Wstęp. Teoria w perspektywie językowej. Wprowadzenie, czyli o teorii i jej zastosowaniach

Transkrypt

1 Wprowadzenie, czyli o teorii i jej zastosowaniach Studia zaoczne PS, 2008/2009 Spis treści Wstęp... 1 Teoria w perspektywie językowej... 1 Teoria z perspektywy strukturalnej i funkcjonalnej... 2 Trzy rodzaje teorii polityki społecznej... 4 Zastosowania teorii... 5 Stosowane nauki społeczne... 8 Pytania i zadania Wstęp Pierwszy wykład poświęcony będzie pojęciu teorii w naukach społecznych, teorii w kontekście polityki społecznej i jej możliwych zastosowaniach. Głównym przewodnikiem po problematyce teorii w naukach społecznych będzie znany polski socjolog Piotr Sztompka ( Teoria i wyjaśnienie. Z metodologicznych problemów socjologii, 1973). Następnie przedstawię trójfunkcyjną koncepcję teorii polityki społecznej. Kolejne wątki będą dotyczyły zastosowań teorii i wyników badań naukowych w praktyce w nawiązaniu do nadziei, jakie z teorią naukową wiązano: Nie ma nic bardziej praktycznego niż dobra teoria (Kurt Lewin). Naukowe pojęcia, metody i teorie umożliwiają głębsze zrozumienie i pozwalają na mądrzejsze zarządzanie problemami społecznymi w małej i dużej skali (Kurt Lewin). Badania potrzebne praktyce społecznej można najlepiej określić jako badania dla zarządzania społecznego lub inżynierii społecznej (Kurt Lewin). Polityka społeczna to nauka praktyczna:... szuka [ona] sposobów najbardziej celowego przeprowadzenia zmian [struktury społecznej] (Konstanty Krzeczkowski). socjologia dąży do poznania rzeczywistości społecznej, a socjotechnika - do racjonalnej zmiany tej rzeczywistości (Adam Podgórecki). Wyrażenia takie, jak zarządzanie problemami społecznymi, zarządzanie społeczne, inżynieria społeczna, racjonalna zmiana rzeczywistości społecznej można wstępnie uznać za synonimy polityki społecznej. Teoria w perspektywie językowej Najpierw zobaczymy, jak można rozumieć pojęcie teorii w kontekście jej antonimów (słowa o przeciwstawnym znaczeniu) i synonimów (słowa o podobnym znaczeniu) [za książką P. Sztompki]. Pojęcie teorii w oparciu o antonimy (słowa o przeciwstawnym znaczeniu). Teoria to przeciwieństwo praktyki, a więc 1) świata takim, jakim on naprawdę jest, 2) działalności celowej. Przykładowo, nie jest teorią działanie mające na celu ograniczenie nierówności ekonomicznych. Teoria to przeciwieństwo empirii, a więc 1) badań empirycznych i doświadczalnych, 2) danych pochodzących z takich badań. Przykładowo: nie jest teorią badanie motywacji ludzi do pracy za pomocą ankiet, ani też dane zebrane za ich pomocą. Teoria to przeciwieństwo konkretu, czyli konkretnych faktów, konkretnych informacji, np. nie jest teorią stwierdzenie, że stopa ubóstwa absolutnego wynosiła 10% w roku 2002 w Polsce. 1

2 Teoria to przeciwieństwo wiedzy potocznej i intuicyjnej, czyli tego, co nazywane jest zdrowym rozsądkiem, np. nie są teorią stwierdzenia w rodzaju jak sobie pościelisz tak się wyśpisz, bez pracy nie ma kołaczy, dzieci i ryby głosu nie mają. Teoria to przeciwieństwo wiedzy pewnej, czyli prawdziwej, sprawdzonej, niebędącej hipotezą. Nie jest teorią to, że po 1989 r. nastąpiła w Polsce zmiana ustroju politycznego i gospodarczego. Pojęcie teorii w oparciu o synonimy (słowa o podobnym znaczeniu). Teoria jako historia myśli społecznej lub historia danej dyscypliny naukowej, np. historia nauki o polityce społecznej jest teorią. Teoria jako metodologia danej dyscypliny, np. nauka o metodach badań prowadzonych w ramach nauki o polityce społecznej jest teorią. Teoria jako podejście heurystyczne, orientacja problemowa (dyrektywy na co zwracać uwagę w badaniach), np. twierdzenie, że należy badać instytucje polityki społecznej oraz ich uzasadnienie jest teorią. Teoria jako filozofia lub antropologia społeczna, próba ogarnięcia i uporządkowania całości, np. ogarnięcie i uporządkowanie całości zagadnień polityki społecznej jest jej teorią. Teoria jako opisowa charakterystyka zjawisk społecznych (opisowa interpretacja wyników badań), np. interpretacja informacji, że 5% rent zostało wyłudzonych, jako wskaźnika poważnego problemu społecznego jest teorią. Teoria jako zbiór pojęć, ramy pojęciowe, zbór definicji lub postulatów znaczeniowych, zbiór kategorii analitycznych, np. zbiór wszystkich kategorii analitycznych używanych w nauce o polityce społecznej (kwestia społeczna, polityka rynku pracy, zabezpieczenie społeczne, ubezpieczenie społeczne, pomoc społeczna itd.) to teoria. Podsumowując i odnosząc to do teorii polityki społecznej. Teoria PS rozumiana jako przeciwieństwo Nie praktyka PS Nie badania empiryczne PS Nie konkretne informacje o PS Nie wiedza potoczna i intuicyjna na temat PS Nie wiedza pewna na temat PS Teoria PS rozumiana jako synonim Historia myśli na temat PS Metodologia dyscypliny nauki zajmującej się PS Podejście heurystyczne, orientacja problemowa dotycząca badań PS Filozofia lub antropologia PS Opisowa charakterystyka zjawisk uznawanych za PS Zbiór pojęć, ramy pojęciowe PS Podejście to zostało uznane przez P. Sztompkę za niezadawalające i