USTROJOWE ZRÓDLA ZELAZA CZLOWIEKA WYKORZYSTYWANEIN VITRO PRZEZ GRONKOWCE

Transkrypt

1 MED. DOSW. MIKROBIOL., 1996, 48, 5-13 Pawel Lisiecki, Jerzy Mikucki USTROJOWE ZRÓDLA ZELAZA CZLOWIEKA WYKORZYSTYWANEIN VITRO PRZEZ GRONKOWCE Zaklad Mikrobiologii Farmaceutycznej, Katedra Mikrobiologii Akademii Medycznej w Lodzi Kierownik: prof. dr hab. 1 Mikucki Zapotrzebowanie na zelazo jest powszechne u bakterii. U gatunków tlenowych i wzglednie beztlenowych odgrywa glówna role w metabolizmie energetycznym (18). Warunkiem kolonizacji ustroju jest zdolnosc patogenów do mnozenia sie w ustroju gospodarza. Wiadomo, ze wlasciwosc ta zalezy w duzym stopniu od dostepnosci zelaza (10). Zelazo ustrojowe wystepuje glównie wewnatrzkomórkowo w polaczeniach z mioglobina, ferrytyna i hemosyderyna oraz hemoglobina. Jego czesc zewnatrzkomórkowa zwiazana z osoczem i innymi plynami ustrojowymi to glikoproteidy o wysokim powinowactwie do zelaza - transferyna i laktoferyna. W pismiennictwie dotyczacym gronkowców brak jest danych o ustrojowych zródlach zelaza czlowieka wykorzystywanych przez te bakterie. Celem badan jest wypelnienie tej luki. MATERIAL I METODY S z c z e p y b a k t e ryj n e. Uzyto czterech szczepów gronkowców koagulazoujemnych (k-) z kolekcji Zakladu Mikrobiologii Farmaceutycznej: S. epidermidis B 65 izolowany z krwi oraz S. cohnii P 32, S. wameri P 30 i S. saprophyticus P 14 pochodzace ze srodowiska i jednego szczepu gronkowca koagulazododatniego (k+) - S. delphini CCM 4115 izolowanego z ropnia skóry delfina otrzymanego z Czeskiej Kolekcji Drobnoustrojów. Szczepy przechowywano w temperaturze -20 C w 50% roztworze glicerolu w 3,7% Brain Heart Infusion Broth (Difco). p o z yw k i i war u n k i h o d o w l i. Bakterie namnazano wg postepowania opracowanego przez Reeves i wsp. (19) w pozywce syntetycznej CDM (chemicall defined medium). Pozywka zawierala bufor i sole mineralne (mg!l koncowego stezenia). Tris (hydroxymetyl) aminometan, ; KH2P04272; NaCI, 2926; aminokwasy (100 mgli koncowego stezenia) - L-alanine, L-arginine, L-aspargine, kwas L-asparaginowy, L-cysteine, L-fenyloalanine, L-glutamine, kwas L-glutaminowy, glicyne, L-histydyne, L-izoleucyne, L-leucyne, L-lizyne, L-metionine, L-proline, L-seryne, L-treonine, L-tryptofan, L-tyrozyne, L-waline; inne zwiazki organiczne (mg!l koncowego stezenia) sól sodowa kwasu pirogronowego, 100; kwas alfaketoglutarowy, 100; glutation, 500; pierwiastki sladowe (mg!l koncowego stezenia) - CaCh, 0,555; CoCh. 6 H20, 0,476; CUS04. 5 H20, 0,025; FeS04. 7 H20, 33,360; MgS04, 84, 280; MnCh. 4 H20, 0,020; /

