Poczucie sensu życia jako mediator w związkach duchowości i eudajmonistycznego dobrostanu psychicznego

Transkrypt

1 Dariusz Krok Psychologia Jakości Życia Katedra Psychologii i Pedagogiki Rodziny Psychology of Quality of Life Uniwersytet Opolski 2012, tom 11, nr 2 ( ) Poczucie sensu życia jako mediator w związkach duchowości i eudajmonistycznego dobrostanu psychicznego Celem artykułu było określenie, czy poczucie sensu życia, traktowane w wymiarach obecności i poszukiwania, jest mediatorem w związkach wymiarów duchowości i eudajmonistycznego dobrostanu psychicznego. Powiązania duchowości i eudajmonistycznego dobrostanu są złożone i sugerują obecność struktur sensu i celu, które umożliwiają osiąganie szczęśliwego i wartościowego życia. W badaniach wzięło udział 185 osób (92 kobiety i 93 mężczyzn) w wieku lat. Wykorzystano trzy skale, mierzące: duchowość, poczucie sensu życia i eudajmonistyczny dobrostan. Rezultaty pokazały, że wymiar duchowości harmonia oraz obecność sensu życia były czynnikami, które najsilniej wiązały się z dobrostanem eudajmonistycznym. Ponadto, obecność sensu życia okazała się mediatorem dla związków dwóch wymiarów duchowości z dobrostanem: postawy religijnej (całkowita mediacja) i harmonii (częściowa mediacja). Słowa kluczowe: duchowość, poczucie sensu życia, dobrostan eudajmonistyczny, znaczenie. Adres do korespondencji: Dariusz Krok, Katedra Psychologii i Pedagogiki Rodziny, Uniwersytet Opolski, ul. Drzymały 1a, Opole; mail: dkrok@uni.opole.pl; tel

2 146 Dariusz Krok Wprowadzenie Relacje między duchowością i eudajmonistycznym dobrostanem psychicznym Problematyka duchowości jest zagadnieniem, które w ostatnich kilkunastu latach obecne jest w badaniach psychologicznych, w dużej mierze w ramach psychologii pozytywnej. W najnowszym, drugim wydaniu wysoce prestiżowego podręcznika The Oxford Handbook of Positive Psychology zawarty jest rozdział poświęcony tematyce duchowości ujmowanej w kategoriach uniwersalnego dążenia człowieka do poszukiwania świętości (Pargament i Mahoney, 2011). Empiryczne zainteresowanie tematyką duchowości wynika z jednej strony z obecności czynników duchowych w kulturze i życiu społecznym, a drugiej z poglądów, że duchowe predyspozycje jednostki mogą stanowić zasoby psychologiczne umożliwiające efektywne radzenie sobie ze stresem i budowanie dobrostanu psychicznego. Duchowość jest powiązana z czynnikami motywacyjnymi, które odgrywają ważną rolę w zadowoleniu z życia, szczęściu i doświadczaniu pozytywnych stanów emocjonalnych. Psychologiczne rozumienie duchowości jest zróżnicowane i zależne od założeń teoretycznych danego autora. W przeszłości duchowość była głównie związana z doświadczeniem religijnym. Obecni badacze odeszli od tego dość wąskiego rozumienia duchowości i coraz częściej spotyka się ujmowanie duchowości jako wymiaru osobowości (Piedmont, 1999, 2005; MacDonald, 2000), egzystencjalnej postawy jednostki (Elkins, 2001), postawy wobec życia (Skrzypińska, 2012), schematu poznawczego (McIntosh, 1995; Guthrie, 2001) lub wiązki schematów (Ozorak, 2005). Uwzględniając tak szerokie rozumienie duchowości można przyjąć, że jest ona psychicznym atrybutem jednostki, który nie ogranicza się do jednego, specyficznego wymiaru. Dwoma charakterystycznymi i najczęściej wymienianymi cechami duchowości są: wielowymiarowość i powiązanie z szeroko rozumianym wymiarem świętości (sacred). Na gruncie polskim stanowisko takie reprezentują Heszen-Niejodek i Gruszczyńska (2004), które wyróżniają w duchowości trzy główne wymiary: (1) postawy religijne odnoszą się do posiadanych przez jednostkę przekonań religijnych dotyczących wiary w Boga i relacji do Niego; (2) wrażliwość etyczna obejmuje sferę zainteresowania losem innych ludzi i sferę zachowań etycznych; (3) harmonia reprezentuje poszukiwanie zgodności ze światem i wewnętrznej spójności. W późniejszym czasie dodano także czwarty wymiar: samodoskonalenia, który wyraża zdolność samorealizacji, korzystania z nowych doświadczeń i twórczości w codziennych działaniach (Heszen, 2008). W ramach swych badań wymienione autorki wskazują na związek duchowości ze zdrowiem somatycznym i umiejętnościami radzenia sobie ze stresem.

3 Poczucie sensu życia jako mediator w związkach duchowości W psychologicznej strukturze duchowości możemy także odnaleźć takie wymiary, jak: głębokie poczucie przynależności do ludzkości, zespolenie i otwartość na nieskończoność, uznanie najwyższych prawd oraz zdolność doświadczania szeroko ujmowanej transcendencji (Emmons, 2006). Wskazują one, że duchowość ukierunkowana jest na doświadczanie relacji interpersonalnych, wartości etycznych i moralnych oraz wymiaru transcendentnego. Wielowymiarowe podejście do duchowości prezentuje także Socha (2000), wskazując na rozwojowy charakter czynników duchowych, oraz Pargament i Mahoney (2011), zdaniem których duchowość wyraża poszukiwanie świętości (search for the sacred). Drugim z opisywanych w niniejszym artykule czynników jest eudajmonistyczny dobrostan psychiczny. W psychologii tradycyjnie wyróżnia się dwie główne postacie dobrostanu: hedonistyczny i eudajmonistyczny. Dobrostan hedonistyczny rozumie szczęście człowieka w kategoriach przyjemności i zadowolenia, natomiast w dobrostanie eudajmonistycznym szczęście bazuje na autentycznych wartościach i celach, do których dąży człowiek (Diener, Oishi i Lucas, 2011; Ryff i Singer, 2008; Trzebińska, 2008). W niniejszych badaniach skoncentrujemy się na eudajmonistycznym dobrostanie psychicznym. Najbardziej reprezentatywnym podejściem do badań nad dobrostanem eudajmonistycznym jest koncepcja Ryff (1989, Ryff i Keyes, 1995), w której szczęście wyrażone jest jako osiąganie dobra na drodze realizacji wartości o charakterze indywidualnym i społecznym. Eudajmonistyczny dobrostan psychiczny obejmuje sześć następujących wymiarów: (1) autonomia umiejętność działania zgodnie z indywidualnie ustalonymi zasadami oraz kierowanie się własnymi przekonaniami; (2) panowanie nad środowiskiem zdolności człowieka do radzenia sobie z otaczającym światem i posiadanie możliwości tworzenia i podtrzymywania satysfakcjonującego otoczenia; 3) rozwój osobisty umiejętność wykorzystywania własnego talentu i potencjału, a także rozwijania nowych zdolności; (4) pozytywne relacje z innymi zadowolenie z bliskiego kontaktu z innymi ludźmi oraz utrzymywanie relacji przyjaźni i miłości; (5) cel życiowy umiejętność jednostki do odnajdywania sensu i kierunku w życiu, a także umiejętność formułowania i realizacji zadań życiowych; (6) akceptacja siebie pozytywny stosunek do własnego Ja odzwierciedlający się w głębokim szacunku do samego siebie i świadomości posiadania pozytywnych i negatywnych cech (Ryff, 1996; Ryff i Singer, 2008). Eudajmonistyczna koncepcja dobrostanu umożliwia głęboki i wnikliwy wgląd w naturę szczęścia poprzez analizę złożonych mechanizmów odnoszących się do sfer indywidualnej (akceptacja siebie, autonomia) i społecznych (panowanie nad środowiskiem, pozytywne relacje z innymi). Dzięki temu można poznać i zrozumieć, przynajmniej częściowo, przyczyny i uwarunkowania ludzkiej satysfakcji i zadowolenia z życia. Wyniki dotychczasowych badań wskazują na powiązania duchowości z eudajmonistycznym dobrostanem psychicznym. Jednak uzyskane zależności są złożone, sugerując wielowymiarowy charakter powiązań. Badania przeprowadzone przez

