GRUPY DYSPOZYCYJNE W STRUKTURZE SPOŁECZNEJ. PRÓBA ANALIZY SOCJOLOGICZNEJ

Transkrypt

1 ACTA UNIVERSITATIS WRATISLAVIENSIS No 3079 SOCJOLOGIA XLIV WROCŁAW 2008 IRENA KURASZ Uniwersytet Wrocławski GRUPY DYSPOZYCYJNE W STRUKTURZE SPOŁECZNEJ. PRÓBA ANALIZY SOCJOLOGICZNEJ Umiejscowienie grup dyspozycyjnych 1 w strukturze społecznej wymaga pewnej systematyzacji podstawowych pojęć socjologicznych odnoszących się do opisu porządku społecznego. Istnieje wiele szkół teoretycznych proponujących własne kryteria podziału przestrzeni społecznej. Piotr Sztompka opisuje znaczenia, jakie nadawane są społeczeństwu w myśleniu potocznym; pierwsze z nich przedstawia je jako zbiorowość ludzi w ramach pewnego państwa, w innym ujęciu społeczeństwo to zbiorowość ludzi, wielość konkretnych osób 2. Z kolei Auguste Comte oraz Herbert Spencer rozpatrują społeczeństwo w analogii do organizmu ludzkiego nie jako prostą sumę ludzi, ale zintegrowany i funkcjonujący organizm społeczny 3. Rozumienie i definiowanie społeczeństwa postępowało wraz z jego rozwojem, ukazując różne aspekty jego funkcjonowania. Ostatecznie w socjologii wyodrębniono siedem sposobów postrzegania społeczeństwa. W pierwszym ujęciu: demograficznym rozumiane jest jako populacja, wielość, zbiór jednostek. W aspekcie grupowym społeczeństwo przedstawia złożone z jednostek zintegrowane całości, spoiste zbiorowości. Inne ujęcie nazywamy systemowym, w którym społeczeństwo rozumiane jest jako powiązany ze sobą układ pozycji (statusów) i przypisanych im ról. W czwartym ujęciu strukturalnym społeczeństwo to sieć relacji międzyludzkich, form i schematów odnoszenia się 1 Grupą dyspozycyjną nazywamy szczególny rodzaj grupy, posiadający kształtowaną przez państwo strukturę oraz hierarchiczność, polegającą na tym, iż mniejsze grupy składają się na większe. Grupy w całości podporządkowane są dysponentowi; Z. Morawski, Prawne determinanty pozycji, roli i statusu warstw dyspozycyjnych społeczeństwa Polski na przykładzie trzech organizacji formalnych, Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław 2005, s P. Sztompka, Socjologia. Analiza społeczeństwa, Wydawnictwo Znak, Kraków 2002, s

2 136 IRENA KURASZ do siebie. Piąte ujęcie aktywistyczne (interakcjonistyczne) ukazuje społeczeństwo jako konglomerat wzajemnie zorientowanych działań jednostek. Szóste to kulturalistyczne, w którym wspólnie podzielane symbole, znaczenia i reguły wywierają wpływ na ludzkie działania. Siódme, nazywane zdarzeniowym, przedstawia społeczeństwo jako nieustannie zmienne pole ludzkich zdarzeń społecznych 4. Społeczeństwo jako zbiór jednostek pozwala ze względu na określone cechy grupotwórcze wyodrębnić pewne typy zbiorowości. Dla Jana Turowskiego różnice biologiczne, demograficzne i psychiczne między jednostkami są podstawą do wyodrębnienia kategorii społecznych, natomiast takie cechy społeczne, jak posiadanie, wykształcenie i zawód, pozwalają wyłonić klasy, warstwy społeczne oraz grupy zawodowe 5. Piotr Rybicki proponuje inny podział: najszerszym terminem określającym całość społeczną jest zbiorowość społeczna, skupiająca jednostki danego zbioru, pozostające w wiążących je stosunkach społecznych. Mniejszą w swoim zakresie zbiorowość, zwaną kategorią społeczną, tworzą jednostki wyróżnione ze względu na społecznie ważną cechę (np. płeć, wiek) 6. Grupa społeczna według Rybickiego to niewielka zbiorowość, którą znamionuje świadoma odrębność i więź społeczna, lecz którą ujmuje się jako złożoną z osób i tylko z osób 7. Znaczenie grupy społecznej pierwotnie było tożsame z pojęciem zbiorowości społecznej, jednak za sprawą uściślenia dokonanego przez Roberta Mertona za grupę społeczną uważa się współcześnie te zbiorowości, które wytworzyły wewnętrzną organizację i której członkowie pozostają w interakcji społecznej 8. Merton stworzył również własną definicję społeczeństwa jako pewnego kompleksu grup społecznych podporządkowanych określonej grupie nadrzędnej. Wyodrębnił z tych kompleksów grupy społecznie zintegrowane, tworzące społeczeństwo ogólne, całościowe, zwane społeczeństwem globalnym, które łączą obiektywnie wspólne warunki bytu i kompleksy kultury 9. Z kolei Piotr