Darmowy fragment

Transkrypt

1

2 Copyright by O cyna Wydawnicza Impuls, Kraków 2010 Recenzent: prof. UKSW, dr hab. Maria Ryś Korekta: Magdalena Polek Aleksandra Bylica Projekt okładki: Magdalena Muszyńska Izabela Surdykowska-Jurek CZARTART ISBN ISBN O cyna Wydawnicza Impuls Kraków, ul. Turniejowa 59/5 tel. (12) , fax (12) cyna.com.pl, impuls@impulso cyna.com.pl Wydanie I, Kraków 2010

3 Spis treści Wstęp... 9 Rozdział I Autoprezentacja w świetle teorii i badań Podstawowe założenia dotyczące autoprezentacji Funkcje autoprezentacji Style autoprezentacji Atrakcyjność faworyzującego i deprecjonującego stylu autoprezentacji Faworyzowanie i deprecjonowanie się za pomocą atrybucji przyczynowych Style autoprezentacji w zależności od płci Rola lęku społecznego w autoprezentacji Autoprezentacyjna koncepcja lęku społecznego M. Leary ego Osobowościowe uwarunkowania lęku społecznego Samoocena Samoświadomość Sytuacyjne uwarunkowania lęku społecznego Nowość sytuacji Oceny w relacjach interpersonalnych Różnice między osobami z wysokim i niskim poziomem lęku społecznego w wybranych sferach funkcjonowania psychospołecznego Interpretowanie sytuacji powodzenia i niepowodzenia Przekonania dotyczące własnej osoby Metapercepcja (ja-odzwierciedlone) oraz dokonywanie atrybucji przyczynowych Postrzeganie oczekiwań otoczenia względem siebie Rezultaty uzyskiwane w testach intelektualnych Treści pamięci autobiogra cznej, umiejętność wyrażania negatywnych emocji i wsparcie społeczne Regulowanie poczucia własnej wartości... 27

4 6 Spis treści 4.5. Funkcjonowanie społeczne osób z wysokim i niskim poziomem lęku społecznego w okresie dorastania Autoprezentacja faworyzująca jako podstawowy styl autoprezentacji osób z niskim poziomem lęku społecznego Autoprezentacja ochronna jako podstawowy styl autoprezentacji osób z wysokim poziomem lęku społecznego Znaczenie metapercepcji (ja-odzwierciedlonego) dla autoprezentacji Rozdział II Problematyka badań własnych Faworyzowanie i deprecjonowanie się w sytuacji powodzenia i niepowodzenia w sferze społecznej i intelektualnej przez młodzież szkolną z niskim i wysokim poziomem lęku społecznego sformułowanie pytań i hipotez do ankietowej części badań Wpływ faworyzującej i deprecjonującej autoprezentacji w sytuacji powodzenia i niepowodzenia na poziom lęku sytuacyjnego i metapercepcję (ja-odzwierciedlone) u młodzieży o różnym poziomie lęku społecznego sformułowanie pytań i hipotez do eksperymentalnej części badań Wpływ dyspozycyjnej koncentracji na różnych rodzajach ja na faworyzującą i deprecjonującą autoprezentację oraz jej emocjonalne i poznawcze konsekwencje: lęk sytuacyjny i metapercepcję Rozdział III Metodologia badań własnych Metody badań Zmienne i ich operacjonalizacja Badanie ankietowe Badanie eksperymentalne Charakterystyka badanej grupy Narzędzia badawcze Ankieta do pomiaru stylu autoprezentacji Skala Koncentracji na Sobie Inwentarz Stanu i Cechy Lęku Arkusz Jak widzą mnie inni? Przebieg badań Rozdział IV Wyniki Charakterystyka zmiennych osobowościowych badanej młodzieży w ankietowej części badań Lęk społeczny Statystyki opisowe i rozkład wartości lęku społecznego... 55