4 148 Dariusz Krok Lawler-Row i Elliotta (2009) nad rolą aktywności religijnej i duchowości w dobrostanie psychicznym pokazały, że duchowość i modlitwa były predyktorami dobrostanu eudajmonistycznego, nawet przy uwzględnieniu czynników wieku, płci, zachowań prozdrowotnych i wsparcia społecznego. Zbliżone rezultaty uzyskano w badaniach nad związkami duchowości i religijności z psychicznym funkcjonowaniem matek dzieci chorych na autyzm (Ekas, Whitman i Shivers, 2009) oraz Afro-Amerykańskich studentów (Walker, 2009). W obydwóch badaniach czynnik duchowości był istotnym dodatnim predyktorem eudajmonistycznego dobrostanu. Jako wyjaśnienie podaje się stwierdzenie, że duchowość stanowi rodzaj wsparcia zarówno dla matek doświadczających trudnych sytuacji życiowych, jak i populacji studentów przeżywających codzienne sytuacje nieobciążone silnym stresem. Stanowisko o pozytywnych związkach sfery duchowości i dobrostanu psychicznego wyraża także Nelson (2009), uzasadniając je powiązaniem przekonań religijnych i światopoglądowych ze zdrowiem psychicznym jednostek. Nie wszystkie jednak badania potwierdzają powyższą zależność. Interesujące wyniki nad złożonością związków duchowości i eudajmonistycznego dobrostanu uzyskał Schuurmans-Stekhoven (2011). W pierwszym etapie analiz regresji, w których duchowość była zmienną niezależną, natomiast dobrostan eudajmonistyczny zmienną zależną, duchowość okazała się dodatnim predyktorem dobrostanu eudajmonistycznego. Ponadto, duchowość była dodatnim predyktorem trzech skal tego dobrostanu: osobistego rozwoju, celu życiowego i autonomii. Jednak w drugim etapie analiz, gdy do równań regresji jako zmienną niezależną wprowadzono obok duchowości podstawowe cnoty (np. męstwa, nadziei i miłości), sytuacja uległa zmianie. Duchowość stała się teraz negatywnym predyktorem dobrostanu eudajmonistycznego, a także dwóch jego skal: pozytywnych relacji z innymi i panowania nad środowiskiem. Wyjaśniając uzyskane rezultaty autor stwierdza, że bezpośredni wpływ duchowości na dobrostan jest w istotnym stopniu pośredniczony przez niektóre podstawowe cnoty (głównie męstwo, mądrość i miłość). Osoby, które rozwijają w sobie wymienione cnoty bez udziału duchowości, charakteryzują się wyższym poziomem dobrostanu eudajmonistycznego. Na podstawie przytoczonych rezultatów widać, że powiązania duchowości i eudajmonistycznego dobrostanu, jakkolwiek potwierdzone, mogą być uwarunkowane innymi czynnikami. Skłania to do postawienia pytania o możliwość występowania potencjalnego mediatora w relacjach duchowości z eudajmonistycznym dobrostanem. Istotność poczucia sensu życia dla funkcjonowania człowieka We wprowadzeniu wspomnianego powyżej podręcznika The Oxford Handbook of Positive Psychology jego redaktor stwierdza, że zagadnienie poczucia sensu należy do jednych z najważniejszych i najbardziej aktualnych tematów badawczych psychologii pozytywnej (Lopez, 2011). Wynika to z faktu, że poczucie

5 Poczucie sensu życia jako mediator w związkach duchowości sensu życia odgrywa istotną rolę w psychicznym funkcjonowaniu osób jest silnym czynnikiem motywacyjnym do podejmowanych działań i chroni przed objawami nerwicowymi (Frankl, 1979), wiąże się z dobrostanem psychicznym i dojrzałością w zakresie rozwoju osobistego i społecznego (Steger, Oishi i Kashdan, 2009) oraz ułatwia radzenie sobie ze stresem w sytuacjach trudnych (Krok, 2010). Zdaniem Frankla (1963), klasyka psychologicznych badań nad poczuciem sensu życia, ludzie poszukują sensu życia i znajdują go w doświadczeniach, relacjach interpersonalnych i realizowanych celach. Sens życia związany jest z ogólną koncepcją życia, która rodzi się na bazie refleksji nad preferowanymi wartościami i celami. W literaturze przedmiotu istnieje kilka podejść do konceptualizacji i pomiaru poczucia sensu życia, różniących się nieco od siebie (Obuchowski, 2000; Popielski, 1993; Reker, 2000; Wong, 1998). W niniejszej pracy opierać będziemy się na koncepcji poczucia sensu życia w kategoriach poszukiwania i obecności, która została sformułowana przez Stegera i współpracowników (Steger i Frazier, 2005; Steger, Frazier, Oishi i Kaler, 2006). Stwarza ona interesującą perspektywę badawczą, w ramach której można analizować związki duchowości i dobrostanu psychicznego. Zdaniem Stegera (2011), poczucie sensu życia można zdefiniować jako stopień, w jakim ludzie rozumieją własne życie, tworzą sens i spostrzegają znaczenie w swoim życiu, wraz z jednoczesnym przekonaniem posiadania życiowych celów (s. 682). Obejmuje ono dwa wymiary: (1) obecność i (2) poszukiwanie. Obecność sensu życia oznacza, że życie ma wyraźny sens i cel, a ponadto wskazuje na posiadanie dobrego rozeznania tego, co czyni życie bardziej sensownym. Poszukiwanie sensu życia reprezentuje stan dążenia do znaczących, ważnych i sensownych elementów życia. Osoby mogą posiadać sens życia lub też zmierzać do jego osiągnięcia. W ramach doświadczania sensu życia możliwe są dwa rodzaje relacji poszukiwanie obecność sensu, które są ze sobą powiązane. W pierwszej z nich przyjmuje się, że poczucie sensu jest jakością psychologiczną, której osoby poszukują. Wtedy, gdy ludzie czują, że ich życie posiada mało sensu, lub kiedy tracą sens, zaczynają dążyć do odkrywania sensu. W tym rozumieniu, poszukiwanie sensu wiąże się z posiadaniem wyższego poziomu poczucia sensu (Steger, Frazier, Oishi i Kaler, 2006). W drugim przypadku, to obecność sensu prowadzi do doświadczania silniejszego sensu. Jest to zgodne z wcześniejszymi propozycjami Frankla (1979), który wskazywał na dążenia człowieka do uzyskania sensownego i spójnego obrazu własnego życia. Poszukiwanie sensu może być, lecz niekoniecznie, odwrotnie związane z jego obecnością. W świetle najnowszych badań ten drugi rodzaj relacji, akcentujący obecność sensu życia, wydaje się mieć mniej uzasadnienia empirycznego niż pierwszy (Steger, Kashdan, Sullivan i Lorentz, 2008). Istotnym pytaniem, pojawiającym się w kontekście niniejszego artykułu, jest możliwość pełnienia przez poczucie sensu życia funkcji mediatora w relacjach