postanowił on przedstawić własną koncepcję teorii. Teoria z perspektywy strukturalnej i funkcjonalnej Podejście porządkujące P. Sztompki do problematyki teorii w naukach społecznych polega na skoncentrowaniu się na tym, z czego się ona składa i jakie pełni funkcje. Struktura teorii dotyczy jej elementów składowych i związków między nimi. Na tej podstawie można wyróżnić definicje strukturalne teorii. Z budowy teorii wynika jej funkcja, np. teoria jako zbiór powiązanych logicznie ze sobą twierdzeń, który ma tłumaczyć, wyjaśniać pewien jednoznacznie określony obszar zjawisk. Funkcje teorii dotyczą tego, do czego ona służy, jakie potrzeby zaspokaja, jaka jest jej rola. W definicjach funkcjonalnych teorii jej budowa (struktura) wynika z jej funkcji. 2

3 W perspektywie strukturalnej głównymi elementami składowymi teorii są twierdzenia. Specyfika twierdzeń charakterystycznych dla teorii w naukach społecznych jest następująca: 1) mówią one o związkach między zjawiskami społecznymi, 2) mówią o tym, co może się stać, jeżeli stanie się coś innego, 3) są podobne do praw ogólnych (prawo-podobne), czyli nie są generalizacjami przypadkowymi, historycznymi czy empirycznymi, 4) mają wysoki poziom ogólności, 5) zawierają terminy teoretyczne (oznaczające coś, co nie jest bezpośrednio obserwowalne). Funkcje teorii Sztompka podzielił na autonomiczne (czemu służy teoria w badaniach naukowych) i instrumentalne (czemu służy teoria poza badaniami naukowymi). Do funkcji autonomicznych należy to, że teoria: 1) pozwala dostrzec luki w wiedzy i niedostrzegane wcześniej związki (kodyfikacja i systematyzacja zastanej wiedzy), 2) ułatwia weryfikację lub falsyfikację posiadanej wiedzy w świetle teorii już potwierdzonych, 3) służy do inicjowania nowych kierunków badań, poprzez stawianie nowych doniosłych problemów, co skłania do zbierania nowych danych bez niej niedostrzeganych. Z kolei do funkcji instrumentalnych teorii należy to, że służy ona do: 1) eksplanacji, czyli wyjaśniania, co zaspokaja potrzebę rozumienia zjawisk społecznych, 2) predykcji, czyli przewidywania tego, co może się stać, co zaspokaja potrzebę przewidywania i antycypowania zjawisk społecznych, 3) działalności praktycznej, co polega na zaspokajaniu potrzeby świadomego i celowego kształtowania i zmieniania zjawisk społecznych. Wyjaśnienie umożliwia przewidywanie, a przewidywanie umożliwia zmienianie, co zauważył już A. Comte. Przykładowo, wiedząc, jak polityka społeczna wpływa na nierówności ekonomiczne i znając mechanizm tego oddziaływania (eksplanacja), możemy przewidzieć, jak dana zmiana polityki społecznej wpłynie na te nierówności (predykcja), a następnie próbować wprowadzić tę zmianę w życie poprzez reformę polityki społecznej (działanie praktyczne). Funkcje autonomiczne teorii PS 1) pozwala dostrzec luki w istniejącej wiedzy o PS; 2) ułatwia weryfikację lub falsyfikację posiadanej wiedzy o PS w świetle już potwierdzonych teorii PS; 3) inicjowanie nowych kierunków badań nad PS. Funkcje instrumentalne teorii PS 1) wyjaśnia powstanie i zmienność PS; 2) pozwala przewidywać zmiany w PS; 3) daje możliwość świadomego zmieniania PS. Ponadto Sztompka wyróżnił kilka funkcji rezultatów badań naukowych, w zależności od tego, na jakie pytania odpowiadają: 1) funkcje deskryptywne (pytanie: jak jest?), 2) funkcje eksplanacyjne (pytanie: dlaczego tak jest?), 3) funkcje prognostyczne (pytanie: jak będzie?), 4) funkcje praktyczne (pytanie: co zrobić lub czego nie robić, aby osiągnąć zamierzone cele?). Badania nad polityką społeczną mogą więc dostarczać informacji o tym, jaka ona jest (np. opisy instytucji rynku pracy i zabezpieczenia społecznego), dlaczego jest taka, jaka jest (np. wyjaśnienie jak powstała instytucje polityki społecznej i dlaczego zmieniały się w czasie tak, a nie inaczej), jaka będzie (np. przewidywanie jaki będzie kształt instytucji polityki społecznej za kilka, kilkanaście lub kilkadziesiąt lat) oraz, co mamy robić lub czego nie robić, żeby osiągać jej cele (np. jakie reformy polityki społecznej powinny być przeprowadzone lub jakich nie należy przeprowadzać, aby nierówności, bezrobocie i ubóstwo były mniejsze). Sztompka uznał, że specyficzną dla teorii jest funkcja eksplanacyjna. Innymi słowy teoria polityki społecznej odpowiada głównie na pytania dotyczące polityki społecznej i zaczynające się od słowa dlaczego. Z tego punktu widzenia teorią byłyby przede wszystkim wyjaśnienia polityki społecznej przedstawiane przeze na kolejnych wykładach (np. wyjaśnienia ekonomiczne, w których przedstawia się mechanizm wpływu czynników gospodarczych na powstanie i zmienność polityki społecznej; wyjaśnienia politologiczne, w których przedstawia się mechanizm wpływu czynników politycznych na powstanie i zmienność polityki społecznej; wyjaśnienia socjologiczne, w których przedstawia się mechanizm wpływu czynników społecznych na powstanie i zmienność polityki społecznej). 3