5 Spis treści Ja-publiczne Ja-prywatne Podgrupy osób wyróżnione ze względu na zmienne osobowościowe: lęk społeczny, ja-publiczne, ja-prywatne Charakterystyka zmiennych osobowościowych badanej młodzieży w eksperymentalnej części badań Lęk społeczny Rozkład wartości lęku społecznego (analizowanego na trzech poziomach: niskim, średnim i wysokim) Rozkład wartości lęku społecznego (analizowanego na dwóch poziomach: niższym i wyższym) Ja-publiczne Statystyki opisowe i rozkład wartości ja-publicznego Podgrupy osób wyróżnione ze względu na zmienne osobowościowe: lęk społeczny i ja-publiczne Rozkład liczebności dziewcząt i chłopców w podgrupach wyróżnionych ze względu na zmienne osobowościowe (lęk społeczny i ja-publiczne) Autoprezentacja osób o wysokim i niskim lęku społecznym w sytuacji powodzenia i niepowodzenia wery kacja hipotez badawczych na podstawie ankiety Hipoteza pierwsza Hipoteza druga Deprecjonujący styl autoprezentacji a płeć Faworyzujący styl autoprezentacji a płeć Wpływ faworyzującej i deprecjonującej autoprezentacji w sytuacji powodzenia i niepowodzenia na lęk sytuacyjny i metapercepcję (ja-odzwierciedlone) u osób o różnym poziomie osobowościowego lęku społecznego wery kacja hipotez i odpowiedzi na pytania badawcze na podstawie eksperymentu Hipoteza trzecia Hipoteza czwarta Hipoteza piąta Hipoteza szósta Hipoteza siódma Pytanie badawcze Zależności między dyspozycyjną koncentracją na różnych rodzajach ja i lękiem społecznym a autoprezentacją i jej konsekwencjami Zależności między badanymi zmiennymi osobowościowymi a faworyzującą i deprecjonującą autoprezentacją (badanie ankietowe) Wpływ lęku społecznego oraz ja-publicznego na emocjonalne i poznawcze konsekwencje faworyzującej i deprecjonującej autoprezentacji (badanie eksperymentalne)... 98

6 8 Spis treści Rozdział V Interpretacja wyników Zakończenie Bibliogra a Załączniki

7 Wstęp Wiele badań poświęconych autoprezentacji podkreśla rolę zależności między osobowością człowieka, warunkami autoprezentacji oraz rodzajem audytorium. W ramy tego zagadnienia wpisuje się wpływ lęku społecznego oraz sytuacji (neutralnej lub silnie angażującej ja jednostki) na styl autoprezentacji dokonywanej przed określonym audytorium. Dotychczasowe badania pokazują, że osoby z wysokim poziomem lęku społecznego prezentują się bardziej negatywnie niż te z niskim poziomem lęku (Arkin i in. 1980; Curran i in. 1978, za: Leary, Kowalski 2002; Kocovski, Endler 2000; Lundh, Sperling 2002; Meleshko, Alden 1993, za: Leary, Kowalski 2002; Stojanowska 1996; Stojanowska 1998). Czy dzieje się tak zarówno w sytuacji powodzenia, jak i niepowodzenia? Próbę odpowiedzi na to pytanie podjęto w opisanym w niniejszej pracy badaniu pierwszym (ankietowym), które nawiązuje do wyników uzyskanych przez R.M. Arkina i współpracowników (1980). Rezultaty osiągnięte przez tych badaczy pokazały, że w sytuacji sukcesu i porażki jednostki o wysokim lęku społecznym prezentują się bardziej negatywnie niż jednostki o niskim lęku społecznym. Należy jednak dodać, że badanie Arkina i współpracowników (1980) odbyło się przed audytorium składającym się z autorytetu (eksperymentatora, profesora psychologii). Otwarte natomiast pozostaje pytanie o to, czy również przed rówieśnikami osoby z wysokim lękiem społecznym prezentują się bardziej negatywnie. Niniejsza praca, wykorzystująca autoprezentacyjną koncepcję lęku społecznego M. Leary ego, stanowi próbę odpowiedzi na to pytanie. Autoprezentacja jest zachowaniem społecznym podlegającym samokontroli i samoobserwacji, dlatego wywołuje emocje i procesy poznawcze z nią związane (Stojanowska 1998). W badaniu drugim eksperymentalnym interesowano się sposobem, w jaki deprecjonująca i faworyzująca autoprezentacja wpływają na lęk sytuacyjny i metapercepcję (inaczej ja-odzwierciedlone; przekonanie jednostki o tym, jak jest oceniana przez innych) u osób z wysokim i niskim lękiem społecznym. Celem badań było określenie znaczenia deprecjonującej i faworyzującej autoprezentacji dla zmian w poziomie lęku

