publiczne prawo prywatne, Katowice 1992; Radbruch G., Filozofia prawa, Warszawa 2009; Pietrzykowski T., Wyzwania moralne. Etyczne problemy prawa, Katowice 2010; Radwański Z., Pojęcie prawa cywilnego w świetle kodeksu cywilnego (uwagi de lege lata i de lege ferenda) (w:) Polskie prawo prywatne w dobie przemian. Księga jubileuszowa dedykowana profesorowi Jerzemu Młynarczykowi, Gdańsk 2005; Radwański Z., Założenia dalszych prac kodyfikacyjnych na obszarze prawa cywilnego, PiP 2004, z. 3; Rot H., Problem dychotomii prawa publicznego i prywatnego, PPiA 1976, nr 7; Raz J., Autorytet prawa. Eseje o prawie i moralności, Warszawa 2000; Safjan M., Pojęcie i systematyka prawa prywatnego (w:) System Prawa Prywatnego, t. 1, Prawo cywilne część ogólna, red. M. Safjan, Warszawa 2007; Stelmachowski A., Zarys teorii prawa cywilnego, Warszawa 1998; Weber M., Gospodarka i społeczeństwo. Zarys socjologii rozumiejącej, Warszawa 2002; Włodyka S., Problem struktury prawa, PiP 1995, z. 4; Uchańska J., Wprowadzenie do zasad moralności i prawodawstwa według Jerome Benthama jako przyczynek do dyskusji o interesie publicznym i jego znaczeniu dla aksjologii prawa patentowego i konkurencji, St. Praw. 2013, nr 3; Ziembiński Z., Szkice z metodologii szczegółowych nauk prawnych, Warszawa Poznań

40 40 1. Pojęcie 1.1. Geneza i ewolucja prawa prywatnego Prawo prywatne, określane siłą europejskiej (kontynentalnej) tradycji prawnej sięgającej czasów imperium rzymskiego mianem prawa cywilnego (ius proprium civium Romanorum), jest mimo słabnącego w czasach postmodernistycznych pozytywizmu prawniczego oraz wielości centrów tworzenia prawa prywatnego i wynikającej stąd dezintegracji norm prawnych odrębną (komplementarną) wobec prawa publicznego (obywatel organ publiczny) gałęzią krajowego systemu prawnego o własnej logice wewnętrznej, która jako wytwór kontynentalnej kultury prawnej stale ewoluuje, dostosowując się do zmieniających się warunków społeczno-ekonomicznych, w tym internacjonalizacji (europeizacji) gospodarki, obyczajów i nowych technik komunikacji międzyludzkiej (internet). Współczesne prawo prywatne jako refleks zmieniających się warunków funkcjonowania społeczeństwa zachowuje jednak swój europejski kod genetyczny, gdy w postmodernistycznych czasach poszukuje w drodze do sprawiedliwości punktu równowagi regulacyjnej między liberalizmem (ochroną autonomii jednostki) a paternalizmem (silniejszą ochroną słabszych uczestników obrotu prawnego), bezpieczeństwem obrotu prawnego a efektywnością ekonomiczną, aby ograniczyć niesprawiedliwość prawa. Tendencje doktrynalne: podział na prawo prywatne i prawo publiczne, który sięga czasów rzymskich (Digesta, Ulpian) i akcentuje odrębność ochrony interesów jednostkowych (osób prywatnych), powiązanych ściśle z rynkiem, oraz interesu społeczeństwa (interesu publicznego), związanego z kulturą, podlega w czasach współczesnych erozji, gdyż procesy europeizacji (globalizacji) osłabiają pozytywistyczną teorię centralnego (hierarchicznego) systemu prawnego, zorganizowanego w gałęzie prawa, na rzecz modelu multicentrycznego, składającego się z wielości mikrosystemów (prawo unijne, prawo traktatowe, prawo handlu elektronicznego). Prawo prywatne jako tradycyjna, lecz ewoluująca gałąź prawa, o cechach samoregulacji, znajdująca zakotwiczenie w konstytucyjnej aksjologii wolności jednostki i przysługujących jej praw podmiotowych (państwa prawnego), zawiera zespół norm prawnych (reguł i zasad), służących w ujęciu ogólnym kształtowaniu sprawiedliwego (uczciwego) ładu społecznego (porządku prawnego) w racjonalnym społeczeństwie rynkowym (informacyjnym) pod kątem ochrony prywatnych interesów (jednostka jednostka) w harmonii z interesem społecznym (dobrem wspólnym) przy użyciu niewładczej (kooperacyjnej) metody regulacyjnej, preferującej partnerstwo zamiast poddaństwa, lecz niewykluczającej stosowania sankcji, w tym przymusu państwowego, gdy podmioty prywatne nie dotrzymują zaciągniętych dobrowolnie zobowiązań. Od czasów najdawniejszych ogólną ideą prawa prywatnego, będącego immanentnym składnikiem europejskiej kultury prawnej, jest kształtowanie dobrostanu społecznego w harmonii z wartościami moralnymi społeczeństwa, a w szczególności urzeczywistnianie sprawiedliwego (uczciwego) ładu w racjonalnym społeczeństwie rynkowym, którego podmioty dokonują wymiany dóbr i usług, kierując się własnym interesem. Sprawiedliwość (słuszność) jako odwieczna idea i tradycyjny fundament prawa prywatnego (ius ars boni et aequi) ucieleśnia zestaw odwiecznych ludzkich wartości (wolność, równość, bezpieczeństwo, efektywność, pozostających najczęściej w konflikcie), których