4 Trzy rodzaje teorii polityki społecznej Studia zaoczne PS, 2008/2009 Uważam, że konkluzja Sztompki jest zbyt ograniczająca. Przyjmując, że jedyną funkcją teorii jest wyjaśnianie musimy pominąć to, że umożliwia ona opis, a także to, że bez niej nie można przejść do oceny. Wyłania się stąd koncepcja trzech funkcji charakterystycznych dla teorii polityki społecznej: opisowej, wyjaśniającej i normatywnej lub ewaluacyjnej. Są one przy tym ze sobą ściśle powiązane bez opisu trudno mówić o wyjaśnieniu, a bez wyjaśnienia trudno przejść do oceny. Teoria opisowa, służąca opisowi czy umożliwiająca opis PS, może być przedstawiona jako jej model upraszczający. Ogólna definicja polityki społecznej służy nam nie tylko do zrozumienia, czym ona jest, ale również do tego, abyśmy wiedzieli, co mamy badać. Teoria opisowa może zawierać też uzasadnienie, dlaczego w opisie polityki społecznej mamy koncentrować uwagę na tych, a nie innych jej cechach. Od ogólnych cech do ich wskaźników i mierników statystycznych nie wiedzie żadna oczywista droga, stąd operacjonalizacja cech definicyjnych polityki społecznej byłaby też funkcją opisową teorii. Do teorii opisowej należą więc definicje pojęć ogólnych oraz definicje operacyjne konieczne do rozpoczęcia obserwacji i badań, które posłużą do opisu tego, co zostało zdefiniowane. Teoria wyjaśniająca, służąca wyjaśnieniu PS, pojawić się może, gdy mamy już zręby empirycznego opisu polityki społecznej w czasie i przestrzeni i chcemy wyjaśnić, dlaczego polityka społeczna była i jest właśnie taka. Zakładam, że opis wyprzedza wyjaśnienie, przynajmniej tak powinno być, np. trudno, żebym wyjaśniał wpływ czegoś na coś innego, o czym niewiele wiem. Teoria wyjaśniająca składa się z hipotez dotyczących łańcuchów przyczynowo skutkowych, np. jak zjawiska gospodarcze wpływają na PS, jak zmiany kulturowe wpływają na PS itd. (słowo wpływają jest tu synonimem stwierdzenia, że zjawisko gospodarcze X spowodowało zmianę Y w polityce społecznej). Hipotezy wyjaśniające PS (twierdzenia o związkach otoczenia z PS) można podzielić na przyczynowe i skutkowe, tzn. w pierwszych mowa głównie o tym, co wpływa na PS (teoria przyczynowa, jakie są przyczyny powstania, ewolucji, zanikania PS), a w drugich na co wpływa PS (teoria skutkowa, PS rozpatrywana jest jako przyczyna czegoś spoza PS, np. zmian w skali i zasięgu problemów społecznych). Teoria normatywna służy uzasadnianiu i ocenianiu PS. Jeżeli mamy już opisaną i wyjaśnioną politykę społeczną (trudno oceniać coś, o czym nie mamy pojęcia), to jeszcze powinniśmy mieć jakieś podstawy do jej oceny, te podstawy zawarte są w teorii normatywnej. W tym przypadku ważne są wartości i zasady, np. Albert Weale (w książce Political Theory and Social Policy) najpierw zastawania się nad tym, jaka powinna być teoria dobra dla PS, a ściślej jaka teoria dobra człowieka jest przekonująca (subiektywna czy obiektywna), a następnie uzasadnia swój schemat trzypoziomowego wyboru społecznego (trzy hierarchicznie powiązane zasady polityki społecznej): 1) najpierw powinniśmy zapewnić minimum społeczne i edukacyjne wszystkim obywatelom; 2) następnie należy maksymalizować ogólny dobrobyt z większą wagą dla tych obywateli, którzy są w gorszej sytuacji; 3) należy zapewnić pluralizm i demokrację w kształtowaniu i administrowaniu PS. Przykładowe zasady polityki społecznej, sformułowane przez B. Szatur-Jaworską w Leksykonie polityki społecznej, wynikają z wyznawanej hierarchii wartości (ideologie, doktryny PS), a mówiły one, jaka ma być polityka społeczna, np. zasada wielosektorowości głosi, że podmioty dostarczające świadczeń społecznych powinny należeć do różnych sektorów instytucjonalnych (państwowego, społecznego i rynkowego). Dla Weale a zasadnicze było poszukiwanie uzasadnień dla istniejących praktyk polityki społecznej. Teoria normatywna zawiera więc wartości i zasady polityki społecznej oraz uzasadnienia ich wyboru. Ze względu na to, że duża część tak rozumianej teorii pojawiła się już na zajęciach z PSiKS, żeby się nie powtarzać wybiorę tylko te elementy, które wówczas zostały pominięte. Jako podstawowe kategorie polityki społecznej wyróżniłem wówczas na podstawie przeglądu jej definicji dziewięć pojęć, z których szerzej omówiłem tylko kwestie i problemy społeczne, dobro człowieka, potrzeby, pozostały jeszcze postęp społeczny, prawa społeczne, sprawiedliwość i integracja społeczna. Poza tym omówię typowe dla teorii twierdzenia prawopodobne (prawo Hammonda-Goodina i prawa Murraya), wyjaśnienia przyczynowe polityki społecznej (ekonomiczne, polityczne, organizacyjne i społeczne), a także ogólną teorię welfare state przedstawioną przez Paula Spickera. 4