2 6 P. Lisiecki,J. Mikucki Nr 1-2 Na2Mo04. 2 H20, 1,210; NiS04. 6 H20, 0,526; NHN03, 1,170; ZnS04. 7 H20 28,754; witaminy (mg/l koncowego stezenia) - tiamine HCI, 2; biotyne, 2; kwas pantotenowy, 2; kwas nikotynowy, 2; ph pozywki doprowadzano do 7,2 za pomoca 6 M HCl. Pozywke sterylizowano przez filtracje (0,22 JLmfiltr membranowy Millipore). Pozywka ta byla zakazana standaryzowana w spektrofotometrze UVNIS Cary 1 (Varian) zawiesina o gestosci optycznej As8o=0,1 i inkubowana przez 18 godzin w temperaturze 37 C ze stalym wstrzasaniem (75 cykli/minute). Hodowla ta stanowila inokulum dla pozywki MDDM (metal deficient defined medium) nie zawierajacej zelaza, a pierwiastki sladowe w stezeniu lo-krotnie mniejszym niz pozywka CDM. Podczas 24 godzin inkubacji w temperaturze 37 C w pozywce MDDM bakterie byly glodzone w celu zmniejszenia zawartosci wewnatrzkomórkowego zelaza. 1,5 mi (5% objetosci pozywki) glodzonej zawiesiny przenoszono do pozywki MDDM zawierajacej odpowiednie stezenie kwasu etylenodiamino-di-o-hydroxyfenylo-octowego (EDDA) (MDDM-EDDA) i poszczególne zródla zelaza. EDDA kompleksujaca sladowe ilosci zelaza pochodzace ze skladników pozywki byla pozbawiona zelaza za pomoca metody Rogersa (21). Hodowle inkubowano przez 36 godzin w temperaturze 37 C z ciaglym wstrzasaniem (75 cykli/minute). Wzrost ocenianego za pomoca pomiarów gestosci optycznej (AS80)w spektrofotometrze UV/VIS Cary 1 (Varian). Dla wykrywania sideroforów pozywka MDDM poza roztworem pierwiastków sladowych byla saczona przez kolumne wypelniona zywica jonowymienna Chelex 100 (Bio-Rad) aby usunac sladowe ilosci zelaza (MDDM-Chelex). Po 24 godzinach inkubacji w temperaturze 37 C hodowle wirowano (9500 x g, 4 C, 15 min.) i plyn nadosadowy saczono przez filtr membranowy (0,22 JLm, Millipore). Test biologiczny wykonywano metoda Reissbrodta i Rabscha (20 wykorzystujac szczepy wskaznikowe otrzymane od R. Reissbrodta (Robert Koch Institute, Wernigerode): Salmonella typhimurium LT 2 enb-7 i LT 2 TA 2000 (pochodzace od J.B. Neilandsa University of California), Salmonella stanleyville 207/81 (pochodzacy od W. Rabscha, Robert Koch Institute), Escherichia coli LG 1522 (pochodzacy od P.H. Williamsa, University of Leicester) i Arthrobacter jlavescens JG-9 (pochodzacy od P.J. Szaniszlo, University of Texas). Szczepy te byly przechowywane w temperaturze -20 C w 50% roztworze glicerolu w bulionie odzywczym (Biomed). M e t o d y a n a l i t Yc z n e. Aktywnosc proteolityczna oznaczano metoda Kunitza (14) uzywajac spektrofotometru UV/VIS Cary 1 (Varian). Buforowane substraty proteolizy - transferyne ludzka (Sigma), laktoferyne ludzka (Sigma) i hemoglobine ludzka (Serva) przygotowywano wg zalecen Waltera (26). Wytwarzanie alfa-, beta- i deltahemolizyn okreslano metoda Elka i Levy (8). 'w y kry w a n i e s i d e r o f o rów. Siderofory wszystkich klas chemicznych wykrywano w plynach nadosadowych hodowli uniwersalna metoda z Chrom Azurolem S wg Schwyna i Nejlandsa (23), siderofory klasy hydroksamowej metoda Csaky (6), a siderofory klasy fenolanowo-katecholowej metoda Amow (2). WYNIKI I ICH OMÓWIENIE Od dawna wiadomo, ze gronkowce wykazuja bezwzgledne zapotrzebowanie na zelazo (22). Cecha ta jest ich oczywistawlasciwoscia,zwazywszy,ze bakterie te, poza S. aurelissubsp. anaerobius(12) sa wzglednymibeztlenowcamii w warunkach tleno-