41 treść i wzajemny związek ustala sędzia w procesie stosowania (interpretacji) prawa prywatnego, tworzonego nie tylko przez ustawodawcę krajowego, lecz także międzynarodowego (europejskiego). W poszukiwaniu sprawiedliwego prawa prywatnego uczestniczy zarówno prawodawca, jak i jurysprudencja. Tendencje doktrynalne: słuszność (prawość, uczciwość), jako wartość pierwotna względem prawa, akcentowana już w czasach rzymskich przez Ulpiana (D ,1), który wskazywał, że nakazami prawa są: żyć uczciwie (honeste vivere), nie czynić drugiemu szkody (alterum non laedere) oraz oddać każdemu to, co jest jego (suum quique tribuere), jest aprobowana współcześnie nie tylko przez zwolenników tzw. nowego naturalizmu jak R. Dworkin czy J. Finnis, lecz także przez stronników tzw. miękkiego (inkluzyjnego) pozytywizmu jak J. Raz czy N. McCormick, którzy przyjmują, że racjonalne prawo powinno mieć etyczne podstawy. W czasach globalnej (europejskiej) unifikacji (ujednolicania) systemów prawnych w kierunku wspólnych zasad (reguł) krajowe prawo prywatne, jako samoregulacja racjonalnego społeczeństwa rynkowego, ukształtowana w głównej mierze pod wpływem standardów zachodnioeuropejskiej (kontynentalnej) kultury prawa stanowionego (romańsko-germańskiej) o rzymskich korzeniach, wzbogacanej współcześnie o precedensową tradycję anglosaską (anglo-amerykańską), w której standardy prawne tworzą sędziowie, nie ogranicza się już do zamkniętego kręgu norm prawnych (racjonalności formalnej). Wręcz przeciwnie, krajowe prawo prywatne w ślad za prawem europejskim otwiera się coraz szerzej na nowe wartości świata zachodniego (racjonalność aksjologiczną), wśród których dominuje globalna idea praw człowieka (moralnych zobowiązań wobec gatunku ludzkiego), oddziałująca na pojmowanie prywatnych praw podmiotowych (prywatnych interesów) w duchu konwencji międzynarodowych o ochronie praw człowieka (jednostki), które wyrażają pozytywizację prawa naturalnego. Tendencje europejskie: w ramach aksjologii demokratycznego państwa prawnego, które gwarantuje wolność jednostki, w tym wolność gospodarczą, Europa kontynentalna rozwija model społecznej gospodarki rynkowej, który znajduje wyraz w Traktacie o funkcjonowaniu UE oraz w konstytucjach państw europejskich, w tym w Konstytucji RP, która statuując model społecznej gospodarki rynkowej, oddziałuje tym samym na funkcje prawa prywatnego, a zwłaszcza na ocenę wykonywania prywatnych praw podmiotowych (uprawnień jednostki) przez pryzmat interesu społecznego. Współczesne prawo prywatne, łącząc tradycję ius civile z tradycją common law, staje się gałęzią o mieszanym (hybrydowym) charakterze (mixed jurisdiction), lecz nadal o etycznych fundamentach, gdyż tylko prawo mające etyczne podstawy może być efektywne (skuteczne). Jednakże realizując jako fenomen kulturowy wartości wyższe, nabiera dziś coraz wyraźniej cech środka prawnego ze sfery inżynierii społecznej, służącego ochronie i rozgraniczeniu w praktyce prywatnych praw podmiotowych (interesów prywatnych). Normy prawa prywatnego stanowiące kulturową tarczę ochronną wobec drapieżnej natury homo economicus chronią uczciwe reguły gry interesów prywatnych, wskazując w szczególności, jak rozstrzygać konflikty interesów w zgodzie z zasadami (wartościami), a więc dążyć do efektywności ekonomicznej, nie krzywdząc innych, zwłaszcza słabszych, którzy nie mogą skutecznie zabiegać o sprawiedliwość. Roztropny paternalizm (ochrona słabszych) jest znakiem firmowym prawa prywatnego. 41

42