5 Zastosowania teorii Jedną z instrumentalnych funkcji teorii była funkcja praktyczna: zaspokajanie potrzeby świadomego i celowego kształtowania i zmieniania zjawisk społecznych. Praktyczne funkcje mogą też mieć rezultaty badań naukowych (którym teoria służy w funkcjach autonomicznych), dostarczające odpowiedzi na pytanie: co zrobić lub czego nie robić, aby osiągnąć zamierzone cele. W kontekście polityki społecznej ważnym celem jest rozwiązywanie i/lub łagodzenie problemów społecznych, stąd też praktyczna funkcja teorii polityki społecznej zaspokajać powinna potrzebę świadomego i celowego prowadzenia takich działań. A z rezultatów badań powinny wynikać zalecenia w kwestii co robić i czego zaniechać, żeby działania sprawnie realizowały cele, czyli były m.in. efektywne i skuteczne. Jednym z przykładów obecności teorii w praktyce polityki społecznej mogą dostarczać badania ewaluacyjne uwzględniające teorię ocenianego programu lub projektu, który ma rozwiązywać lub łagodzić jakiś problem społeczny. Teoria programu to często nie wypowiedziane wprost założenia, że odpowiednie zasoby przekształcone we właściwe działania dla odpowiednich ludzi doprowadzą do wyników, dla osiągnięcia których zaprojektowano program. Określenie odpowiednich zasobów, właściwych działań oraz klientów programu, aby osiągnąć zamierzone wyniki opiera się właśnie na pewnych założeniach, które należy bezpośrednio wyartykułować. Rozwój teorii programu przed jego realizacją służy do przewidywania, jakie wyniki możemy za jego pomocą osiągnąć, a po jego realizacji pomaga wyjaśniać w jaki sposób program przyczynił się do osiągnięcia takich, a nie innych wyników. Przykładowo w programie podnoszenia jakości zajęć na uniwersytecie na teorię programu, który ma podnieść jakość usług edukacyjnych na uniwersytecie mogą składać się hipotezy w rodzaju: 1. jeżeli program da nauczycielowi akademickiemu właściwe informacje, to podniesie się poziom jego wiedzy na temat metod prowadzenia zajęć; 2. jeżeli wiedza o metodyce dydaktyki uniwersyteckiej uzupełniona zostanie zajęciami warsztatowymi, to podniesie się poziom umiejętności nauczyciela; 3. jeżeli podniesie się poziom wiedzy i umiejętności dydaktycznych nauczyciela, to wiedza i umiejętności oraz zadowolenie studentów zwiększą się; 4. jeżeli wiedza i umiejętności oraz zadowolenie studentów zwiększą się, to usługi edukacyjne są wyższej jakości. Inny przykład, w którym wykorzystano teorię programu dotyczy jednego z rzeczywistych programów, który miał rozwiązywać problem wczesnej inicjacji używania alkoholu, tytoniu i innych narkotyków. Logika programu Cele Strategia Grupa docelowa Teoria Wyniki Oddziaływanie Ograniczenie niepowodzeń szkolnych poprzez dodatkowe zajęcia z czytania dla dzieci z klas 1-3 Zajęcia z czytania: trzy godziny tygodniowo przez cały rok szkolny dla 50 uczniów z wyszkolonym instruktorem Dzieci z klas 1-3 z danej szkoły podstawowej, które zostały zidentyfikowane przez nauczycieli jako mające kłopoty z nauką Jeżeli damy uczniom z problemami dodatkowe zajęcia z czytania, to poprawią się ich umiejętności szkolne; jeżeli się one poprawią, to poprawią się też oceny dzieci; jeżeli poprawią się oceny, to nie pojawią się niepowodzenia Poprawa ocen, przejście do następnej klasy Uczestnicy nie zaczną używać alkoholu, tytoniu i narkotyków w ciągu trzech lat od zakończenia programu 5

6 Czy poziom niepowodzeń szkolnych zmniejszył się w grupie docelowej? Czy wybranych 50 uczniów korzystało przez cały rok szkolny z zajęć z wyszkolonym instruktorem przez trzy godziny w tygodniu? Czy wskazane przez nauczycieli dzieci miały kłopoty w nauce? Pomiar Studia zaoczne PS, 2008/2009 szkolne, np. drugoroczność, wagary Czy wybrani uczniowie uczestniczyli w programie? Czy poprawiły się umiejętności czytania uczniów? Czy zdali oni do następnej klasy? Czy nastąpiła poprawa ocen? Czy uczniowie przeszli do następnej klasy? Czy uczestnicy programu w ciągu trzech lat po jego zakończeniu rozpoczęli używanie alkoholu, tytoniu lub narkotyków? W obu przykładach teorią jest zestaw powiązanych ze sobą logicznie twierdzeń, na których opiera się konstrukcja całego programu. Teorie programów społecznych sformułowane bezpośrednio lub też zrekonstruowane przez ewaluatorów nie muszą mieć charakteru naukowego, chociaż czasem zaleca się korzystanie z teorii naukowych: Możliwymi źródłami teorii programów są teorie i wyniki badań pochodzące z nauk społecznych, wcześniej przeprowadzone ewaluacje, oczekiwania planistów i praktyków, wiedza i doświadczenie ewaluatorów z programami tego samego rodzaju oraz ich logiczne myślenie (Birckmayer, Weiss). Na podstawie informacji z tych różnych źródeł tworzona jest teoria programu, której sformułowanie negocjuje się następnie z kierownikami programów i ich personelem (tamże). Sprawdzona teoria naukowa w obszarze problemu, który mamy rozwiązywać za pomocą naszej ustawy, programu czy projektu wydaje się być w związku z tym nieoceniona ze względów praktycznych. Hipotezy dotyczące przyczyn i skutków problemów oraz możliwości oddziaływania na nie poprzez różne formy interwencji są więc potencjalnie bardzo praktyczne. Gdyby uznać, że teoria naukowa jest to wiedza naukowa, a praktyczna teoria naukowa, to wiedza, z której można łatwo wyciągnąć wnioski praktyczne, to możemy jeszcze przyjrzeć się zagadnieniom zastosowań wiedzy (teoretycznej). Ogólniej rzecz ujmując diagnoza społeczna, czyli teoria i badania mające cele praktyczne, kończy się wskazówkami i zaleceniami dla praktyki polityki społecznej i interesujące