Sztompka za największą zasięgiem zbiorowość społeczną uznaje populację, rozumianą jako wielość jednostek. Następną grupą jest kategoria statystyczna, czyli zbiór jednostek podobnych do siebie pod jakimś względem i różniących się pod tym względem od innych jednostek. Inną, węższą od poprzedniej, jest kategoria zwana kategorią socjologiczną. Jest nią zbiór ludzi podobnych do siebie pod względem doniosłych cech społecznych. Natomiast wspólnotę ludzi o podobnym położeniu społecznym, mających rozwiniętą świadomość zbiorową, nazwiemy kategorią społeczną. Mówiąc o grupie społecznej, musimy do wymienionych już kategorii socjologicznej i kategorii społecznej cech grupotwórczych dodać istnienie wzajemnych kontak- 4 Ibidem, s J. Turowski, Socjologia. Wielkie struktury społeczne, TNKUL, Lublin 2000, s P. Rybicki, Struktura społecznego świata, Warszawa 1979; J. Turowski, Socjologia. Małe struktury społeczne, TNKUL, Lublin 2001, s J. Turowski, Socjologia. Wielkie struktury..., s

3 Grupy dyspozycyjne w strukturze społecznej 137 tów, interakcji między członkami zbiorowości. Kolejną formą zbiorowości będzie organizacja społeczna, w której, oprócz poprzednio sumarycznie wymienionych przez Piotra Sztompkę cech, pojawia się regularność i powtarzalność kontaktów między członkami grupy. Regularność ta prowadzi do normatywnego uregulowania wzajemnych powinności i uprawnień, które sprzyjają wykształtowaniu się pozycji członków w grupie i przypisaniu im odpowiednich dla ich pozycji ról 10. Przestrzeń międzyludzka może być rozpatrywana także w innych kategoriach niż w dotychczas przedstawionych. Kolejny podział odnosi się w większym stopniu do kształtu i formy organizacji społecznych niż do ich treści. Prekursorem postrzegania życia społecznego przez pryzmat jego struktury był Georg Simmel. Mając na myśli strukturę społeczną, nie opisujemy bezpośrednio jednostek, ale występującą między nimi sieć relacji, konfiguracje stosunków społecznych, niezależnie od tego między kim występują i czego dotyczą. W socjologii wyróżniamy więc mikrostruktury (małe struktury społeczne) i makrostruktury (wielkie struktury społeczne). Przez mikrostruktury rozumiemy sieć powiązań między elementarnymi, dalej nierozkładalnymi składnikami życia społecznego. Makrostruktury natomiast są siecią powiązań między złożonymi obiektami społecznymi, strukturami drugiego rzędu 11. Ta perspektywa socjologiczna pozwala na dokonywanie analiz wspomnianych wcześniej grup społecznych: klas, warstw społecznych i grup zawodowych pod kątem ich wzajemnych układów i zachodzących między nimi relacji. W analizie budowy społeczeństwa wyróżniamy wówczas klasową, warstwową lub zawodową strukturę społeczną. Określając w sposób naukowy termin klasa, należy uciec od jego potocznego rozumienia, przedstawianego jako liczba ludzi wyodrębnionych ze względu na dowolne kryterium 12. Przyjąć należy jedną z dwóch naukowych orientacji: orientację ekonomiczną, wskazującą na warunki ekonomiczne jako na źródło powstawania klas społecznych, lub orientację funkcjonalną, upatrującą w strukturze organizacyjnej i w historii danego społeczeństwa źródła uwarunkowania klas społecznych 13. Sztompka klasą społeczną nazywa wielki segment społeczeństwa obejmujący osoby o podobnej sytuacji własnościowej (zwłaszcza w zakresie posiadania środków produkcyjnych, czyli kapitału ekonomicznego) P. Sztompka, op. cit., s Ibidem, s J. Turowski, Socjologia. Wielkie struktury..., s Wspomniane dwie orientacje, ekonomiczna i funkcjonalna, różnią się od siebie wskazaniem na genezę, naturę i rolę klas społecznych dla struktury całego społeczeństwa. Mają także odmienną moralną oceną nierówności społecznych. W ramach pierwszej orientacji wyróżniamy trzy główne stanowiska teoretyczne: 1) stanowisko ogólne, 2) stanowisko marksistowskie, 3) stanowisko Maxa Webera oraz neomarksowską teorię klas Wrighta. W ramach drugiej orientacji na uwagę zasługują dwa stanowiska: Kingsleya Davisa i Wilberta E. Moore a oraz Talcotta Parsona; J. Turowski, Socjologia. Wielkie struktury..., s , oraz A. Giddens, Socjologia, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2005, s P. Sztompka, op. cit., s. 353.