6 150 Dariusz Krok duchowości i eudajmonistycznego dobrostanu. Wydaje się to uzasadnione, gdyż jak podkreślają niektórzy autorzy, poczucie sensu życia wiąże się z eudajmonistycznym dobrostanem (Straś-Romanowska, 2005). Staje się to widoczne szczególnie wtedy, gdy poczucie sensu jest traktowane jako przejaw duchowego wymiaru jakości życia. Jakkolwiek brak jest bezpośrednich badań w tym zakresie, tym niemniej rezultaty dotychczasowych badań w obszarze czynników pokrewnych duchowości wskazują na taką możliwość. Steger i Frazier (2005) wykazali, że sens życia jest czynnikiem mediacyjnym pomiędzy zachowaniami religijnymi, będącymi składnikiem duchowości, a satysfakcją z życia. Ponadto, sens życia okazał się tutaj mediatorem w związkach religijności z optymizmem i samooceną, a więc czynnikami charakterystycznymi dla eudajmonistycznego dobrostanu. Poczucie sensu życia odgrywało także rolę mediatora w relacjach religijności ujmowanej poznawczo i społecznie z dobrostanem psychicznym (Krok, 2009). Należy jednak podkreślić, że w większości przypadków poczucie sensu życia było supresorem w relacjach religijności i eudajmonistycznego dobrostanu. Oznacza to, że mediacyjna funkcja sensu życia jest zróżnicowana dla poszczególnych wymiarów tego dobrostanu. Uzasadnieniem dla postawienia hipotezy o mediacyjnej funkcji poczucia sensu życia dla relacji duchowości i eudajmonistycznego dobrostanu są związki występujące między tymi czynnikami ujmowanymi oddzielnie. W swoim badaniu nad osobami starszymi Fry (2000) wykazał, że duchowość i poczucie sensu życia były dobrymi predyktorami dobrostanu eudajmonistycznego tych osób i prowadziły do pozytywnych konsekwencji zdrowotnych. Istotne statystycznie korelacje (r = 0,47) między duchowością i poczuciem sensu życia zanotowano wśród kobiet chorych na nowotwór piersi, u których zaangażowanie się w sferę duchową wiązało się z korzystnym funkcjonowaniem psychofizycznym (Bauer- -Wu, Farran, 2005). Z drugiej strony, poczucie sensu życia wiąże się z eudajmonistycznym dobrostanem. Jednakże, charakter tych związków jest zróżnicowany: wymiary poczucia sensu życia odnoszące się do sfery indywidualnej wiążą się silniej z wymiarami dobrostanu wyrażającymi aspekt wewnętrzny, natomiast wymiary reprezentujące sferę społeczną z zewnętrznym aspektem dobrostanu eudajmonistycznego (Krok, 2011). Przytoczone rezultaty dotychczasowych badań sugerują dwa ważne wnioski. Po pierwsze, relacje między duchowością i dobrostanem eudajmonistycznym mają charakter złożony i nie do końca jednoznaczny. Po drugie, można z dużym prawdopodobieństwem przypuszczać, że poczucie sensu życia, a szczególnie jego obecność, będzie odgrywać rolę mediatora, przynajmniej na większości wymiarów eudajmonistycznego dobrostanu. Celem przeprowadzonych badań było określenie, czy poczucie sensu życia, traktowane w wymiarach obecności i poszukiwania, jest mediatorem w związkach wymiarów duchowości i eudajmonistycznego dobrostanu. W ramach tak ujętego celu badań sformułowano następujące hipotezy badawcze:

7 Poczucie sensu życia jako mediator w związkach duchowości Duchowość wykazuje pozytywne związki z eudajmonistycznym dobrostanem psychicznym. 2. Poczucie sensu życia w wymiarze obecności silniej wiąże się z dobrostanem eudajmonistycznym niż w wymiarze poszukiwania. 3. Obecność sensu życia jest silniejszym mediatorem w relacjach duchowości i eudajmonistycznego dobrostanu niż poszukiwanie sensu życia. Metoda Grupa badana Badaniami objęto 185 osób (92 kobiety i 93 mężczyzn) w wieku lat. Dość szeroki zakres wieku badanych wynikał ze specyfiki badań. Duchowość i poczucie sensu życia mogą zmieniać się wraz z wiekiem, dlatego dążono do uzyskania wyników od osób o zróżnicowanym okresie życia. Średnia wieku wyniosła M = 36,06 lat przy odchyleniu standardowym SD = 12,27. Osoby reprezentowały różne zawody i miejsce zamieszkania. Badanie miało charakter anonimowy. Metody badawcze W badaniach wykorzystano trzy narzędzia badawcze, które przeznaczone są do mierzenia duchowości, poczucia sensu życia i eudajmonistycznego dobrostanu psychicznego. Kwestionariusz Samoopisu służy do pomiaru duchowości i został opracowany przez zespół pod kierunkiem Heszen-Niejodek (Heszen-Niejodek i Gruszczyńska, 2004). Zawiera 20 twierdzeń składających się na trzy skale: postawa religijna, wrażliwość etyczna i harmonia. Suma wyników w poszczególnych wymiarach daje wynik ogólny. Twierdzenia oceniane są na pięciostopniowej skali typu Likerta. Kwestionariusz charakteryzuje się dobrymi wskaźnikami psychometrycznymi: rzetelność narzędzia mierzona metodą test-retest w odstępie dwutygodniowym wyniosła 0,88 dla wskaźnika ogólnego. Trafność teoretyczna sprawdzona za pomocą korelacji wskaźnika ogólnego kwestionariusza z innymi skalami mierzącymi pokrewne konstrukty wyniosła od 0,24 do 0,70. Kwestionariusz Poczucia Sensu Życia (Meaning in Life Questionnaire, MLQ) opracowany został przez Stegera i współpracowników (Steger, Frazier, Oishi i Kaler, 2006). Jest narzędziem składającym się z 10 twierdzeń i przeznaczonym do badania sensu życia w dwóch aspektach: obecności i poszukiwania. Twierdzenia oceniane są na siedmiostopniowej skali typu Likerta. Kwestionariusz posiada zadowalające wskaźniki psychometryczne. W wersji oryginalnej współczynniki α Cronbacha wynosiły odpowiednio: 0,81 dla skali obecności, i 0,84 dla skali poszukiwania. Trafność kwestionariusza sprawdzono za po-