jest, czy te wskazówki i zalecenia brane są przez praktyków (zarówno polityków, jaki i profesjonalistów zarządzających i udzielających bezpośrednio usług klientom) pod uwagę. Najpierw zastanówmy się nad idealnymi relacjami między wynikami badań diagnostycznych (dalej w skrócie wiedza lub wiedza naukowa ) a polityką społeczną. Początkowo dominowała w myśleniu o tych sprawach koncepcja transferu albo inaczej model technokratyczny. Zakładano, że wystarczy dokonać transferu wiedzy do praktyki, aby ta stała się lepsza, tzn. ideałem było działanie praktyczne (podejmowanie decyzji), w którym zastosowano wiedzę albo wskazówki z niej płynące. Zastosowanie wiedzy w praktyce to jednak wieloznaczne wyrażenie, co przedstawiono w jednej z publikacji za pomocą analogii wiedzy do listu. Załóżmy, że mamy do czynienia z rzetelnymi teoriami i badaniami nastawionymi na praktykę, czy zastosowanie wiedzy, które z nich wynikają przez decydenta oznacza: 1. otrzymanie listu i szansę na jego przeczytanie? 2. otrzymanie i przeczytanie listu? 3. otrzymanie, przeczytanie i zrozumienie listu? 4. otrzymanie, przeczytanie, zrozumienie i uznanie wartości treści zawartych w liście? 5. otrzymanie, przeczytanie, zrozumienie i uznanie wartości treści oraz uwzględnienie jej przy podejmowaniu decyzji? 6. otrzymanie, przeczytanie, zrozumienie i uznanie wartości treści, uwzględnienie jej przy podejmowaniu decyzji, a także po podjęciu działania zgodnego z tą decyzją? Jak widać każda z kolejnych propozycji stawia coraz większe wymagania przed sytuacją, która miałaby zostać zakwalifikowana jako zastosowanie wiedzy w praktyce. Poza tym, zakładamy tutaj, że wnioski i wskazówki, które sformułowano na podstawie diagnozy nie miały wad, które przeszkadzają w skorzystaniu z nich, np. nie były to ogólnikowe hasła, ale konkretne instrukcje, co i jak należy zrobić, żeby osiągnąć jasno określone cele, co i jak należy robić, gdy pojawiają się trudności w ich osiąganiu. 6

7 Nieco prostsze przedstawienie różnych możliwości, kryjących się za hasłem zastosowanie wiedzy naukowej wyróżnia kilka jej form (Rich): rozpowszechnienie (dotarła do adresatów, np. w postaci raportu); wykorzystanie (została przyjęta i zaakceptowana jako jedna z racji uwzględniany przy formułowaniu programu polityki społecznej); oddziaływanie (ta rzadkie przypadki, gdy określone informacje uzyskane dzięki badaniom wpłynęły na treść konkretnych decyzji). Jest raczej jasne, że samo rozpowszechnienie nie wystarcza do wykorzystania, a wykorzystanie nie znaczy, że decyzje praktyczne zostaną podjęte rzeczywiście zgodnie z tym co sugerują wyniki badań. Inny podział zastosowań wiedzy dzieli je na trzy podstawowe rodzaje w zależności od tego, jaki miała ona wpływ na decydentów: konceptualne, pojęciowe, edukacyjne - wiedza jaką przyswoiliśmy uzupełniła posiadaną już wiedzę, sprawiła, że zaczęliśmy więcej rozumieć, że zmieniliśmy postawę wobec tego, czego dotyczyła wiedza; instrumentalne, techniczne, socjotechniczne - wiedza jaką przyswoiliśmy wpłynęła na zmianę naszego działania, tzn. bez niej nasza decyzja byłaby inna; symboliczne, strategiczne, pozorne powołanie się na wiedzę nie było związane ani ze zmianą postawy, ani też ze zmianą decyzji. Więcej o tym ostatnim rodzaju wykorzystania wiedzy mówi powiedzenie: polityk może wykorzystywać wiedzę naukową, jak pijak latarnię nie po to, żeby się oświecić, ale po to, żeby się podeprzeć. Napisał to Alexander H. Leighton w książce Human Relations in a Changing World ( Stosunki międzyludzkie w zmieniającym się świecie, 1949), a przytoczył nasz słynny socjolog Stanisław Ossowski z taką adnotacją: Miał on [Leighton] prawo mówić o tym z własnego doświadczenia, gdyż jako kierownik zespołu prowadzącego badania nad postawami psychicznymi w armii japońskiej i w japońskim społeczeństwie... informował sztab amerykański na kilka tygodni przed Hiroszimą, że psychiczna zdolność oporu jest już w Japonii złamana i że stosowanie jakichś nowych, drastycznych środków terroru nie jest potrzebne do zwycięstwa (zob. Ossowskiego O osobliwościach nauk społecznych ). Skorzystanie z tej praktycznej wiedzy w sytuacji rozważania ataku atomowego powinno doprowadzić do decyzji o jego zaniechaniu. Skoro jednak go przeprowadzono, to widać generałowie potrzebowali naukowców na froncie do czegoś innego niż oświecenie lub zmiana decyzji. Przykłady symbolicznych zastosowań wiedzy: decydent otacza się utytułowanymi ekspertami, żeby poprawić własny wizerunek, a nie żeby korzystać z ich wiedzy; powołujemy się na wyniki badań by uzasadnić decyzje, które i tak zostały już podjęte; manipulujemy danymi statystycznymi, np. przytaczamy tylko te dane, które stawiają nas lub ludzi, których reprezentujemy w pozytywnym świetle. Mimo publikowania wyników klasycznych badań naukowych zainteresowanie nimi wśród praktyków mierzone np. czytelnictwem naukowych periodyków jest nikłe (wyniki badań nad pracownikami socjalnymi). Innym wyrazem wątpliwości związanych z modelem technokratycznym jest szok, jaki często przeżywają absolwenci