8 10 Wstęp sytuacyjnego oraz metapercepcji u osób o różnym dyspozycyjnym lęku społecznym. Niniejsza książka składa się z pięciu rozdziałów. W rozdziale pierwszym omówiono problem autoprezentacji w świetle teorii i badań, przeanalizowano podstawowe założenia dotyczące autoprezentacji, jej funkcje i style, rolę lęku społecznego w kierowaniu wrażeniem. Kolejne punkty poświęcono autoprezentacji faworyzującej (jako podstawowemu stylowi stosowanemu przez osoby z niskim lękiem społecznym) oraz autoprezentacji ochronnej (charakteryzującej osoby z wysokim lękiem społecznym). Rozdział ten kończy analiza znaczenia metapercepcji dla autoprezentacji. Rozdział drugi zawiera omówienie badań własnych. W punkcie pierwszym sformułowano pytania i hipotezy dotyczące faworyzowania i deprecjonowania się w sytuacji powodzenia i niepowodzenia w sferze społecznej i intelektualnej przez młodzież szkolną z wysokim i niskim lękiem społecznym (badanie ankietowe). W punkcie drugim sformułowano hipotezy, opierając się na badaniach eksperymentalnych. Punkt trzeci traktuje o tym, jak dyspozycyjna koncentracja na różnych rodzajach ja wpływa na faworyzującą i deprecjonującą autoprezentację oraz jej emocjonalne oraz poznawcze konsekwencje lęk sytuacyjny i metapercepcję. W rozdziale trzecim przedstawiono metodologię badań własnych omówiono metody, określając zmienne i ich operacjonalizację, przy czym zmienne niezależne oraz zależne zostały szczegółowo wyodrębnione. W pracy wykorzystano następujące metody: ankietę do pomiaru stylu autoprezentacji (skonstruowaną przez autorkę niniejszej publikacji), Skalę Koncentracji na Sobie, Inwentarz Stanu i Cechy Lęku oraz arkusz Jak widzą mnie inni?. Rozdział czwarty zawiera wyniki przeprowadzonych badań. Na początku scharakteryzowano omawiane zmienne osobowościowe, takie jak: lęk społeczny, ja-publiczne, ja-prywatne, zmienne określone w badaniach ankietowych oraz eksperymentalnych (podrozdziały pierwszy i drugi). W podrozdziale trzecim przedstawiono wyniki dotyczące autoprezentacji osób o wysokim i niskim lęku społecznym w sytuacji powodzenia oraz niepowodzenia. Podrozdział czwarty to wery kacja hipotez zakładających wpływ faworyzującej i deprecjonującej autoprezentacji w sytuacji powodzenia, jak również niepowodzenia na lęk sytuacyjny i metapercepcję u osób o różnym poziomie lęku społecznego. W podrozdziale piątym przeanalizowano zależności między dyspozycyjną koncentracją na różnych rodzajach ja i lękiem społecznym a autoprezentacją oraz jej konsekwencjami. Publikację zamykają rozdział dotyczący interpretacji wyników oraz zakończenie.

9 ROZDZIAŁ I Autoprezentacja w świetle teorii i badań 1. Podstawowe założenia dotyczące autoprezentacji W literaturze przedmiotu często podkreśla się, że relacje interpersonalne są warunkiem prawidłowego funkcjonowania człowieka, ponieważ tylko we współpracy z innymi jest on w stanie zaspokajać większość swoich potrzeb (Aronson i in. 1997; Murray 1938; Rogers 1961; Rostowska 2008; Schlenker 1985). Wspomniana zależność powoduje, że człowiek jest zainteresowany wrażeniem, jakie wywiera na otoczeniu (Leary 2002). Z tego względu autorzy duże znaczenie przypisują autoprezentacji, de niowanej jako wywieranie przez jednostkę wpływu na to, jak jest postrzegana przez innych ludzi (Leary 2002). Za prekursora badań nad autoprezentacją uważa się socjologa E. Goffmana (1959), według którego dla zrozumienia człowieka ważna jest nie tyle analiza osobowości, ile obserwacja jego publicznych zachowań. W swojej książce Człowiek w teatrze życia codziennego (1959) przyjął on perspektywę przedstawienia teatralnego, w którym ludzie (aktorzy) odgrywają swoje role. Jak podkreślają badacze autoprezentacji, termin ten bywa mylnie utożsamiany z grą, pozorami czy też wykorzystywaniem innych (Leary 2002; Szmajke 2001; Stojanowska 1998). Niekiedy takie rozumowanie może być uzasadnione, na przykład makiaweliści przede wszystkim dopasowują swoje opinie do oczekiwań ważnego dla siebie audytorium, co wiąże się z prezentowaniem większej zmienności w poglądach (Christie, Geiss 1970). Zazwyczaj jednak człowiek prezentuje się przed innymi w taki sposób, że aktualne zachowanie jest jednym z wielu charakteryzujących go zachowań (Leary, Kowalski 2002; Stojanowska 1998; Szmajke 2001). W niniejszej książce autoprezentację (de niowaną także jako kierowanie wrażeniem ) traktuje się w szerokim ujęciu B.R. Schlenkera (1985), które głosi, że każde zachowanie społeczne ma wymiar autoprezentacyjny. Według tego badacza, cele autoprezentacyjne mogą być realizowane w trybie pierwszoplanowym lub drugoplanowym (w tle).