3 Nr 1-2 Wykorzystanie zelaza przez gronkowce 7 wych uzyskuja energie za posrednictwem ukladu oksydacyjno-redukcyjnego, którego liczne elementy zawieraja zelazo. Sa to dehydrogenazy flawinowe (11, 13) oraz cytochromy a, b i c (5, 11). Zelazo zawarte jest takze w enzymie.metabolizmu nadtlenku wodoru - katalazie (12) oraz enzymie cyklu kwasów trójkarboksylowych - akonitazie (5, 11). Zelazo jest wiec dla gronkowców skladnikiem pokarmowym o podstawowym znaczeniu, który musi byc pobierany z otoczenia - srodowiska czy organizmu gospodarza. Potencjalnymi ustrojowymi zródlami zelaza dla gronkowców sa zelazoproteidy hemowe - hemoglobina i mioglobina oraz niehemowe - ferrytyna, hemosyderyna a takze glikoproteiny - transferyna i laktoferyna. Zródla zelaza w postaci hemoglobiny i produktu jej rozpadu - heminy moga byc watpliwe, gdyz osocze zawiera tylko sladowe ich ilosci (16). Hemoglobina uwolniona podczas hemolizy krwinek jest szybko wiazana przez haptoglobine, a hemina przez hemopektyne i/lub albumine (10, 16, 30). W ognisku zapalnym jednak, gdzie bakteryjne hemolizyny moga uwalniac hemoglobine z krwinek moze byc ona, jak i hemina, dostepnym zródlem zelaza. Transferyna i laktoferyna kompleksuja zelazo w zewnatrzkomórkowych plynach ustrojowych (28). Transferyna jest glównym zródlem zelaza we krwi, limfie i plynie mózgowo-rdzeniowym, a laktoferyna na powierzchni blon sluzowych (10, 12). Ferrytyna i hemosyderyna sa wewnatrzkomórkowymi bialkami gromadzacymi zelazo, które po uwolnieniu wysysa apotransferyne i apolaktoferyne (27). Gronkowce nie sa pasozytami wewnatrzkomórkowymi i dlatego zelazo ferrytyny i hemosyderyny w nienaruszonych komórkach moze byc dla nich niedostepne. W osoczu stezenie dostepnego dla bakterii wolnego zelaza jest wyjatkowo niskie - lo'18mi nie wystarczajace dla podtrzymywania ich wzrostu w ustroju (38, 30). Jest ono jeszcze nizsze podczas zakazenia kiedy dzialaja mechanizmy hypoferremii infekcyjnej (10,27). Zródlem tego pierwiastka dla gronkowców moze byc wiec tylko zelazo zwiazane z transferyna (HTf), laktoferyna (HLf) i uwolniona z czerwonych krwinek hemoglobina (Rb) oraz hemina (Hm). W badaniacb uzyto szczepów róznego pochodzenia i przynaleznosci gatunkowej. Byly to gronkowce koagulazododatnie (k+) i koagulazoujemne (k-) izolowane z materialu klinicznego i srodowiska. Waznym kryterium doboru szczepów byla wrazliwosc na chelator zelaza - EDDA dodawany do pozywki MDDM dla skompleksowania sladowych ilosci zelaza zanieczyszczajacego jej skladniki. Graniczna rozpuszczalnosc tego chelatora wynoszaca 15,9 mg/mi pozwalala na wykorzystanie w badaniach tylko tych szczepów, których wzrost hamowany byl przez stezenie EDDA nie wyzsze od tej wartosci. Poza badaniami musialy znalezc sie gronkowce zlociste, gdyz wsród 76 szczepów gatunku S. aureus nie znaleziono ani jednego wrazliwego na stezenie EDDA nizsze niz 15,9 mg/mi. Badane szczepy charakteryzowaly sie rózna wrazliwoscia na EDDA. Stezenie hamujace wzrost S. epidennidis B 65 i S. cohnii P 32 wynosilo 