4 138 IRENA KURASZ Rozważając kwestię nierówności społecznych Max Weber wyodrębnił obok klasowego podziału społeczeństwa także podział na warstwy społeczne, rozumiane jako zbiory ludzi, które uznają siebie i uznawane są przez innych za społecznie wyższe lub niższe, ze względu na zajmowane pozycje społeczne 15. Według Webera klasy społeczne uwarunkowane są swym czysto ekonomicznym położeniem, natomiast warstwy społeczne zawierają pewne typowe komponenty życiowych losów jednostki, które związane są z pozytywną lub negatywną oceną, z określonym prestiżem przyznanym osobom, zajmującym dany rodzaj pozycji 16. Piotr Sztompka tak definiuje warstwy społeczne: są to kategorie i grupy społeczne powiązane realną więzią subiektywną i obiektywną, różniące się między sobą zbiorowymi szansami osiągania społecznie cenionych dóbr-bogactwa, władzy, prestiżu, edukacji oraz wynikającym z tego poziomem i stylem życia, typową ideologią i obyczajami 17. Warto w tym miejscu wspomnieć, iż w ramach orientacji funkcjonalnej ujmowania klas społecznych pojęcia klasa społeczna i warstwa społeczna stosowane są zamiennie ze względu na brak odróżnienia podziału klasowego od uwarstwienia 18. Zdaniem innego socjologa, Zdzisława Morawskiego, wspólnym kryterium przynależności do określonych klas i warstw społecznych jest utrwalony historycznie sposób zdobywania przez jednostki podstawowych i ubocznych środków egzystencji 19. Zdzisław Zagórski przedstawia natomiast klasy społeczne jako segmenty utrzymujące się z aktywności w sferze gospodarki, a warstwy w innych sferach życia społecznego 20. Warstwami społecznymi, które ze względu na charakter niniejszej pracy zostaną szczegółowiej omówione, są warstwy dyspozycyjne 21, składające się z grup dyspozycyjno-mundurowych. Za kryterium przynależności do nich przyjąć należy stosunek zależności, w jakim pozostaje jednostka wobec danej grupy mundurowej, wyrażający się w traktowaniu tej grupy przez jednostkę jako źródła swojej egzystencji 22. W ujęciu strukturalnym o warstwach dyspozycyjnych mówimy wówczas, gdy spełnione zostają dwa kryteria: gdy dana warstwa pozostaje w pewnego rodzaju stosunku społecznym zwanym stosunkiem dyspozycyjności oraz gdy pełni szczególnego rodzaju funkcję grupową J. Turowski, Socjologia. Wielkie struktury..., s P. Sztompka, op. cit., s J. Turowski, Socjologia. Wielkie struktury..., s Z. Morawski, op. cit., s Z. Zagórski, Społeczeństwo transformacyjne. Klasy i warstwy Polski postkomunistycznej, Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław 1997, s Należy dodać, iż w nomenklaturze używanej przez Z. Morawskiego pojęcie warstwa stosowane jest zamiennie z pojęciami grupa, organizacja, służba. Warstwę rozumie on jako pewną całość wydzieloną na podstawie źródła utrzymania. Warstwy dyspozycyjne są jednocześnie organizacjami o szczególnym charakterze. Dlatego do ich określenia używane są również pojęcia służba lub formacja. 22 Z. Morawski, op. cit., s Ibidem, s. 11.