10 12 ROZDZIAŁ I. Autoprezentacja w świetle teorii i badań W pierwszym przypadku często jest to pierwsza randka lub rozmowa kwali kacyjna ludzie wiele czasu poświęcają na przemyślenie kolejnych etapów rozmowy, świadomie koncentrują się na tym, jak osiągnąć cel (Schlenker, Pontari 2004). Najczęściej w takich sytuacjach mówi się o kierowaniu wrażeniem (Schlenker, Pontari 2004). Z kolei autoprezentacja realizowana w trybie drugoplanowym przebiega inaczej ma charakter automatyczny, dotyczy sytuacji znanych i mniej ważnych (Schlenker, Pontari 2004). Zdaniem wspomnianych badaczy, również tę grupę zachowań powinno się określać mianem autoprezentacji. W czasie realizacji dążeń przebiegających w tle postępowaniu aktora przyświeca cel, jakim jest wytworzenie pożądanego zbioru wizerunków tożsamości. Aktor monitoruje zarówno swoje zachowanie, jak i reakcje audytorium, dzięki czemu upewnia się co do tego, że kreowane wrażenie jest właściwe. Jeśli nie jest, dochodzi do podporządkowania celowi zmian zachowań, które są poprzedzone pełnym oglądem sytuacji, a gdyby okazało się, że wytworzone wrażenie w żaden sposób nie jest pożądane i należy je skorygować, to jednostka jest w stanie włączyć samoświadomość i podjąć stosowane działania naprawcze. Gdyby ludzie nie mieli planów, które umożliwiają prezentację i ochronę pożądanej tożsamości, nie denerwowaliby się odkryciem, że wywarli na audytorium złe wrażenie lub że wypadli z roli. Działania w tle wydają się przebiegać bez wysiłku i bez udziału świadomości, ale nie dlatego, że są bezcelowe i nie mają związku z wywieranym przez podmiot wrażeniem, ale dlatego, że taka jest natura procesów automatycznych (Schlenker, Pontari 2004, s. 191). Oznacza to, że niemal wszystkie zachowania ludzi o charakterze publicznym mogą mieć strategiczny charakter w wywieraniu określonego wrażenia obecność innych powoduje, że jednostka zwiększa swoją motywację, by zachowywać się w określony sposób (Miller 2000). Autoprezentacyjne uwarunkowania mają więc zarówno noszenie określonych strojów, jak i głośne ujawnianie poglądów lub zainteresowań (Zanna, Pack 1975, za: Miller 2000). Wymiar autoprezentacyjny posiadają również miejsce zamieszkania czy też środowisko, z jakim dana osoba utrzymuje kontakty (Szmajke 2001). Okazuje się, że w celu wywarcia określonego wrażenia ludzie decydują, ile mogą zjeść, natomiast w toalecie częściej myją ręce, gdy podejrzewają, że ktoś może im się przyglądać (Pedersen i in i Pliner, Chaiken 1990, za: Miller 2000). W literaturze przedmiotu podkreśla się (Schlenker 1985), że jednostka może dokonywać autoprezentacji przed samym sobą (autoprezentacja prywatna) lub przed innymi ludźmi (autoprezentacja publiczna). Warto zaznaczyć, że pierwszy rodzaj autoprezentacji najczęściej ma na celu ochronę poczucia własnej wartości, natomiast drugi realizację różnych doraźnych celów (Schlenker