0,2 mg/mi a S. saprophyticus P 14, S. wameri P 30 oraz S. delphini CCM ,0 mg/mi. Dwa te stezenia chelatora zawierala pozywka MDDM-EDDA dla poszczególnych szczepów. Stala kompleksowania zelaza przez EDDA wynosi K=1034 a sideroforów hydroksamowych jest nizsza: dla ferrioksaminy B - K = 1030 zas dla aerob aktyny - K = 1023(29). Wzrost badanych gronkowców na podlozu MDDM-EDDA byl wiec zahamowanyi gestosci optyczne hodowlipo posianyminokulum i po 24 godzi-./

4 8 P. Lisiecki, J. Mikucki Nr 1-2 nach inkubacji byly zblizone (Ryc. 1, 2 i 3). Hamowanie wzrostu przez EDDA bylo znoszone w hodowli zawierajacej nadmiar latwo dostepnego zelaza po wysyceniu pozywki MDDM-EDDA 120/LM FeS04. 7 H20 (MDDM-EDDA+Fe) (Ryc. 1, 2 i 3). Inne badane zródla zelaza, za wyjatkiem Hm, która w wyzszych niz 0,01 mg/mi stezeniach zmieniala barwe pozywki, byly do niej dodawane w takich ilosciach, aby koncowe jego stezenie odpowiadalo'120 /LM FeS04. 7H20. U gronkowców koagulazoujemnych wykryte zostaly dwie z trzech proteaz wystepujacych u S. aureus V8 - tioproteaza i metaloproteaza (9). Ich laczna specyficznosc, a szczególnie metaloproteazy majacej szeroki zakres dzialania, moze byc dostatecznie duza dla rozszczepiania HTf, HU czy Hb (3, 4). Wszystkie zbadane szczepy byly aktywne proteolitycznie i rozkladaly bialka HTf, HU i Hb rozszczepiajac prawdopodobnie miejsca wiazania zelaza i uwalniajac je. Dostep do zelaza Hb, a wiec i Hm moze byc u gronkowców zwiekszany przez wydzielanie hemolitycznych cytotoksyn. Gronkowcami koagulazoujemnymi wytwarzajacymi hemolizyny sa S. epidermidis i S. haemolyticus (5, 7, 24). Slaba aktywnosc hemolityczna moga wykazywac S. simulans, S. warneri i S. cohnii (25). Koagulazododatni szczep S. delphini wytwarza blizej nie scharakteryzowana hemolizyne (12). Hemolizyna najczesciej spotykana u gronkowców k- jest delta-toksyna, która wytwarza wiekszosc klinicznych szczepów S. epidermidis (1, 7, 9). Nieliczne szczepy tego gatunku wydzielaja alfa-toksyne (9). Trzy z badanych szczepów - S. delphini CCM 4115, S. epidermidis B 65 i S. cohnii P 32 wytwarzaly delta-toksyne. U zadnego nie wykryto alfa- i beta-toksyny. Wszystkie badane szczepy pobier~ly zelazo z Hb (MDDM-EDDA + Hb) i Hm (MDDM-EDDA+Hm) (Ryc. 1). Hb w stezeniu 2,0 mg/mi i Hm w stezeniu 0,01 mg/mi znosily hamowanie wzrostu przez EDDA i stymulowaly go. Po 24 h inkubacji gestosci optyczne tych hodowli odpowiadaly wzrostowi w obecnosci latwo dostepnego zródla zelaza - FeS04,7 H20 (MDDM-EDDA + Fe). Wykorzystywanie przez bakterie zelaza Hb i Hm jest dosc powszechne. Dotyczy glównie, ale nie wylacznie, bakterii hemolizujacych krwinki czerwone. Wszystkie gatunki rodzaju Haemophilus pobieraja zelazo z Hb i Hm ale tylko inwazyjny H. influenzae typ b ma zdolnosc wykorzystywania go z Hb zwiazanej z haptoglobina (28). Hm stymuluje wzrost paleczek Yersinia sp. (29) i Pasteurella pestis (28). Aeromonas salmonicida pobiera zelazo z Hb i Hm a Streptococcus pyogenes z Hb (28). Wytwarzanie