5 Grupy dyspozycyjne w strukturze społecznej 139 Pojęcie dyspozycyjności Zdzisław Zagórski określa jako poddanie się celem uzyskania środków egzystencji [...] rozkazodawstwu, hierarchii, dyscyplinie, musztrze, skoszarowaniu, umundurowaniu, i znacznemu ograniczeniu życia rodzinno-osobistego, na rzecz pełnienia wewnątrzgrupowych i zewnątrzgrupowych, czyli segmentacyjnych ról społecznych 24. Stosunek podległości implikuje konieczność wskazania przynajmniej dwóch innych podmiotów społecznych, a mianowicie dysponenta jako tego aktora społecznego, któremu dana służba jest poddana, oraz podmiotu podporządkowanego, którym jest przynajmniej jedna lub więcej służb będących organizacjami formalnymi (policja, wojsko, różnego rodzaju straże). Treścią stosunku dyspozycyjności nazwiemy ogół spraw, działań i zachowań, na które dysponent może wywierać wpływ 25. Dokonując analizy warstw społecznych, należy nieco uwagi poświęcić ich segmentom składowym, czyli grupom społecznym oraz układom wewnątrz tych grup. Istnieje wiele modeli teoretycznych oraz aparatów pojęciowych opisujących grupy społeczne. Wystarczy wspomnieć systematyzacje grup społecznych proponowaną przez Franciszka Mirka 26, Floriana Znanieckiego 27, klasyfikację MacIvera i C.H. Page a 28 lub zasłużoną w socjologii typologię Ferdynanda Tönniesa i C.H. Cooleya, przedstawiającą dwa modele grup społecznych: wspólnoty (Gemeinschaft) oraz społeczeństwa (Gesellschaft). Oprócz wspomnianych często stosowaną systematyzacją jest podział na grupy małe i duże 29 (w mikro- i makrostrukturach), a także na grupy formalne i nieformalne 30 W niniejszym opracowaniu posłużę się za Z. Morawskim 31 koncepcją grupy przedstawioną przez J. Szmatkę. Podmiotem stosunku dyspozycyjności mogą być całe grupy formalne, ich części lub jednostki. Grupa jako system musi mieć swoją kulturę, czyli cele, zespół norm i wartości oraz ograniczoną liczbę członków. 24 Z. Zagórski, op. cit., s Z. Morawski, op. cit., s F. Mirek dzieli grupy społeczne na: masy społeczne, grupy narodowe, grupy sąsiedzko-regionalne, związki i stowarzyszenia oraz grupy ustrojowe; J. Turowski, Socjologia. Małe struktury..., s F. Znaniecki wyróżnia grupy: stycznościowe, genetyczne, terytorialne, klasowe, kulturalne, kościelne i celowe, ibidem. 28 MacIver i C.H. Page proponują wyodrębnienie pięciu klas grup społecznych: grup pierwotnych, społeczności lokalnych, zrzeszeń i stowarzyszeń, społeczeństw oraz grup krótkotrwałych, efemerycznych, ibidem. 29 Za małe grupy uważane są takie, których członkowie mogą wchodzić w osobiste, bezpośrednie stosunki społeczne. W dużych grupach obejmujących wielką liczbę członków kontakty nie są bezpośrednie, lecz grupa utrzymuje łączność za pomocą masowych środków przekazu, ibidem, s Grupy formalne różnią się od grup nieformalnych genezą, więzią grupową, strukturą i sposobem rekrutacji członków. Grupy formalne tworzone są przez szersze grupy społeczne, ich działania unormowane są przepisami grupy zwierzchniej, przynależność do nich jest przymusowa. Grupy nieformalne powstają samorzutnie, sposób działania nie jest określony przez grupy zwierzchnie, przynależność do tych grup jest dobrowolna, przeważający rodzaj kontaktów to stosunki przyjacielskie, koleżeńskie, ibidem, s Z. Morawski, op. cit., s