8 152 Dariusz Krok mocą korelacji z osobowością i dobrostanem psychicznym. Ich wyniki okazały się spełniać wymogi psychometryczne. Kwestionariusz zaadaptowano zgodnie z procedurami adaptacji testów psychologicznych (Krok, 2009). Wstępne badania przeprowadzone przy zastosowaniu skali wykazały zadowalające wskaźniki psychometryczne dla wersji polskiej. Współczynniki rzetelności α Cronbacha dla poszczególnych skal wyniosły: 0,82 dla skali obecności, i 0,83 dla skali poszukiwania. Trafność narzędzia sprawdzono za pomocą korelacji z Testem Poczucia Sensu Życia (PIL). Współczynniki korelacji były zadowalające i zbliżone do wskaźników wersji oryginalnej (0,59 dla skali obecności i -0,25 dla skali poszukiwania). Skala Dobrostanu Psychicznego służy do pomiaru dobrostanu w tradycji eudajmonistycznej. Została ona opracowana przez Ryff (1989; Ryff i Keyes, 1995) i obejmuje 42 twierdzenia tworzące sześć skal: autonomię, panowanie nad środowiskiem, rozwój osobisty, pozytywne relacje z innymi, cel życiowy i akceptacja siebie. Ich dokładny opis podany jest we wcześniejszej części omawiającej dobrostan psychiczny. Twierdzenia oceniane są na siedmiostopniowej skali typu Likerta. Polską wersję zaadaptowano dla badań nad jakością życia (Krok, 2009). Współczynniki rzetelności α Cronbacha dla poszczególnych skal wyniosły od 0,72 do 0,86. Trafność narzędzia sprawdzono metodą korelacji ze Skalą Satysfakcji z Życia SWLS: współczynniki korelacji dla skal wahały się od 0,31 do 0,74, oraz Skalą Depresji Becka: współczynniki korelacji wynosiły od -0,35 do -0,64. Wyniki W pierwszym etapie analiz statystycznych wykonano analizę korelacji pomiędzy uwzględnionymi w badaniu zmiennymi, która pozwoli na określenie związków między duchowością, poczuciem sensu życia i dobrostanem eudajmonistycznym. Najpierw obliczono współczynniki korelacji dla wyników ogólnych. Wyniki tej analizy przedstawiono w tabeli 1. Tabela 1. Wyniki korelacji r Pearsona pomiędzy wynikami ogólnymi Kwestionariusza Samoopisu, Kwestionariusza Poczucia Sensu Życia i Skalą Dobrostanu Psychicznego Duchowość Obecność sensu życia Poszukiwanie sensu życia Duchowość 0,01 0,16* 0,08 Obecność sensu życia Poszukiwanie sensu życia Dobrostan eudajmonistyczny *p < 0,05; **p < 0,01; ***p < 0,001 0,10 0,37*** -0,09 Dobrostan eudajmonistyczny

9 Poczucie sensu życia jako mediator w związkach duchowości Dodatnia korelacja wystąpiła między duchowością a poszukiwaniem sensu życia. Oznacza to, że wzrost zaangażowania duchowego jednostek wiąże się z większym poszukiwaniem przez osoby sensowności i celowości własnego życia. Obecność sensu życia pozytywnie korelowała z dobrostanem eudajmonistycznym, co wskazuje, że ze wzrostem posiadania poczucia sensu życia będzie się zwiększać stan zadowolenia i satysfakcji z życia w kategoriach wartości i celów. W tabeli 2 przedstawiono macierz korelacji dla wyników szczegółowych duchowości, poczucia sensu życia i dobrostanu eudajmonistycznego. Tabela 2. Wyniki korelacji r Pearsona pomiędzy wynikami szczegółowymi Kwestionariusza Samoopisu, Kwestionariusza Poczucia Sensu Życia i Skalą Dobrostanu Psychicznego D1 D2 D3 PSŻ1 PSŻ2 DE1 DE2 DE3 DE4 DE5 DE6 D1 0,44*** 0,26*** -0,14* 0,12-0,11-0,12-0,04 0,04 0,05 0,11 D2 0,09 0,10 0,09-0,03 0,10-0,02 0,10 0,11 0,08 D3 0,16* 0,14* -0,02 0,15* 0,09 0,18** 0,15* 0,20** PSŻ1 0,10 0,12 0,26*** 0,21** 0,17* 0,27*** 0,29*** PSŻ2-0,06-0,19** -0,04 0,05 0,00-0,02 DE1 0,19** 0,16* 0,15* 0,07 0,15* DE2 0,28*** 0,20** 0,28*** 0,30*** DE3 0,15* 0,31*** 0,30*** DE4 0,21*** 0,28*** DE5 0,31*** DE6 *p < 0,05; **p < 0,01; ***p < 0,001 D1 Postawa religijna, D2 Wrażliwość etyczna, D3 Harmonia; PSŻ1 Obecność sensu życia, PSŻ2 poszukiwanie sensu życia; DE1 autonomia, DE2 panowanie nad środowiskiem, DE3 rozwój osobisty, DE4 pozytywne relacje z innymi, DE5 cel życiowy, DE6 akceptacja siebie W zakresie powiązań duchowości i poczucia sensu życia, ujemne związki zaobserwowano między postawą religijną i obecnością sensu życia, natomiast pozytywne między harmonią a obecnością i poszukiwaniem sensu. Oznacza to, że wyższy poziom religijności wiąże się z niższą obecnością sensu życia, podczas gdy silniejszej harmonii towarzyszy niższa obecność i poczucie sensu. Ponadto, wyższy poziom harmonii wiąże się z silniejszym natężeniem wyników w zakresie następujących wymiarów dobrostanu: panowania nad środowiskiem, pozytywnych relacji z innymi, celów życiowych i akceptacji siebie. Jeśli chodzi o związki sensu życia z dobrostanem, to głównie obecność sensu pozytywnie wiąże się ze wszystkimi, poza autonomią, jego wymiarami. Wyższy poziom obecności sensu życia wiąże się z większą zdolnością do radzenia sobie z otaczającym światem, umiejętnością wykorzystywania własnego talentu i potencjału, utrzymywaniem relacji przyjaźni i miłości, odnajdywaniem