hemolizyn u E. coli jest skorelowane z metabolizmem zelaza, a wzrost tych bakterii jest silniej stymulowany przez Hb niz przez Hm (28) Wszystkie szczepy Neisseria gonorrhoeae wykorzystywaly Hm ale tylko 70% szczepów - Hb. N. meningitidis natomiast czerpala zelazo z obu tych zródel (28). HTf i HLf w stezeniu 2,0 mg/mi stymulowaly wzrost wszystkich badanych szczepów (Ryc. 2 i 3). Po 24 h inkubacji gestosci optyczne tych hodowli byly bardzo zblizone i odpowiadaly wzrostowi w obecnosci latwo dostepnego zródla zelaza - FeS04. 7 H~O. Apotransferyna i apolaktoferyna w tych samych stezeniach nie stymulowaly wzrostu. Stymulujacy wplyw HU na wzrost bakterii zaobserwowano wsród rodzajów Bacillus, Pseudomonas, Streptococcus i Neisseria (29). Zelazo zwiazane z HTf i HLf wykorzystywane jest przez Haemophilus influenzae (7). Bordetella pertussis (28) oraz N. meningitidis i N. gonorrhoeae (28). Nie zawsze zelazo jest pobierane z obu tych bialek wiazacych. Z licznej zbadanej grupy bakterii rodzaju Neisseria wszystkie szczepy N. gonorrhoeae wykorzystywaly HTf, a tylko 50% szczepów HU (28). Trudno to wytlu-

5 Nr 1-2 Wykorzystanie zelaza przez gronkowce 9 vi ".:; " c: vi io :; vi en " u -E. c c: o. :E lo o. en Qj.., vi vi Ryc. 1. Wplywhemoglobiny(Hb) (2 mg/mi) i heminy (Hm) (0,01 mg/mi)na wzrost gronkowcóww pozywcemddm-edda; Fe p.m FeS04. 7 H20) maczyc jezeli sie zwazy, ze HU wystepuje w wydzielinach sluzówek a N gonorrhoeae jest patogenem blon sluzowych. Wszystkie natomiast szczepy N meningitidis pobieraly zelazo z obu bialek je wiazacych. Mimo niewystarczajacej dla podtrzymywania wzrostu bakterii ilosci wolnego zelaza moga one mnozyc sie we krwi, wydzielinach sluzówek czy innych plynach ustrojowych. W podobnych warunkach ograniczonego dostepu do zelaza rosly badane szczepy gronkowców w pozywce MDDM-EDDA uzupelnianej jego ustrojowymi zródlami: nie zawierala ona wolnego zelaza, a jedynymi jego zródlami byly HTf, HU, Hb czy Hm. W tych warunkach, podobnie jak i in vitro, mozna bylo spodziewac sie dzialania trzech mechanizmów pozyskiwania zelaza. Jednym z nich byloby pobieranie go z bialek wiazacych przez bezposrednie ich wspóldzialanie z odpowiednimi bialkowymi receptorami blonowymi. U S. aureus Naidu i wsp. (16) wykryli receptory dla HU a Modun i wsp. (15) dla HTf. Inna mozliwoscia bylby proteolityczny rozklad bialek wiazacych zelazo prowadzacy do rozszczepienia miejsca jego wiazania. Wszystkie badane gronkowce mialy, jak juz wspomniano, zdolnosc proteolitycznego

6 10 P. Lisiecki, J. Mikucki Nr /1 '5 e; '2 a:: 'E.., CD Uj " :; 11; c: " o o :2 ta.., () '50 CD <Ii i:.., >- u <Ii Co 'c <Ii e :2 c- o; " <Ii Ryc. 2. Wplyw transferyny (HTf) (2 mg/mi) na wzrost gronkowców w pozywce MDDM- EDDA; Fe /LM Fe S04. 