6 140 IRENA KURASZ Innym ważnym elementem grupy jest jej struktura, czyli zorganizowana forma, realizacja norm i wzorów zachowań, układ wzajemnych zależności członków grupy, rozmieszczenie zasobów grupy jako całości i jej członków 32. J. Szmatka podaje, iż tworzywem struktury małej grupy są normy, wartości i cele grupy, znajdujące potwierdzenie w kulturze grupy 33. Z. Morawski podsumowuje obie definicje w następujący sposób: struktura grupy to dynamiczny aspekt jej kultury, realizowanie norm i wzorców zachowań, osiąganie celów grupy 34. Normy te, wartości i cele sprawiają, iż między członkami grupy wynikają określone zależności, oczekiwania, wymogi i sankcje. Te ostatnie są w grupach dyspozycyjnych formalnie uregulowane. Kolejnym pojęciem związanym ze strukturą grupy jest pozycja społeczna. P. Sztompka definiuje ją jako wyróżnione i nazwane w danej kulturze typowe miejsce w społeczeństwie, które może zajmować wiele osób (np. zawód) 35, jednak w ujęciu strukturalnym pozycja społeczna określana jest jako miejsce zajmowane przez jednostkę w strukturze społecznej 36. Pozycja społeczna jest ściśle związana z hierarchicznością, która ukazuje strukturę wewnątrzgrupową. Grupy dyspozycyjne zarówno ze względu na swą strukturę, kształtowaną przez prawo pozytywne, są szczególnym rodzajem grup, jak i ze względu na swój hierarchiczny układ, w którym mniejsze grupy składają się na większe. Hierarchiczność ta wiąże się z pojęciem dyspozycyjności, gdyż określa stosunek podległości lub nadrzędności względem siebie podmiotów społecznych. Wyrazem hierarchiczności jest także podporządkowanie grup dyspozycyjnych dysponentowi 37. Elementem będącym również częścią układu hierarchicznego grupy społecznej jest status społeczny. Status jest prestiżem przyznawanym przez grupę w zamian za zasługi, jakie dana osoba świadczy lub może świadczyć na rzecz grupy, lub w zamian za wnoszone przez nią wartości: wiedzę, doświadczenie, umiejętności. Status przyznawany jest na podstawie powszechnego grupowego konsensusu, rodzi się dzięki kooperacji i zgodzie społecznej 38. Należy w tym miejscu wspomnieć, iż określenie status społeczny używane jest przez wielu socjologów w odniesieniu do pozycji społecznej danej osoby 39. Indywidualne cechy posiadane przez jednostkę wchodzącą w skład grupy społecznej, jej wiedza, uzdolnienia, umiejętności komunikowania się, zaradność, a także pełnienie przez nią innych funkcji społecznych przyczyniają się do tworzenia jej statusu. Jest on więc zależny od wielu różnorodnych czynników W. Strukowski-Kozień, Dynamika struktury społecznej, [w:] Z. Morawski, op. cit., s P. Sztompka, op. cit., s Z. Morawski, op. cit., s. 20, warto wspomnieć, iż N. Goodman tak definiuje pojęcie statusu, por. N. Goodman, Wstęp do socjologii, Wydawnictwo Zysk i S-ka, Poznań 2001, s Z. Morawski, op. cit., s Ibidem, s N. Goodman, op. cit., s J. Szmatka, Małe struktury społeczne. Wstęp do mikrosocjologii strukturalnej, PWN, Warszawa 1989, s

7 Grupy dyspozycyjne w strukturze społecznej 141 Kolejnym pojęciem istotnym dla opisu grupy społecznej jest rola społeczna rozumiana jako zespół norm i wzorów zachowań określających, jak ma się zachować człowiek w powtarzających się i zdefiniowanych sytuacjach społecznych, wyodrębniających się z potoku różnorodnych działań i czynności społecznych ludzi 41. N. Goodman określa rolę społeczną za R. Lintonem jako wszystko, czego oczekujemy od jednostki mającej określony status 42. Rola społeczna ma więc ścisły związek z pozycją społeczną lub, zgodnie z definicją Goodmana, ze statusem społecznym polegającym na tym, iż członkowie danej grupy narzucają jednostce zajmującej określoną pozycję w grupie sposób odgrywania roli przypisanej tej pozycji. Role społeczne w przeciwieństwie do pozycji społecznej i statusu nie mają struktury hierarchicznej, więc nie wiążą się z pojęciem dyspozycyjności. Dyspozycyjność kojarzy się ze stosunkiem władzy między podmiotami społecznymi. Władza, jaką ma jeden podmiot społeczny nad innym, sprawia, iż dyspozycyjność podmiotu podległego władzy oznacza jego