10 154 Dariusz Krok sensu i kierunku w życiu, a także pozytywnym stosunkiem do własnego Ja. Poszukiwanie sensu życia koreluje ujemnie z panowaniem nad środowiskiem, co oznacza, że silniejsze poszukiwanie sensu i celu wiąże się z mniejszą zdolnością osób do radzenia sobie z otaczającym światem i satysfakcjonujących relacji z otoczeniem. Aby ocenić, które z czynników duchowości i poczucia sensu życia mają znaczenie dla eudajmonistycznego dobrostanu, wykonano hierarchiczne analizy regresji. W kroku pierwszym wprowadzono wymiary duchowości, w roku drugim dodatkowo rodzaje poczucia sensu życia (tabela 3). Tabela 3. Porównanie współczynników regresji (standaryzowanych) dla wyników w Skali Dobrostanu Psychicznego względem wyników w Kwestionariuszu Samopisu i Kwestionariuszu Poczucia Sensu Życia Dobrostan eudajmonistyczny Krok 1 Postawa religijna Wrażliwość etyczna Harmonia Krok 2 Postawa religijna Wrażliwość etyczna Harmonia Obecność sensu życia Poszukiwanie sensu życia *p < 0,05; **p < 0,01; ***p < 0,001 Zmiana R 2 β F 0,07 0,19-0,16* 0,15 0,24** -0,06 0,08 0,18* 0,34*** -0,15* 4,53** 8,44*** Dla ogólnego dobrostanu eudajmonistycznego w kroku pierwszym przeprowadzona analiza pokazała, że wymiary duchowości wyjaśniają 7% zmienności. Biorąc pod uwagę znak zależności można stwierdzić, że osoby będą tym silniej odczuwać satysfakcję i szczęście związane z realizacją ważnych dla nich wartości i celów, w im mniejszym stopniu będą odznaczać się postawą religijną, natomiast silniejszą harmonią. W kroku drugim, po wprowadzeniu do modelu zmiennych obecności i poszukiwania sensu życia, procent wyjaśnionej wariancji wzrósł do 19% zmienności. Osoby będą charakteryzować się tym silniejszym stanem satysfakcji i szczęścia eudajmonistycznego, im silniejsza będzie harmonia oraz posiadanie przez nich poczucia sensu życia, natomiast mniejsze poszukiwanie sensu. Ważnym etapem badawczym analiz statystycznych było określenie, czy poczucie sensu życia jest mediatorem w związkach duchowości i eudajmonistycznego dobrostanu. W pierwszym równaniu mediacyjnym zmienną niezależną był wynik ogólny duchowości, mediatorem obecność i poszukiwanie sensu ży-

11 Poczucie sensu życia jako mediator w związkach duchowości cia, natomiast zmienną zależną wynik ogólny dobrostanu eudajmonistycznego. Brak było efektu mediacyjnego, gdyż niespełnione były warunki równania współczynniki regresji były poniżej istotności statystycznej. W następnym etapie analiz zmienną niezależną były wynik szczegółowy duchowości: postawa religijna, mediatorem osobno najpierw obecność, a potem poszukiwanie sensu życia, natomiast zmienną zależną wynik ogólny dobrostanu eudajmonistycznego (schemat 1). Obecność sensu życia β = -0,14 β = 0,38 Postawa religijna (β = -0,04); β = 0,01 Dobrostan eudajmonistyczny Schemat 1. Model mediacyjnej roli obecności sensu życia pomiędzy postawą religijną a dobrostanem eudajmonistycznym Wstępne wyniki analiz regresyjnych nie wykazały istotnie statystycznego związku między postawą religijną a dobrostanem eudajmonistycznym (β = -0,04; t(183) = -0,47; p < 0,64). Zdaniem niektórych autorów (Paulhus, Robins, Trzesniewski, Tracy, 2004; Shrout, Bolger, 2002), nie wyklucza to jednak możliwości dalszego wykonywania analiz mediacyjnych, które pomimo braku istotności bezpośredniej relacji między zmienną niezależną a zależną mogą okazać się istotne statystycznie po wprowadzeniu mediatora. W kolejnym równaniu regresyjnym postawa religijna wpływała na obecność sensu życia w sposób odwrotny, tj. ze wzrostem poziomu religijności następuje obniżanie się sensu życia (β = -0,14; t(183) = 1,97; p < 0,05). Po przeprowadzeniu analizy regresji z postawą religijną i obecnością sensu życia jako zmiennymi przewidującymi w stosunku do dobrostanu, okazało się, że obecność sensu życia wpływa istotnie na dobrostan (β = 0,38; t(182) = 5,44; p < 0,001). Można zatem stwierdzić, że obecność sensu dodatnio wiąże się z odczuwaniem dobrostanu eudajmonistycznego. Waga β efektu całościowego postawy religijnej przy uwzględnieniu mediatora obecności sensu życia zmieniła znak i obniżyła się nieznacznie do 0,01 (t(182) = 0,20; p < 0,83). Wartość testu Sobela była istotna statystycznie (z = 1,98; p < 0,05) (schemat 1). Na podstawie uzyskanych rezultatów można stwierdzić występowanie całkowitej mediacji, co oznacza, że obecność sensu życia jest mediatorem w relacjach wymiaru duchowości: postawa religijna a eudajmonistyczny dobrostan. Dla mediatora, którym było poszukiwanie sensu życia, wyniki równań