studiów w swojej pierwszej pracy. Okazuje się wówczas, że wiedza zdobyta podczas studiów (teoria akademicka) jest mało przydatna w praktyce zawodowej. Różne próby przekonywania praktyków do tego, jak ważna jest wiedza naukowa okazały się niezbyt udane. Zaczęto się w końcu zastanawiać nad tym, czy wiedza naukowa to jedyny wartościowy rodzaj wiedzy w kontekście praktyki. Ostatecznie podzielono wiedzę na kilka rodzajów: teoretyczną lub naukową - gromadzona dzięki badaniom naukowym, nastawiona na uogólnienie; praktyczną inne określenia: wiedza jak, wiedza proceduralna, gromadzona jest w trakcie doświadczenia, często trudna do zwerbalizowania, przejawiająca się w sprawnym działaniu, np. wiemy jak mówić, ale wypowiedzenie tej wiedzy sprawia pewne kłopoty; profesjonalną - konieczność podejmowania decyzji łączy ją z wiedzą praktyczną, a z wiedzą naukową łączy ją konieczność rzetelnego uzasadniania propozycji i podejmowanych działań. 7

8 Szczególnie ten ostatni rodzaj wiedzy wydaje się istotny w kontekście polityki społecznej, gdyż polega ona na podejmowaniu decyzji publicznych, które powinny być dobrze uzasadnione, dotyczą bowiem całego społeczeństwa, a ich realizacja pociąga za sobą nie tylko korzyści, ale i sporo kosztuje. Poza tym, podważono założenie, że wiedza naukowa jest ważniejsza czy lepsza od wiedzy praktycznej, raczej mamy tu do czynienia z wzajemną inspiracją. W wiedzy profesjonalnej pozostałe rodzaje wiedzy stają się równie ważne. Podsumowując, możemy odróżnić dwa modele relacji między wiedzą a praktyką: model technokratyczny, gdzie rozpowszechnienie i zastosowania wiedzy są traktowane jako linearny proces mechanicznego transferu wiedzy z jednego miejsca do innego; model anty-technokratyczny, gdzie rozpowszechnienie i zastosowania wiedzy są traktowane jako procesy wysoce złożone, nielinearne, interaktywne i zasadniczo zależne od poglądów, ocen, warunków i potrzeb użytkowników wiedzy. Role zawodowe w tym kontekście to z jednej strony twórcy i popularyzatorzy wiedzy (teorii), a z drugiej różne grupy użytkowników wiedzy. Role zawodowe związane z tworzeniem, gromadzeniem, przechowywaniem, przetwarzaniem, prezentowaniem, rozpowszechnianiem i wykorzystywaniem wiedzy powinny być zasadnicze w społeczeństwie, które ma być oparte na wiedzy. Stosowane nauki społeczne Zastosowania wiedzy teoretycznej w praktyce nie gwarantuje po prostu jej dostępność i ewentualne przyswojenie przez ludzi, którzy mają jakieś możliwości wpływu na decyzje społeczne. Zaczęto poszukiwać modeli i procedur, które ułatwiałyby zastosowania praktyczne teorii zweryfikowanych w wyniku badań prowadzonych w naukach społecznych. Przykładowo Hans L. Zetterberg sformułował procedurę racjonalnej praktyki społecznej, model akademickiej konsultacji. Składała się ona z następujących kroków: 1. Wywiad wyjaśniający (ekspert próbuje określić problem klienta na podstawie nieformalnych dociekań). 2. Rozumienie akademickie (ekspert tłumaczy problem na język nauki). 3. Konfrontacja akademicka (ekspert przedstawia klientowi ogólną wizję problemu w swojej interpretacji). 4. Znalezienie rozwiązania (ekspert stosuje swoją wiedzę z zakresu nauk społecznych i przykłada ją do problemu klienta, formułuje rozwiązanie problemu). 5. Naukowa porada (ekspert przedstawia propozycję rozwiązania w języku klienta, informuje go też o ewentualnych niezamierzonych konsekwencjach zastosowania rozwiązania) Adam Podgórecki ( Socjologiczna teoria prawa ) krytykował to podejście za to, że: Nie bierze się pod uwagę możliwości interwencji eksperta niewynajętego przez klienta. Nie proponuje rozbudowanego schematu paradygmatu powtarzalnych zachowań celowych. Nie daje wystarczających podstaw do określenia stosunku między wartościami klienta, wartościami sponsora, wartościami eksperta i wartościami szerszego otoczenia. Inną propozycję przedstawili ongiś Paul F. Lazarsfeld i Jeffrey G. Reitz w postaci poznawczego modelu zastosowania wiedzy. 1. Określenie problemu (określenie zjawisk, które wymagają rozwiązań lub wobec których ktoś domaga się zmian). 2. Tworzenie zespołu ekspertów (wybór i organizacja ekspertów teoretyków i ekspertów praktyków). 3. Zdobywanie wiedzy (przekładanie problemu na odpowiednie informacje). 4. Formułowanie zaleceń (w związku z wiedzą o problemie). 5. Zastosowanie (wprowadzenie normatywnych zaleceń do rzeczywistości). 6. Oszacowanie (sprawdzenie czy proces zastosowania sprawnie działa). 8