podporządkowanie. W przypadku służb państwowych, takich np. jak Policja, Wojsko Polskie, Straż Graniczna dysponentem jest państwo. Warto jednak wspomnieć, iż decydentami mogą być także inne, niepaństwowe podmioty. Na charakter stosunku dyspozycyjności mają wpływ trzy czynniki: jest to pozycja społeczna dysponenta, intensywność nadrzędności hierarchicznej dysponenta nad organizacjami formalnymi oraz identyfikacja dysponenta, gdyż nie zawsze jest nim państwo 43. W celu określenia pozycji społecznej jednostki (np. dysponenta) w danej grupie społecznej należy wziąć pod uwagę wyszczególnione przez Z. Morawskiego 44 wskaźniki hierarchii: 1) rozmiar władzy, rozumiany jako zakres sprawowanej przez dysponenta władzy w stosunku do danej grupy dyspozycyjnej (por. różne zakresy władzy ministerstw i samorządów terytorialnych); 2) różnorodną zdolność wywierania nacisku na grupę przez inne grupy sformalizowane, niemające na celu podporządkowania sobie tej grupy, lecz wywieranie wpływu na jej działania (np. w formie koordynacji, doradztwa i konsultacji); 3) nierówny dostęp do informacji jako jeden z czynników determinujących hierarchiczność pozycji danej organizacji. Informacja jest podstawowym czynnikiem mającym wpływ na podejmowanie decyzji, można więc stwierdzić, iż zakres władzy w organizacjach dyspozycyjnych jest zbieżny z zakresem dostępu do informacji; 4) nierówny stosunek do sankcji grupowych. W Polsce sankcjom sformalizowanym nie podlegają organizacje formalne, lecz jedynie jednostki. Nie podlegają im żadne podmioty zbiorowe, a więc także grupy dyspozycyjne. 41 Z. Morawski, op. cit., s N. Goodman, op. cit., s Z. Morawski, op. cit., s

8 142 IRENA KURASZ Cechą wspólną wszystkich grup dyspozycyjnych jest posiadanie uprawnień do stosowania siły (przymusu bezpośredniego) w określonych przypadkach. Te szczególne uprawnienia wskazują na specyficzną rolę tych grup, rolę strażnika porządku publicznego działającego na rzecz zapewnienia bezpieczeństwa pozostałym grupom społecznym. BIBLIOGRAFIA Bezpieczeństwo narodowe a grupy dyspozycyjne, J. Maciejewski, O. Nowaczyk (red.), Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław Giddens A., Socjologia, PWN, Warszawa Goodman N., Wstęp do socjologii, Wydawnictwo Zysk i S-ka, Poznań Grupy dyspozycyjne społeczeństwa polskiego, J. Maciejewski (red.), Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław Maciejewski J., Wolska-Zogata I., Zawód ofi cera Wojska Polskiego w toku transformacji. Studium socjologiczne, Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław Morawski Z., Prawne determinanty pozycji, roli i statusu warstw dyspozycyjnych społeczeństwa Polski na przykładzie trzech organizacji formalnych, Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław Rybicki P., Struktura społecznego świata, PWN, Warszawa Szacki J., Historia myśli socjologicznej, PWN, Warszawa Szacki J., Znaniecki, Wiedza Powszechna, Warszawa Szczepański J., Elementarne pojęcia socjologii, PWN, Warszawa Szmatka J., Małe struktury społeczne. Wstęp do mikrosocjologii strukturalnej, PWN, Warszawa Sztompka P., Socjologia. Analiza społeczeństwa, Wydawnictwo Znak, Kraków Turowski J., Socjologia. Małe struktury społeczne, TNKUL, Lublin Turowski J., Socjologia. Wielkie struktury społeczne, TNKUL, Lublin Zagórski Z., Grupy dyspozycyjno-mundurowe w toku transformacji, [w:] Wojsko i inne grupy dyspozycyjne w perspektywie socjologicznej, T. Leczykiewicz, Z. Zagórski (red.), Wydawnictwo Wyższej Szkoły Oficerskiej Wojsk Zmechanizowanych, Wrocław Zagórski Z., Społeczeństwo transformacyjne. Klasy i warstwy Polski postkomunistycznej, Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław 1997.