12 156 Dariusz Krok regresyjnych okazały się nieistotne statystycznie ze względu na brak związków poszukiwania sensu i dobrostanu (β = -0,09; t(183) = -1,21; p < 0,23). W kolejnym etapie analiz jako zmienną niezależną wprowadzono wynik szczegółowy duchowości: harmonię, mediator osobno najpierw obecność, a potem poszukiwanie sensu życia, natomiast zmienną zależną wynik ogólny dobrostanu eudajmonistycznego (schemat 2). Obecność sensu życia β = 0,16 β = 0,35 Harmonia (β = 0,21); β = 0,15 Dobrostan eudajmonistyczny Schemat 2. Model mediacyjnej roli obecności sensu życia pomiędzy harmonią a dobrostanem eudajmonistycznym W pierwszym równaniu regresyjnym z harmonią jako predyktorem i dobrostanem eudajmonistycznym jako zmienną zależną efekt harmonii okazał się statystycznie istotny (β = 0,21; t(183) = 2,91; p < 0,01). Oznacza to, że osoby o wyższym stopniu harmonii charakteryzują się silniejszym dobrostanem eudajmonistycznym. W drugim równaniu regresyjnym harmonia była pozytywnie związana z obecnością sensu życia (β = 0,16; t(183) = 2,21; p < 0,05). Kolejne obliczenie regresyjne z harmonią i obecnością sensu życia jako zmiennymi przewidującymi wykazało, że sens życia w istotny sposób wpływa na satysfakcję z życia (β = 0,35; t(182) = 5,10; p < 0,001). Znak zależności jest tutaj dodatni, co wskazuje, że wzrost obecności sensu życia prowadzi do większego stanu dobrostanu. Równocześnie rezultaty wykazały, że waga β efektu całościowego duchowości przy uwzględnieniu mediatora sensu życia zmalała do poziomu β = 0,15, (t(182) = 2,23; p < 0,05). Wartość testu Sobela okazała się istotna statystycznie (z = 2,04; p < 0,05). Mamy tutaj do czynienia z częściową mediacją obecności sensu życia, gdyż test Sobela jest istotny statystycznie i wartość β w drugiej regresji zmiennej niezależnej na zależną pozostaje istotna statystycznie. Podobnie jak i wcześniej, w przypadku mediatora poszukiwanie sensu życia, wyniki równań regresyjnych okazały się nieistotne statystycznie ze względu na brak związków poszukiwania sensu i dobrostanu (β = -0,09; t(183) = -1,21; p < 0,23).

13 Poczucie sensu życia jako mediator w związkach duchowości Dyskusja wyników Z przeprowadzonych badań wynika, że charakter związków duchowości i eudajmonistycznego dobrostanu jest złożony. Jakkolwiek brak było istotnych statystycznie powiązań na poziomie wyników ogólnych, to jednak wystąpiły one w ramach poszczególnych wymiarów duchowości i dobrostanu. Wskazuje to, że bardziej uprawnione jest mówienie o związkach konkretnych wymiarów duchowości i dobrostanu niż o związkach między całościowymi czynnikami. Wymiarem duchowości, który najsilniej wiązał się z ogólnym dobrostanem i jego wymiarami, była harmonia. Oznacza to, że osoby charakteryzujące się harmonią i równowagą emocjonalną odznaczają się satysfakcją i zadowoleniem z życia, ujmowanym w kategoriach wartości i celu. Ponadto, stan harmonii wiąże się ze zdolnością jednostek do efektywnego radzenia sobie z otaczającym światem, odczuwania zadowolenia z bliskiego kontaktu z innymi ludźmi, umiejętnością odnajdywania sensu i kierunku w życiu, a także pozytywną relacją połączoną z obiektywną świadomością posiadania zarówno pozytywnych, jak i negatywnych cech. Uzyskany wynik potwierdza dotychczasowe rozumienie duchowości jako konstruktu wielowymiarowego, który traktowany jako proces lub zespół procesów psychicznych, jest adaptacyjną odpowiedzią na funkcjonowanie psychiczne człowieka (Emmons, 2006; Jarosz, 2010; Pargament i Mahoney, 2011). Niektóre duchowe predyspozycje jednostki, w tym głównie harmonia, stanowią zasoby psychologiczne umożliwiające skuteczne budowanie dobrostanu psychicznego. Na tej podstawie można stwierdzić, że pierwsza hipoteza badawcza, zakładająca, że duchowość wykazuje dodatnie powiązania z eudajmonistycznym dobrostanem, została częściowo potwierdzona. Nieco zaskakującą zależnością okazała się ujemna korelacja między wymiarem duchowości: postawa religijna a obecność sensu życia. Jest to sprzeczne z wynikami wcześniejszych badań Stegera i Frazier (2005), wskazujących na dodatnie powiązania między tymi czynnikami. Pewnego wyjaśnienia tego stanu rzeczy można doszukiwać się w różnicach w sposobie pomiaru religijności. Steger i Frazier, badając religijność, ujęli głównie wymiar częstości uczestnictwa w nabożeństwach i praktykowania modlitwy, podczas gdy rozumienie postawy religijnej przyjętej w niniejszych badaniach było znacznie szersze i odnosiło się nie tylko do wymiaru praktycznego (kult religijny), ale wyrażało także przekonania religijne oraz poznawczą i emocjonalną relację do Boga. Różnica ta może decydować o odmiennym charakterze zależności. Ponadto, wynik między postawą religijną a poszukiwaniem sensu był na poziomie dodatniej tendencji statystycznej (r = 0,12; p < 0,07), co świadczy o pozytywnym związku religijności z tym drugim wymiarem sensu życia. W analogiczny sposób patrzeć należy na związek poczucia sensu życia z dobrostanem eudajmonistycznym. Spośród dwóch wyróżnionych wymiarów, obecność sensu życia była pozytywnie związana z ogólnym dobrostanem oraz z prawie wszystkimi, poza autonomią, jego wymiarami. W oparciu o zaprezen-