9 Podgórecki interpretuje to podejście jako proces interakcji między ekspertem i decydentem w kręgu problem badanie decyzja. I tutaj jednak pojawia się krytyka: Znowu nie uwzględniono możliwości interwencji niewynajętych ekspertów. Pomieszano problemy z różnych poziomów: wyrażanie uśpionych potrzeb problem artykulacyjny, organizowanie zespołu ekspertów problem organizacyjny, zbieranie informacji problem poznawczy, ustalenie zaleceń problem normatywny. Nie określono sposobów oddzielania wartości klienta od wartości eksperta, sponsora i otoczenia. Sam Podgórecki sformułował paradygmat postępowania celowościowego, tj. socjotechniki w sposób następujący. Faza Kroki Proces Rozpoznanie problemu 1. Zrozumienie problemu społecznego, tak jak go rozumie grupa społeczna Percepcyjny METODOLOGICZNA PRZERWA Identyfikacja problemu [ustalenia co do wartości] 1. Wyjaśnienie i ranking (ustalenie, hierarchizacja, preferencje) wartości i celów 2. Systematyczny i wyczerpujący opis sytuacji empirycznej 3. Zwięzłe określenie problemu Ocena globalna 1. Ocena sytuacji w oparciu o wartości 2. Wstępna analiza przyczyn problemu 3. Wstępna prognoza i projekcja pożądanej przyszłości (opcji) 4. Decyzja teleologiczna Podstawy teoretyczne 1. Wgląd teoretyczny i hipotezy związane ze wstępną diagnozą przyczyn 2. Strategia 3. Badanie opcji 4. Poszukiwanie środków realizowania opcji 5. Selekcja dostępnych opcji 6. Weryfikacja informacji i procedur Planowanie (design) 1. Formułowanie planu włącznie ze strategią implementacyjną 2. Oczekiwane rezultaty METODOLOGICZNA PRZERWA [przerwanie toku postępowania] Działanie 1. Eksperymenty 2. Implementacja ostatecznego planu Ocena 1. Badanie skutków 2. Procedury korygujące [jeśli potrzebne] 3. Ocena procedur krygujących 4. [Ostateczna ocena postępowania celowościowego] 9 Analitycznonormatywny Naukowa ewaluacja i hipotezy Systematyczne formułowanie planu i działania Operacjonalizacja badania i bazy teoretycznej Działania praktyczne Ocena i sprzężenia zwrotne Podgórecki po przeglądzie kolejnych propozycji tego rodzaju podzielił je na kilka ogólniejszych rodzajów, które nazwał metamodelami socjotechniki, umieścił też tam swoje własne podejście. Metamodel Autorzy Opis Klasyczny Zetterberg, Lazarsfeld i Reitz Ogólne i szczegółowe prawidłowości stwierdzane przez nauki społeczne są tłumaczone na język zaleceń w formie zbioru wskazówek [Stanisław Rychliński traktował politykę społeczną jako naukowo usystematyzowany zbiór wskazówek ], ma to być język utylitarny; rola eksperta kończy się wraz z dostarczeniem ekspertyzy zbioru wskazówek, decydent sam Kliniczny Interwencyjny Doradczy Artykulacyjny Gouldner i Miller Podgórecki i Łoś dokonuje wyboru, co z nimi zrobić Dodatkowy nacisk na zasady współpracy między ekspertem i klientem aby zapewnić zaleceniom lepszą realizację, np. uświadamianie klientom ich własnych celów, wyposażenie ekspertów w umiejętności współpracy Dodatkowo nacisk na wywieranie wpływu na grupę docelową działań; wpływanie na relacje między grupami, instytucjami, aby rozpoznać gdzie potrzeba zmiany jest najpilniejsza; socjotechnik jako agent i promotor zmian Zespół ekspertów opracowuje projekt zmiany i szuka chętnych na jego sfinansowanie i wsparcie (np. wśród grup zainteresowanych rozwiązaniem problemu); zainteresowanie zyskiem z monopolu na wiedzę Wspomaganie klienta w ujawnianiu, uświadamianiu i artykułowaniu jego wartości, wyrażaniu

10 jego preferencji (niebezpieczeństwo, że socjotechnik świadomie lub nie zarazi klienta własnymi wartościami, np. kultura racjonalistyczna reprezentowana przez ekspertów vs. kultura wzajemnej pomocy i współpracy) W ramach metamodelu klinicznego można usytuować rady Carol H. Weiss mające na celu zwiększanie prawdopodobieństwa zastosowania teorii i wyników badań naukowych w praktyce (cyt. za Bryant 1995:141): zidentyfikuj użytkowników wyników badania z wyprzedzeniem; określ, co mogą oni zmienić w ramach swojej władzy i kompetencji; koncentruj badania na łatwo dostępnych zmiennych; włącz w proces badań potencjalnych użytkowników; ustanów i pielęgnuj więzi zaufania; demonstruj świadomość ograniczeń, które limitują opcje ich działania; dostarczaj praktycznych zaleceń; zapisz wyniki jasno i prosto; komunikuj wyniki osobiście. Niektóre z tych rad wydają się bardzo rozsądne i przestrzeganie ich może znacznie zwiększyć prawdopodobieństwo, że wyniki badania przyczynią się do zmiany praktyki polityki społecznej. Przykładowo, jeżeli ktoś do kogo komunikujemy wyniki badań nie ma wpływu na decyzje, które dla wykorzystania badań są kluczowe to nic dziwnego, że nie dojdzie do zastosowania wiedzy w praktyce. Inna propozycja zwiększająca prawdopodobieństwo zastosowania teorii naukowych postuluje, aby teoria naukowa była relewantna w stosunku do praktyki, tzn. dotyczyła jej czy odnosiła się do niej bezpośrednio. Kiedy ma to miejsce? Jeżeli teoria spełnia kilka następujących warunków. Traktuje o tym co niepokoi, czym się interesują i co zajmuje na co dzień władze, administrację i obywateli, w każdym razie nie abstrahuje od tego. Uwzględnia interesy i ich strukturę (korzyści i koszty różnych zainteresowanych stron). Uwzględnia wartości i ich systemy (oceny zaangażowanych stron). Uwzględnia przekonania i odczucia zainteresowanych. Uwzględnia możliwości praktycznego zastosowania. Skoro są trudności w stosowaniu wiedzy teoretycznej (wyników badań naukowych, które można uznać za teorie naukowe potwierdzone tymi badaniami), możemy zapytać skąd się one biorą. Odpowiedzi dotyczą zarówno właściwości nauki oraz polityki. Powody trudności z zastosowaniem teorii naukowej w praktyce społecznej Po stronie nauki Po