7 H20, A HTf - apotransferyna rozkladu HTf, HLf i Hb. Ostatnim mechanizmem za pomoca którego badane szczepy moglyby pobierac zelazo z wiazacych je bialek jest system wysokiego do niego powinowactwa (18). Sklada sie on z sideroforu, niskoczasteczkowego ligandu kompleksujacego Fe3+ w srodowisku, którego synteza jest regulowana stezeniem zelaza i systemu aktywnego transportu kompleksu do wnetrza komórki z wykorzystaniem specyficznych bialkowych receptorów blonowych (29). Aby udowodnic, ze dla pobrania zelaza z wiazacych je bialek badane szczepy nie wymagaja bezposredniego z nimi kontaktu i moga poslugiwac sie systemem sideroforów, bakterie hodowano w pozywce MDDM-EDDA z zanurzonym w niej workiem dializacyjnym zawierajacym roztwór (w 10 mi tej samej pozywki) HTf, HLf lub Hb (2mglml). W takich warunkach. hodowli wszystkie badane szczepy rosly w pozywce MDDM-EDDA otaczajacej zanurzony w niej worek dializacyjny zawierajacy wielkoczasteczkowe zródla zelaza (Ryc. 4). Wartosc gestosci optycznych tych hodowli byly porównywalne z hodowlami kontrolnymi. Jedna z kontroli byla hodowla w obecnosci latwo dostepnego zródla zelaza ]LMFeS04' 7 H20 (MDDM-EDDA+Fe) a druga - hodowla przy bezposrednim kontakcie, bez oddzielania blony dializacyjnej, z ustrojowymi zródlami zelaza (Ryc. 1, 2 i 3). Trzecia kontrole stanowila hodowla w nie zawierajacej wolnego zelaza pozywce /

7 Nr 1-2 Wykorzystanie zelaza przez gronkowce DDM-EDDA+Fe MDDM-EDDA+ AHLf <:t fi) :: '5 g ii: 'c. - 'E.t: o; ::> <:t <::,9 't:i o iu >- 'c. iii.t: U Q) Co 'c iii o iii :2 Q. Co.IU fi) a; 't:i iii iii Ryc. 3. Wplywlaktoferyny(HU) (2 mg/ml) na wzrost gronkowcóww pozywcemddm- EDDA; Fe p.m FeS04 ' 7 H20, A HU - apolaktoferyna MDDM-EDDA, w której wzrost byl zawsze hamowany (Ryc. 4). Pelny wzrost badanych szczepów,mimo oddzielenia ich blona dializacyjnaod zródel zelaza dowiódl, ze jedyna mozliwosciapozyskiwaniago bylo dzialanie sideroforów. Zbyt niskie dla podtrzymywaniawzrostu stezenie zelaza w pozywcemddm-edda powodowaloderepresje ich syntezy.wg Neilandsa (18) optymalna derepresja systemówsideroforów nastepuje u wiekszosci bakterii juz przy stezeniu zelaza wynoszacym0,1 JLM.Wydzielane do pozywkisiderofory przenikaly przez blone dializacyjna,pobieraly zelazo z polaczen z bialkami i przenosilyje do komórek umozliwiajacich wzrost. Wszystkiebadane szczepywytwarzalysiderofory.w plynachnadosadowychhodowli na pozywce MDDM-Chelex wykryto ich obecnosc za pomoca uniwersalnej metody z Chrom Azurolem S wg Schwyna i Neilandsa (23). Wykorzystujactesty chemiczne Csaky (6) i Amow (2) zaliczono je do klasy sideroforów hydroksamowych.testem biologicznympotwierdzono wyniki testu chemicznego Csaky (6): wszystkie szczepy wytwarzajace siderofory stymulowaly wzrost tylko jednego szczepu wskaznikowego - Escherichia coli LG 1522, który wymagal do wzrostu wylacznie sideroforów klasy hydroksamowej- aerobaktyny i kwasu rodotorulowego.kwas rodotorulowyjest lini-./