14 158 Dariusz Krok towane dane można pozytywnie zweryfikować drugą hipotezę badawczą, która zakładała, że poczucie sensu życia w wymiarze obecności silniej wiąże się z dobrostanem eudajmonistycznym niż w wymiarze poszukiwania. Posiadanie przez osoby poczucia sensu życia oznacza wyższe zadowolenie i satysfakcję w wymiarze wartości i celów, a ponadto większe zdolności radzenia sobie w świecie, wykorzystywania własnego potencjału, utrzymywanie relacji przyjaźni, odnajdywanie kierunku w życiu oraz pozytywny stosunek do własnego Ja. Uzyskany charakter zależności jest mocną przesłanką dla stwierdzenia, że istotne jest dla człowieka nie tyle samo poszukiwanie sensu, ile jego posiadanie. Uzasadnia to kierunek badań sugerujący, że obecność sensu bardziej niż poszukiwanie jest silnie pożądaną jakością psychologiczną (Steger, Frazier, Oishi i Kaler, 2006; Steger, Kashdan, Sullivan i Lorentz, 2008). Poczucie sensu aktywizuje dobrostan psychiczny i sprzyja osiąganiu dojrzałości indywidualnej i społecznej. W przypadku, gdy ludzie czują, że ich życie ma mało sensu, lub kiedy tracą sens, zaczynają dążyć do jego odkrywania. Równocześnie uzyskane rezultaty uszczegóławiają wcześniejsze badania nad związkami poczucia sensu życia i dobrostanem psychicznym (Bauer-Wu, Farran, 2005; Fry, 2000) w tym sensie, że wskazują, iż dopiero posiadanie i świadomość poczucia sensu życia przynoszą pozytywne korzyści dla psychicznej kondycji jednostek. Posiadanie sensu życia, wiążące się z uświadomieniem sobie wyraźnych celów i wypracowaniem spójnej wizji życia, jest ważniejsze niż samo dążenie do jego osiągnięcia, które może być zrealizowane lub też nie. Istotnym zagadnieniem badawczym było stwierdzenie, czy poczucie sensu życia jest mediatorem w relacjach duchowości i eudajmonistycznego dobrostanu. Rezultaty przeprowadzonych badań pokazały, że na poziomie ogólnym duchowości i dobrostanu eudajmonistycznego, poczucie sensu życia (obecność i poszukiwanie) nie było mediatorem. Jednak na bardziej szczegółowym poziomie analiz, tj. związków wymiarów duchowości z dobrostanem, obecność sensu życia okazała się mediatorem dla dwóch wymiarów: postawy religijnej i harmonii. W pierwszym przypadku mieliśmy do czynienia z całkowitą mediacją, natomiast w drugim z mediacją częściową. Można zatem stwierdzić, że trzecia hipoteza, zakładająca, że obecność sensu życia jest silniejszym mediatorem niż poszukiwanie sensu życia, została potwierdzona w stosunku do poszczególnych wymiarów duchowości. Wynik ten wydaje się interesujący, gdyż współbrzmi z tym, co wcześniej obecne było w badaniach nad duchowością. Rozumienie duchowości domaga się wieloaspektowego spojrzenia. Różni autorzy podkreślają, że duchowość to konstrukt wielowymiarowy, którego istotę stanowi transcendencja, czyli wykraczanie ponad ja realne, ze względu na wartości i ku wartościom (niematerialnym, ostatecznym i nadrzędnym), oraz realizacja ludzkiego potencjału i dążenie do osiągnięcia wyższego poziomu świadomości (Emmons, 2006; Heszen, 2008; Pargament i Mahoney, 2011; Straś-Romanowska, 2011). W tym sensie duchowość jest przejawem psychicznej aktywności osoby, związanym z transcendentnym wymiarem ludzkiego doświadczenia.

15 Poczucie sensu życia jako mediator w związkach duchowości Fakt, że obecność sensu życia jest mediatorem w związkach postawy religijnej i harmonii z eudajmonistycznym dobrostanem, wskazuje na dwie istotne sprawy. Po pierwsze, związki sfery religijnej i harmonii z dobrostanem nie mają charakteru bezpośredniego, lecz pośredni. Poszerza to wcześniejsze badanie Stegera i Fraziera (2005), którzy ustalili tę zależność dla związków religijności i dobrostanu hedonistycznego, o dobrostan eudajmonistyczny i czynnik duchowości, jakim jest harmonia. Po drugie, posiadanie poczucia sensu życia pośredniczy w związkach postawy religijnej i harmonii z dobrostanem eudajmonistycznym. Wskazuje to na występowanie struktur sensu, szczególnie w zakresie obecności, w sferze duchowości i satysfakcji z życia rozumianej w kategoriach wartości i celu. Rację mają zatem Emmons (2006), włączający czynniki celów i sensu w dążenia duchowe, oraz Scollon i King (2004) twierdząc, że sfera sensu życia jest kluczową częścią pojęcia dobrego życia, będącego esencją dobrostanu eudajmonistycznego. W podsumowaniu niniejszych badań można powiedzieć, że wykazany mediacyjny charakter poczucia sensu życia w związkach większości wymiarów duchowości z dobrostanem eudajmonistycznym stanowi zachętę do dalszych eksploracji badawczych w tym zakresie. Pewien niedosyt budzi brak zależności mediacyjnych dla wymiaru wrażliwości etycznej, co może wynikać albo ze słabego związku sfery etycznej z kategorią sensu życia, albo z metodą pomiaru. W kolejnych badaniach warto też zwrócić baczniejszą uwagę na powiązania etycznego doświadczenia duchowego z dobrostanem psychicznym. Bibliografia Bauer-Wu, S., Farran, C.J. (2005). Meaning in life and psycho-spiritual functioning: A comparison of breast cancer survivors and healthy women. Journal of Holistic Nursing, 23(2), Diener, E., Oishi, S., Lucas, R.E. (2011). Subjective well-being: The science of happiness and life satisfaction. W: S.J. Lopez, C.R. Snyder (red.), The Oxford Handbook of Positive Psychology (s ). Oxford: Oxford University Press. Ekas, N.V., Whitman, T.L., Shivers C. (2009). Religiosity, spirituality, and socioemotional functioning in mothers of children with autism spectrum disorder. Journal of Autism and Developmental Disorders, 39(5), Elkins, D.N. (2001). Beyond religion: toward a humanistic spirituality. W: K.J. Schneider, J.T. Bugental, J.F. Pierson (red.), The handbook of humanistic psychology: Leading edges in theory, research, and practice (s ). Thousand Oaks: Sage. Emmons, R.A. (2006). Spirituality: Recent progress. W: M. Csikszentmihalyi, I. Csikszentmihalyi (red.), A life worth living: Contributions to positive psychology (s ). New York: Oxford University Press. Frankl, V.E. (1963). Man s search for meaning: An introduction to logotherapy. New York: Washington Square Press. Frankl, V.E. (1979). The Unheard cry for meaning. Psychotherapy and humanism. New York: Simon and Schuster. Fry, P.S. (2000). Religious involvement, spirituality and personal meaning for life: existential predictors of psychological wellbeing in community-residing and institutional care elders. Aging and Mental Health, 4(4), Guthrie, S. (2001). Why Gods? A cognitive theory. W: J. Andresen (red.), Religion In mind. Cognitive perspectives on religious belief, ritual, and experience (s ). New York: Cambridge University Press.

