Spis treści Wykaz skrótów Przedmowa RozdzIał I. zagadnienia wstępne

Transkrypt

1 Wykaz skrótów Przedmowa Rozdział I. Zagadnienia wstępne A. Cel i zakres opracowania Cel opracowania Zakres opracowania a) Umowy zobowiązaniowe b) Umowy sprzeczne z prawem c) Skutek (sankcja) sprzeczności umowy z prawem B. Metoda opracowania Szczególne akcenty metodologiczne Koncepcja umowy jako czynności konwencjonalnej i swobody umów jako normy kompetencyjnej Rozdział II. Wskazówki istotne dla interpretacji przepisów regulujących sankcje umów sprzecznych z prawem A. Wskazówki konstytucyjne Wartości chronione konstytucyjnie Skuteczność sankcji Proporcjonalność sankcji Przewidywalność sankcji Znaczenie wskazówek konstytucyjnych B. Wskazówki unijne C. Wskazówki prawnoporównawcze Rozdział III. Sprzeczność umowy z prawem odpowiadająca art. 58 k.c A. Wstępne ustalenia interpretacyjne Umowa jako czynność prawna w rozumieniu art. 58 k.c Ustawa i zasady współżycia społecznego wzmianka B. Sprzeczność umowy z prawem w rozumieniu art. 58 k.c Pojęcie sprzeczności z prawem w doktrynie i orzecznictwie Obserwacje historyczne i prawnoporównawcze a) Prawo francuskie b) Prawo austriackie c) Prawo niemieckie (1) Naruszenie zakazu ustawowego w rozumieniu 134 k.c.n (2) Naruszenie dobrych obyczajów w rozumieniu 138 k.c.n

2 d) Prawo szwajcarskie e) Kodeks zobowiązań f) Przepisy ogólne prawa cywilnego g) Prawo holenderskie h) Draft Common Frame of Reference (Projekt Wspólnego Systemu Odniesienia) i) Wnioski Stanowisko włas ne a) Chwiejność znaczeniowa sformułowania sprzeczność treści umowy z prawem b) Wstępne ustalenia interpretacyjne dotyczące zakresu pojęcia sprzeczność z prawem c) Umowa jako akt i jako regulacja umowna (1) Kryterium rozróżnienia (2) Sprzeczność regulacji umownej z prawem (i) Sprzeczność z normami zakazującymi okreś lonych działań (ii) Sprzeczność z normami wytyczającymi prawa i obowiązki stron zobowiązania (iii) Sprzeczność regulacji umownej z prawem a niemożność skutecznego uzgodnienia okreś lonej regulacji (3) Sprzeczność zawarcia umowy z prawem (i) Sens zakazów zawarcia umowy (ii) Dwustronna sprzeczność zawarcia umowy z prawem (iii) Jednostronna sprzeczność zawarcia umowy z prawem (iv) Jednostronna sprzeczność zawarcia umowy z prawem wymierzona przeciwko drugiej stronie (v) Naruszenie zakazu zawarcia umowy przez reprezentanta strony (vi) Naruszenie zakazu zawarcia umowy przez notariusza (vii) Wnioski (4) Sprzeczność regulacji umownej oraz aktu zawarcia umowy z prawem jako alternatywa łączna (5) Odróżnienie przypadków sprzeczności regulacji umownej oraz aktu zawarcia umowy z prawem (6) Ocena wybranych zagadnień w świet le sformułowanych kryteriów (i) Problem naruszenia zakazów publicznoprawnych w ogólności (ii) Naruszenie zakazu prowadzenia działalności bez wymaganych przesłanek podmiotowych (iii) Naruszenie pierwszeństwa ustawowego (iv) Pominięcie roszczenia byłego właś ciciela o zwrot wywłaszczonej nieruchomości (v) Naruszenie przepisów regulujących obligatoryjną procedurę przetargową (vi) Naruszenie zakazu rozporządzania rzeczą cudzą (vii) Naruszenie zakazu wykorzystywania postanowienia wzorca uznanego za niedozwolone i wpisanego do rejestru postanowień wzorców umowy uznanych za niedozwolone (viii) Naruszenie wymagania uzys kania uprzedniego zezwolenia organu władzy publicznej