8 12 P. Lisiecki,J. Mikucki Nr E =o ḷċli e MDDM-EDDA+Fe o.. "o "., >-.t: a. o tli Ryc. 4. Wplywtransferyny(HTf), laktoferyny(hlf) i hemoglobiny(hb) (50 mg) umieszczonych w worku dializacyjnymna wzrost gronkowcóww pozywcemddm-edda; 120 }LM FeS04. 7 H20 jnym sideroforem klasy hydroksamowej wystepujacym wylacznie u grzybów (18, 29). Aerobaktyna jest symetryczna pochodna kwasu cytrynowego podstawionego dwoma resztami N-acetylo-N-hydroksy-lizyny i zawiera dwie grupy N-hydroksyamidowe (29). Siderofor wytwarzany przez gronkowce moze byc zwiazkiem pochodnym kwasu cytrynowego z dwoma lub trzema grupami hydroksyamidowymi. P. Lisiecki, 1. Mikucki TIIE HUMAN BODY IRON SOURCES UTILIZED IN VITRO BY STAPHYLOCOCCI. Summary Under iron-restrictedconditionsstaphylococcalstrains could utilizein vitrohuman body iron sources in form of haemoglobin, haemin, transferrin and lactoferrin. Iron was taken up after /

9 Nr 1-2 Wykorzystanie zelaza przez gronkowce 13 proteolytic degradation of the binding protein and by means of siderophores. Siderophores were identified as hydroxamates. PISMIENNICTWO 1. Arbuthnott 1.P.: Zbl. Bakt., Suppl. 10, 1981, 215, - 2. Amow EL: J. Biol. Chem., 1937, 118, 531, - 3. Arvidson S., Holme T., Lindholm B.: Acta Path. Microbiol. Scand. B., 1972, 80, 835, - 4. Bjorklind A., Jomvall H: Biochim. Biophys. Acta, 1974,370(2),524, - 5. Cohen1.0.: The Staphylococci, Wiley-Interscience, New York, 1972, 11,- 6. CsakyT.z.: Acta Chem. Scand., 1948, 2, 450, - 7. Easmon CS.J., Adlam C: Staphylococci and Staphylococcal Infections, Academic Press, London, 1983, 809, - 8. Elek S.D., Levy E.: J. Path. Bact., 1950, 62, 541,- 9. Gemmel CG.: Zbl. Bakt. Suppl. 16, 1987, 93, Griffiths E.: Iron and infection: molecular, physiological and ciinical aspects. Wiley-Interscience, Chichester, 1987, 1, Haddock BA., Jones CW: Bacteriol. Rev., 1977, 41, 47, -12. Holt J.G., Krieg N.R, Sneath P.HA., Staley 1.T., Williams S.T.: Bergey's Manual of Determinative Bacteriology, Ninth Edition, Williams and Wilkins, 1994, 527, Karp G.: Celi Biology, Mc Graw-HiII Inc. New York, 1979, Kunitz M.: J. Gen Physiol.,1947,30, 291,- 15. Modun B., KendallD., Williams P.: Infect. Immun., 1994,62,385, Muller-Eberhardv.: New Eng. J. Med., 1970,283, 1094, Naidu A.S., AnderssonM, ForsgrenA.: J. Med. Microbiol.,1992,36, 177,- 18. Neilands 1.B.: Ann. Rev. Nutr., 1981, 1, 27, Reeves M.W, NeilandsJ.B., BalowsA.: J. Bacteriol., 1983, 154,324,- 20. ReissbrodtR, Rabsch W: Zbl. Bakt. Hyg., 1988,A268, 306,- 21. RogersH.J: Infect. Immun., 1973,7,445, SchadeAL.: Biochem.Z., 1963,338, 140, SchleiferKH, Kloos WF.: Intern. 1. System.Bacteriol., 1975, 25, 50, Schwyn B., NeilandsJ.B.:Anal. Biochem.,1987,160,47,- 25. WadstromT., KjellgrenH, Ljungh.:Zbl. Bakt. Suppl. 5, 1976,623,- 26. WalterH.E.: Methodsof enzymaticanalysis,verlagchemie,basel,1984, 270,- 27. WeinbergE.D.: Science 1974,184, WilliamsP.,GriffithsE.: Med. Microbiol. Immunol., 1992, 181, 301,- 29. WinkelmanG., van der Helm D., Neilands1.B.: Iron transport in microbes, plants and animals, VCH Verlaggesellschaft,Weinheim, 1987,- 30. Wooldridge KG., WilliamsP.H: FEMS Microbiol.Rev., 1993, 12,325,- Otrzymano: 23. IV r, Adres Autora: Lódz, ul. Pomorska 137, Zaklad MikrobiologiiFarmaceutycznejAM /