16 160 Dariusz Krok Heszen I. (2008). Zasoby duchowe człowieka a zdrowie somatyczne. W: J.M. Brzeziński, L. Cierpiałkowska (red.), Zdrowie i choroba. Problemy teorii, diagnozy i praktyki (s ). Gdańsk: GWP. Heszen-Niejodek, I., Gruszczyńska, E. (2004). Wymiar duchowy człowieka, jego znaczenie w psychologii zdrowia i jego pomiar. Przegląd Psychologiczny, 47(1), Jarosz, M. (2010). Pojęcie duchowości w psychologii. W: O. Gorbaniuk, B. Kostrubiec-Wojtachnio, D. Musiał, M. Wiechetek (red.), Studia z Psychologii w KUL (s. 9 22). Lublin: Wydawnictwo KUL. Krok, D. (2009). Religijność a jakość życia w perspektywie mediatorów psychospołecznych. Opole: Redakcja Wydawnictw WT UO. Krok, D. (2010). Rola poczucia sensu życia w radzeniu sobie ze stresem wśród młodzieży akademickiej. W: D. Borecka-Biernat (red.), Sytuacje konfliktu w środowisku rodzinnym, szkolnym i rówieśniczym (s ). Warszawa: Diffin. Krok, D. (2011). Poczucie sensu życia a dobrostan psychiczny. Psychologia Jakości Życia, 10(2), Lawler-Row, K.A., Elliott, J. (2009). The role of religious activity and spirituality in the health and well-being of older adults. Journal of Health Psychology, 14(1), Lopez, S.J. (2011). Preface. W: S.J. Lopez, C.R. Snyder (red.), The Oxford Handbook of Positive Psychology (s. XXXI). Oxford: Oxford University Press. MacDonald, D.A. (2000). Spirituality: Description, Measurement, and Relation to the Five Factor Model of Personality. Journal of Personality, 68(1), McIntosh, D.N. (1995). Religion as schema, with implications for the relation between religion and coping. The International Journal for the Psychology of Religion, 5, Nelson, J.M. (2009). Psychology, religion, and spirituality. New York: Springer. Obuchowski, K. (2000). Galaktyka potrzeb. Psychologia dążeń ludzkich. Poznań: Wydawnictwo Zysk i S-ka. Ozorak, E.W. (2005). Cognitive approaches to religion. W: R.F. Paloutzian, C.L. Park (red.), The Handbook of the Psychology of Religion and Spirituality (s ). New York: Guilford. Pargament, K.I., Mahoney, A. (2011). Spirituality: The search for the sacred. W: S.J. Lopez, C.R. Snyder (red.), The Oxford Handbook of Positive Psychology (s ). Oxford: Oxford University Press. Paulhus, D.L., Robins, R.W., Trzesniewski, K.H., Tracy, J.L. (2004). Two replicable suppressor situations in personality research. Multivariate Behavioral Research, 39, Piedmont, R.L. (2005). The role of personality in understanding religious and spiritual constructs. W: R.F. Paloutzian, C.L. Park (Eds.), The Handbook of the Psychology of Religion and Spirituality (pp ). New York: Guilford. Piedmont, R.L. (1999). Does Spirituality Represents the Sixth Factor of Personality? Spiritual Transcendence and the Five-Factor Model. Journal of Personality, 67(6), Popielski, K. (1993). Noetyczny wymiar osobowości. Lublin: Redakcja Wydawnictw Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego. Reker, G.T. (2000). Theoretical perspectives, dimensions and measurement of existential meaning. W: G.T. Reker, K. Chamberlain (red.), Exploring existential meaning: Optimising human development across the life span (s ). Thousand Oaks, CA: Sage. Ryff, C.D. (1989). Happiness is everything, or is it? Explorations on the meaning of psychological well-being. Journal of Personality and Social Psychology, 57, Ryff, C.D. (1996). Psychological well-being. W: J.E. Birren (red.), Encyclopedia of gerontology: age, aging, and the aged (s ). San Diego, CA: Academic Press. Ryff, C.D., Keyes, C.L. (1995). The structure of psychological well-being revisited. Journal of Personality and Social Psychology, 69, Ryff, C.D., Singer, B.H. (2008). Know thyself and become what you are: A eudaimonic approach to psychological well-being. Journal of Happiness Studies, 9, Schuurmans-Stekhoven, J.B. (2011). Is it God or Just the Data that Moves in Mysterious Ways? How Well-Being Research may be Mistaking Faith for Virtue. Social indicators research, 100(2), Scollon, C.N., King, L.A. (2004). Is the good life the easy life? Social Indicators Research, 68,

17 Poczucie sensu życia jako mediator w związkach duchowości Shrout, P.E., Bolger, N. (2002). Mediation in experimental and non experimental studies: New procedures and recommendations. Psychological Bulletin, 7, Skrzypińska, K. (2012). Granice duchowości perspektywa pierwsza. Roczniki Psychologiczne, 15(1), Socha, P. (2000). Psychologia rozwoju duchowego zarys zagadnienia. W: P. Socha (red.). Duchowy rozwój człowieka (s ). Kraków: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego. Steger, M.F., (2011). Meaning in Life. W: S.J. Lopez, C.R. Snyder (red.), The Oxford Handbook of Positive Psychology (s ). Oxford: Oxford University Press. Steger, M.F., Frazier, P. (2005). Meaning in Life: One Link in the Chain From Religiousness to Well- -Being. Journal of Counseling Psychology, 52, Steger, M.F., Frazier, P., Oishi, S., Kaler, M. (2006). The Meaning in Life Questionnaire: Assessing the presence of and search for meaning in life. Journal of Counseling Psychology, 53(1), Steger, M.F., Kashdan, T.B., Sullivan, B.A., Lorentz, D. (2008). Understanding the search for meaning in life: Personality, cognitive style, and the Dynamic Between Seeking and Experiencing Meaning. Journal of Personality, 76, 2, Steger, M.F., Oishi, S., Kashdan, T.B. (2009). Meaning in life across the life span: Levels and correlates of meaning in life from emerging adulthood to older adulthood. The Journal of Positive Psychology, 4(1), Straś-Romanowska, M. (2005). Jakość życia w świetle założeń psychologii zorientowanej na osobę. Kolokwia Psychologiczne, 13, Straś-Romanowska, M. (2011). Życie duchowe człowieka niewygodny temat psychologii. W: T. Rzepa, C.W. Domański (red.), Na drogach i bezdrożach historii psychologii (s ). Lublin: Wydawnictwo UMCS. Trzebińska, E. (2008). Psychologia pozytywna. Warszawa: Wydawnictwa Akademickie i Profesjonalne. Walker, M.E. (2009). Relationship of spirituality, subjective well-being, and psychological well-being in a population of African-American college students. Unpublished doctoral dissertation. Tennessee. Wong, P.T.P. (1998). Implicit theories of meaningful life and the development of the Personal Meaning Profile (PMP). W: P.T.P Wong, P. Fry (red.), Handbook of personal meaning: Theory, research, and practice (s ). Mahwah, NJ: Lawrence Erlbaum. Dariusz Krok Department of Psychology and Pedagogy of Family Opole University Meaning in life as a mediator in the relationships between spirituality and eudaimonic well-being The purpose of this investigation was to examine whether meaning in life understood in terms of presence and search is a mediator in the relationships between dimensions of meaning in life and eudaimonic well-being. Associations of spirituality and eudaimonic well-being are complex and suggest existence of the structures of meaning and goals

18 162 Dariusz Krok which enable individuals to achieve happy and valuable life. 185 subjects (92 women and 93 men) aged years participated in the study. They were asked to fill in three questionnaires measuring spirituality, meaning in life and eudaimonic well-being. The results showed that the dimensions harmony and presence of meaning in life had the strongest connections with eudaimonic well-being. Presence of meaning in life turned out to be a mediator in the relationships between two dimensions of spirituality and eudaimonic well-being: religious attitude (complete mediation) and harmony (complete mediation). Key words: spirituality, meaning in life, eudaimonic well-being, meaning