3 d) Obejście prawa e) Sprzeczność z prawem celu umowy f) Sprzeczność z ustawą a cel naruszanej normy g) Sprzeczność z prawem a inne przesłanki skuteczności umowy h) Sprzeczność umowy z prawem a rodzaj sankcji i) Sprzeczność umowy z prawem w rozumieniu art. 58 k.c. a art k.c Podsumowanie Rozdział IV. Sankcja nieważności (tzw. nieważności bezwzględnej) A. Podstawowa charakterystyka sankcji nieważności (tzw. nieważności bezwzględnej) Tło historyczne i prawnoporównawcze Nieważność jako sankcja ściśle okreś lona Cechy sankcji nieważności Nieważność unijna B. Szczególne zagadnienia związane z nieważnością części umowy Nieważność części umowy Pojęcie postanowienie umowy ( część umowy) w rozumieniu art i art k.c a) Ustalenia wstępne b) Część umowy a umowy połączone c) Ujęcie językowo-normatywne czy myślowe (idealne) postanowienia umowy. 281 (1) Warianty interpretacyjne (2) Wypowiedzi doktryny i orzecznictwa (3) Uwagi prawnoporównawcze (4) Stanowisko włas ne Wpływ nieważności poszczególnych postanowień umowy na ważność pozostałych części (art k.c.) a) Ustalenia wstępne (1) Preferencja na rzecz utrzymania w mocy pozostałych części umowy (części zgodnych z prawem) (2) Nieważność niektórych postanowień zgodnych z prawem b) Kryteria niewyartykułowane w art k.c c) Kryterium przewidziane w art k.c (1) Wola stron (2) Znaczenie woli osób trzecich i zezwolenia organu władzy publicznej d) Wyłączenie skutków art k.c. ex post mocą działania stron (1) Art k.c. a odmienna, zgodna wola stron istniejąca ex post (2) Art k.c. a odmienna, istniejąca ex post wola strony wyłącznie dotkniętej nieważnością (3) Konwalidacja części umowy zgodnej z prawem, lecz nieważnej ze względu na kryterium z art k.c. wzmianka e) Przepisy wyłączające zastosowanie art k.c Nieważność części umowy a art. 56 k.c C. Roszczenia restytucyjne związane z nieważnością Roszczenie z bezpodstawnego wzbogacenia a) Możliwość żądania zwrotu świadczeń spełnionych w wykonaniu nieważnej umowy

4 b) Wyłączenie obowiązku zwrotu świadczeń spełnionych w wykonaniu nieważnej umowy (1) Zgodność świadczenia z zasadami współżycia społecznego (art. 411 pkt 2 k.c.) (2) Nadużycie roszczenia o zwrot nienależnego świadczenia (art. 5 k.c.) c) Przepadek świadczenia niegodziwego (art. 412 k.c.) (1) Funkcja przepisu (2) Podstawowe przesłanki zastosowania przepisu (3) Przedmiot przepadku (4) Znaczenie dla sankcji nieważności d) Regulacje szczególne e) Problem świadczenia spełnionego w wykonaniu nieważnej umowy zmierzającej do wykreowania stosunku trwałego f) Znaczenie regulacji nienależnego świadczenia dla efektywności i proporcjonalności sankcji nieważności Roszczenia z tytułu ochrony prawa włas ności Odpowiedzialność odszkodowawcza a) Uwagi ogólne b) Odpowiedzialność strony za spowodowanie sprzeczności umowy z prawem c) Odpowiedzialność strony za niepoinformowanie kontrahenta o sprzeczności umowy z prawem d) Odpowiedzialność osoby trzeciej związana z nieważnością umowy e) Znaczenie odpowiedzialności odszkodowawczej dla skuteczności i proporcjonalności sankcji nieważności D. Instytucje korygujące skutki nieważności Konwersja a) Pojęcie i przesłanki zastosowania konwersji w ogólności b) Konwersja nieważnej części czynności prawnej c) Podstawa prawna konwersji d) Konwersja umów sprzecznych z prawem i jej znaczenie dla proporcjonalności sankcji nieważności Konwalidacja a) Pojęcie i charakter prawny konwalidacji w ogólności (1) Konwalidacja w poglądach doktryny (2) Wstęp do analizy włas nej (3) Art i art zd. 2 k.c. jako podstawy normatywne konwalidacji (i) Art a zdolność do czynności prawnych (ii) Wykonanie a zawarcie umowy darowizny (art zd. 2 k.c.) (iii) Art i art zd. 2 k.c. a instytucja bezskuteczności zawieszonej (iv) Wnioski b) Wartościowania związane ze stosowaniem instytucji konwalidacji c) Konwalidacja umów sprzecznych z prawem i jej znaczenie dla proporcjonalności sankcji nieważności Dopuszczalność oceny powołania się na nieważność pod kątem art. 5 k.c E. Skuteczność i proporcjonalność sankcji nieważności Uwagi ogólne