stronie polityki Fragmentacja i specjalizacja wiedzy Długotrwałość procesu badawczego, wyniki mogą być już nieaktualne politycznie Wyniki badań mogą być różnie interpretowane, a wnioski z badań ograniczone wieloma wątpliwościami, stąd łatwość ich kwestionowania i czasem mała przydatność dla praktycznie nastawionej biurokracji Zalecenia formułowane przez badaczy są czasem nierealistyczne politycznie 10 Traktowanie badań jako środka legitymizacji aktualnej polityki społecznej, a nie jej zmiany czy usprawnienia, oceniane są one (badania) na podstawie kryteriów politycznych związanych np. z aktualnym układem sił w parlamencie, a nie kryteriów merytorycznych Procesy decyzyjne w polityce odbywają się na zasadzie kompromisu, rachunku zysków i strat, gdzie jedną z racji może być nauka, ale często nie jest racją najważniejszą Decyzje polityczne nie są aktami jednorazowymi, ale raczej pojawiają się w wyniku procesów ścierania się różnych argumentów, interesów, nie ma jednego decydenta w krajach demokratycznych Niektóre z tych barier można zmniejszać lub próbować ominąć, ale niektóre wydają się być bardzo trudne do usunięcia, w szczególności fragmentacja i specjalizacja wiedzy, możliwości wielu interpretacji teorii

11 naukowych oraz przeszkody po stronie polityki w systemach demokratycznych. W systemach autorytarnych problemy te również mogą wystąpić, gdyż trudno zakładać, że wewnątrz dyktatorskich partii lub elit nie ma sprzecznych interesów i tarć. Dyktatorzy mają jednak mniej ograniczeń niż politycy w demokracjach, więc mogą przeprowadzać radykalne reformy według przepisów płynących z pewnych teorii bez zwracania uwagi na jakąkolwiek opozycję, przykładem z dziedziny polityki społecznej jest radykalna reforma systemu emerytalnego w Chile za rządów Augusto Pinocheta. Wszystkie te problemy doprowadziły do dość radykalnego wniosku, iż rola nauk społecznych (teorii generowanych przez te nauki) nie polega na kształtowaniu polityki społecznej, ale na ocenie jej rezultatów (Moynihan), czego praktycznym wyrazem są badania ewaluacyjne odpowiadające m.in. na pytania: na ile zrealizowano założone cele; na ile kluczowe elementy programu miały wpływ na rezultat zmian; w jakiej mierze intencjonalne interwencje, a w jakiej przypadek kryją się za sukcesem lub porażką. Badania ewaluacyjne generują jednak również wyniki, które być może w większym stopniu mogą kształtować politykę społeczną, a to dlatego, że stwierdzenie iż programy społeczne nie osiągają swoich celów lub też są one osiągane niezależnie od nich może być dla nich wyrokiem. Na miejsce nieskutecznych programów mogą się pojawiać nowe, bardziej skuteczne. Jeden z rodzajów ewaluacji bezpośrednio nastawiony jest na poprawianie jakości programów społecznych, co wiąże się już z ich kształtowaniem, a tym samym również z kształtowaniem polityki społecznej. Jeżeli jednak chcemy, aby wyniki badań ewaluacyjnych były stosowane w praktyce napotykamy na wyżej przedstawione bariery i trudności. W niektórych modelach czy podejściach ewaluacyjnych bezpośrednio próbuje się uznać znaczenie tych problemów i tak ją w związku z tym prowadzić, aby z jak największym prawdopodobieństwem doszło do zastosowania jej wyników (utilization-focused evaluation, jej propagatorem jest Michael Quinn Patton). Pytania i zadania 1. Przedstaw w perspektywie językowej (antonimy i synonimy) różne znaczenia teorii polityki społecznej oraz dla każdego z tych znaczeń wskaż konkretne przykłady tego, co byłoby taką teorią. 2. Na czym polega różnica między funkcjami autonomicznymi i instrumentalnymi teorii? 3. Jak są ze sobą powiązane funkcje instrumentalne teorii? W jaki sposób funkcja praktyczna zależna jest od funkcji wyjaśniającej i prognostycznej? 4. Co oznaczają i w jaki sposób wiążą się ze sobą teoria opisowa, wyjaśniająca i normatywna polityki społecznej? 5. Do czego mogą służyć definicje polityki społecznej w praktyce? Jakie definicje są bardziej praktyczne w porównaniu z innymi? 6. Wyjaśnij na przykładzie jakiegoś prostego projektu, który ma łagodzić pewien lokalny problem społeczny, na jakiej teorii może być on oparty. 7. Jak można rozumieć stwierdzenie, że wyniki naukowej weryfikacji teorii zostały zastosowane w praktyce? 8. Na czym polega różnica między wiedzą teoretyczną, wiedzą praktyczną oraz wiedzą profesjonalną? 9. Z jakich kroków składać się powinna procedura prowadzenia badań nad problemami społecznymi, aby prowadziły one do wyników, które będą miały znaczenie praktyczne? 10. Co sprawia, że wzrasta prawdopodobieństwo, iż teoria danego problemu czy polityki zostanie zastosowana? Jakie czynniki będą zmniejszały możliwości jej zastosowania? 11. Spróbuj sformułować kilka refleksji na temat powiedzenia Kurta Lewina: Nie ma nic bardziej praktycznego niż dobra teoria na podstawie swoich doświadczeń życiowych i/lub zawodowych. Jeżeli 11

12 byłby ktoś zainteresowany, tekst Lewina, w którym pojawiło się to zdanie (The Research Center for Group Dynamics at Massachusetts Institute of Technology z 1945 r.) przesyłam na życzenie. 12