5 2. Adekwatność sankcji nieważności, gdy sprzeczność umowy z prawem godzi w interes publiczny Adekwatność sankcji nieważności, gdy sprzeczność umowy z prawem godzi w interes prywatny a) Ochrona interesu jednej ze stron b) Ochrona interesu osób trzecich F. Znaczenie domniemania nieważności wyrażonego w art. 58 k.c Rozdział V. Inny niż nieważność skutek sprzeczności umowy z prawem A. Ustalenia ogólne Inny skutek w rozumieniu art k.c Właś ciwy przepis ustawy w rozumieniu art k.c a) Stanowisko doktryny i orzecznictwa b) Wskazówki prawnoporównawcze c) Stanowisko włas ne Inny skutek w przypadku sprzeczności umowy z zasadami współżycia społecznego Ogólny tryb ustalania właś ciwej sankcji B. Zmiana treści umowy ex lege i związanie stron umową o zmienionej treści Zastąpienie nieważnych postanowień umowy imperatywną regulacją (konwersja obligatoryjna) a) Charakterystyka sankcji b) Podstawowy zakres zastosowania innego skutku z art k.c (1) Wątpliwości doktrynalne (2) Stanowisko włas ne c) Skuteczność i proporcjonalność innego skutku z art k.c d) Dalszy zakres zastosowania innego skutku z art k.c (1) Sprzeczność z normami semiimperatywnymi w ogólności (2) Sprzeczność z normami imperatywnymi w sposób pozytywny wyznaczającymi treść zobowiązania (3) Sprzeczność z normami imperatywnymi w sposób negatywny wyznaczającymi treść zobowiązania i zastosowanie art. 56 k.c (4) Naruszenie słuszności kontraktowej i zastosowanie art. 56 k.c Bezskuteczność postanowień umowy bez substytucji (bezskuteczność prosta) a) Charakterystyka sankcji i podstawowy zakres jej zastosowania b) Skuteczność i proporcjonalność sankcji c) Dalszy zakres zastosowania sankcji (1) Sprzeczność z ochronnymi normami imperatywnymi wyznaczającymi w sposób negatywny treść zobowiązania (2) Naruszenia słuszności kontraktowej Inne przypadki ustawowej zmiany treści stosunku a) Sankcja z art k.c b) Sankcja z art k.c Sankcja z art k.c a) Podstawowa charakterystyka sankcji (1) Poglądy doktryny i orzecznictwa (2) Stanowisko własne (i) Kontekst unijny i prawnoporównawczy

6 (ii) Bezskuteczność zawieszona? (iii) Sankcja specyficzna? b) Zakres oddziaływania sankcji (1) Problem redukcji utrzymującej skuteczność (konwersji postanowienia dotkniętego ostateczną bezskutecznością) (i) Poglądy krajowe i zagraniczne (ii) Wskazówki wynikające z prawa unijnego (iii) Pogląd własny (2) Wpływ niedozwolonego charakteru postanowienia na pozostałe elementy stosunku prawnego c) Skuteczność i proporcjonalność sankcji oraz zakres jej zastosowania Zmiana treści umowy ex lege i związanie stron umową o zmienionej treści w perspektywie de lege ferenda C. Konstytutywna ingerencja sądu w treść umowy i związanie umową o zmienionej treści Sankcja z art. 388 k.c a) Art. 388 k.c. jako przepis przewidujący inny niż nieważność skutek sprzeczności umowy z prawem b) Charakterystyka sankcji (1) Sądowa zmiana treści stosunku prawnego przez sąd (2) Unieważnienie umowy przez sąd c) Skuteczność i proporcjonalność sankcji d) Zakres zastosowania e) W poszukiwaniu skutecznej i proporcjonalnej sankcji wyzysku (1) Uwagi prawnoporówawcze (2) Ocena rozwiązań obcych i propozycja własna Inne przypadki sądowej ingerencji w treść umowy a) Sądowe podwyższenie świadczenia głównego przewidziane w art. 44 ustawy z 4 lutego 1994 r. o prawie autorskim i prawach pokrewnych szczególna sankcja sprzeczności umowy z prawem? b) Miarkowanie świadczenia ubocznego: art. 484 k.c. inny niż nieważność skutek sprzeczności umowy z prawem? Ogólne uwagi o sądowej ingerencji w treść umowy D. Unieważnienie umowy w Prawie zamówień publicznych Inny niż nieważność skutek sprzeczności umowy z prawem Charakterystyka sankcji Skuteczność i proporcjonalność sankcji E. Sankcja wzruszalności w ogólności Charakterystyka sankcji wzruszalności w ogólności Skuteczność i proporcjonalność sankcji wzruszalności w ogólności i zakres jej zastosowania F. Bezskuteczność względna Bezskuteczność względna umowy z mocy orzeczenia sądowego a) Inny niż nieważność skutek sprzeczności umowy z prawem? b) Charakterystyka sankcji z art. 527 i n. k.c c) Inne regulacje Bezskuteczność względna ex lege a) Uwagi ogólne b) Charakterystyka sankcji

7 3. Skuteczność i proporcjonalność sankcji a) Ocena ogólna b) Wybór między bezskutecznością ex lege a bezskutecznością sądową Zakres zastosowania G. Bezskuteczność zawieszona Bezskuteczność zawieszona jako inny niż nieważność skutek sprzeczności umowy z prawem Zawarcie umowy bez wymaganego uprzedniego zezwolenia organu władzy publicznej (decyzji administracyjnej) a) Stanowisko doktryny i orzecznictwa b) Uwagi prawnoporównawcze c) Propozycja sankcji skutecznej i proporcjonalnej (1) Brak zezwolenia na umowę zobowiązującą (2) Wpływ braku zezwolenia na rozporządzenie na skuteczność zobowiązania do rozporządzenia Inne przypadki, w których bezskuteczność zawieszona jest sankcją skuteczną i proporcjonalną a) Uzgodnione świadczenie jest niedozwolone ze względu na brak dodatkowej przesłanki b) Bezskuteczność zawieszona do czasu wykonania umowy? H. Wyłączenie roszczenia o spełnienie świadczenia, które dla dłużnika jest zakazane ze względu na brak wymaganego zezwolenia, uprawnień zawodowych lub zakaz prowadzenia działalności Sprzeczność umowy z prawem i nieadekwatność sankcji nieważności W poszukiwaniu sankcji skutecznej i proporcjonalnej a) Wytyczne dotyczące sankcji b) Uwagi prawnoporównawcze c) Propozycja sankcji skutecznej i proporcjonalnej I. Deliktowa odpowiedzialność odszkodowawcza jako inny niż nieważność skutek sprzeczności umowy z prawem J. Sankcja publicznoprawna jako inny niż nieważność skutek sprzeczności umowy z prawem? K. Inne sankcje Rozdział VI. Podsumowanie i wnioski końcowe A. Podstawowe elementy uelastyczniające system sankcji B. Etap I ustalenie, czy umowa jest sprzeczna z prawem w rozumieniu art. 58 k.c Uwagi ogólne Sprzeczność regulacji umownej z prawem a) Przypadki typowe b) Wyjaśnienia dodatkowe Dwustronna sprzeczność zawarcia umowy z prawem a) Przypadki typowe b) Wyjaśnienia dodatkowe Jednostronna sprzeczność zawarcia umowy z prawem C. Etap II ocena sankcji nieważności pod kątem jej właściwości Preferowana sankcja nieważności i elementy ją uelastyczniające Właściwość sankcji nieważności

8 a) Umowy rażąco sprzeczne z prawem b) Inne umowy D. Etap III poszukiwanie sankcji bardziej skutecznej lub proporcjonalnej niż nieważność Uwagi ogólne Wyłączenie zastosowania sankcji nieważności ze względu na potrzebę ochrony interesów obu stron a) Przypadki, w których zastosowanie sankcji nieważności byłoby przedwczesne (1) Brak zezwolenia na zawarcie umowy (2) Naruszenie ustawowego pierwszeństwa i obowiązku zwrotu wywłaszczonej nieruchomości (3) Inne przypadki b) Zawarcie umowy na zbyt długi okres Wyłączenie zastosowania sankcji nieważności w odniesieniu do umów naruszających interesy wierzyciela Wyłączenie zastosowania sankcji nieważności ze względu na potrzebę ochrony interesów jednej ze stron a) Naruszenie norm chroniących jedną ze stron umowy przed zbyt niekorzystnym (niesłusznym) ukształtowaniem treści zobowiązania (1) Uwagi ogólne (2) Naruszenie ustawowej normy imperatywnej (semiimperatywnej) w sposób pozytywny regulującej treść zobowiązania (3) Naruszenie normy w sposób negatywny regulującej treść zobowiązania b) Zobowiązanie do działania, które nadmiernie ingeruje w sferę wolności lub innych dóbr osobistych dłużnika c) Ochrona dobrej wiary kontrahenta (1) Zobowiązanie do działania, które jest dla dłużnika zakazane ze względu na brak wymaganych przesłanek podmiotowych (2) Inne przypadki Wyłączenie zastosowania sankcji nieważności ze względu na potrzebę ochrony bezpieczeństwa obrotu E. Wskazówki co do ustalenia sankcji skutecznej i proporcjonalnej a czynniki wskazane w DCFR F. Uwagi de lege ferenda Sankcja działająca ipso iure czy sankcja określana konstytutywnym orzeczeniem sądu Pożądane zmiany w systemie sankcji umów sprzecznych z prawem Proponowane rozwiązania a projekt Księgi pierwszej Kodeksu cywilnego Bibliografia