Ocena uwarunkowań występowania nadwagi i otyłości w wybranych grupach młodzieży

Transkrypt

1 PRACE ORYGINALNE OGIGINAL PAPERS 1 Joanna GOLEC Dorota CZECHOWSKA Agata MASŁOŃ 3 Krzysztof TOMASZEWSKI Martyna MIKULSKA,3 Edward GOLEC Ocena uwarunkowań występowania nadwagi i otyłości w wybranych grupach młodzieży Assessment of determinants of overweight and obesity in selected adolescents groups 1 Zakład Rehabilitacji w Traumatologii, Katedry Rehabilitacji Klinicznej, Wydziału Rehabilitacji Ruchowej Akademii Wychowania Fizycznego im. Bronisława Czecha, Al. Jana Pawła II 78, Kraków. Kierownik Zakładu: dr Elżbieta Ciszek. Zakład Rehabilitacji w Ortopedii, Katedry Rehabilitacji Klinicznej, Wydziału Rehabilitacji Ruchowej Akademii Wychowania Fizycznego im. Bronisława Czecha, Al. Jana Pawła II 78, Kraków. Kierownik Zakładu: dr hab. n. med. Edward Golec prof. nadzw. 3 Klinika Chirurgii Urazowej i Ortopedii 5 Wojskowego Szpitala Klinicznego z Polikliniką SPZOZ, ul. Wrocławska 1-3, Kraków. Kierownik Kliniki: dr hab. n. med. Edward Golec prof. nadzw. Słowa kluczowe: nadwaga, otyłość, dzieci, młodzież Key words: overweight, obesity, children, adolescents Adres do korespondencji: Joanna Golec, Zakład Rehabilitacji w Traumatologii, Katedry Rehabilitacji Klinicznej, Wydziału Rehabilitacji Ruchowej Akademii Wychowania Fizycznego im. Bronisława Czecha, Al. Jana Pawła II 78, Kraków. joannagolec@wp.pl tel (do wiadomości redakcji) Autorzy pracy dokonują oceny częstotliwości i charakteru występowania nadwagi i otyłości u młodzieży w wieku od do roku życia w oparciu o pomiar BMI i siatek centylowych, indeksu Cole'a, standardów WHO oraz sumy wartości pomiarów grubości trzech fałdów skórno-tłuszczowych. Badania wzbogacają także oceną wydolności fizycznej włączonych do badania w oparciu o wskaźnik Ruffiera oraz autorskim badaniem ankietowym. Do przedmiotowego badania włączono 11 dzieci, w tym 53 dziewczynki, co stanowi 43,9% oraz 68 chłopców, czyli 56,1%. Uzyskane wyniki i obserwacje upoważniły autorów opracowania do stwierdzenia, że problem nadwagi i otyłości w badanej grupie młodzieży posiada zróżnicowaną charakterystykę wynikającą z wielu składowych. Potwierdzili oni istnienie korelacji między wartościami BMI, a sumą pomiarów trzech grubości trzech fałdów skórno-tłuszczowych oraz nie potwierdzili takiej zależności między BMI i preferowanymi nawykami żywieniowymi. Częściej analizowany problem przypisują płci męskiej. Wstęp Problematyka nadwagi i otyłości w różnych populacjach na przestrzeni ostatnich kilkudziesięciu lat nabrała szczególnego znaczenia przyjmując z czasem charakter cywilizacyjny, zdrowotny i społeczno-ekonomiczny. W znacznej i niepokojącej mierze dotyczy także dzieci i młodzieży z różnych środowisk i grup społecznych. W chwili obecnej przyjmuje się, że około 00 milionów dzieci i młodzieży cierpi z powodu nadwagi i otyłości, a u około 50 milionów z nich rozpoznano otyłość zdecydowanie zagrażającą ich zdrowiu [1]. Uzasadnioną więc wydaje się być teza, że charakter omawianych zmian, ich zasięg i znaczenie kliniczne przyjmuje obraz epidemii przełomu XX i XXI wieku. Niestety niesie ze sobą również określone skutki ekonomiczne. The authors of the current study assessed the frequency and the nature of overweight and obesity in adolescents aged to years on the basis of the calculation of BMI and percentile grids, Cole index, WHO standards and the sum of three skinfold thicknesses. The authors also evaluated physical fitness of research participants with the use of the Ruffier's index and the author's survey. The research base consisted of 11 children; and included 53 girls, which constitutes 43,9% and 68 boys, that's 56,1%. Both the results obtained and author's observations enable to draw a conclusion that the problem of overweight and obesity in the studied group of adolescents have a diverse characteristics arising from multiple reasons. The authors confirmed the existence of a correlation between BMI and the sum of three skinfold thicknesses, and did not confirm the relationship between BMI and eating habits. Moreover, it was demonstrated that the analyzed problem more frequently concerned the males. wyrażające się między innymi koniecznością wydatkowania przez kraje Unii Europejskiej około 6% środków budżetowych przeznaczonych na świadczenia i opiekę zdrowotną []. Niewątpliwie problematyka nadwagi i otyłości związana jest także ze zmianami kulturowymi, środowiskowymi, niczym nieograniczonym dostępem do różnego rodzaju produktów spożywczych oraz preferowania żywienia masowego i wysokoenergetycznego. Z pewnością sprzyja takiemu stanowi rzeczy zdecydowane ograniczenie aktywności fizycznej w każdej niemal populacji, w określonych grupach społecznych, wiekowych i etnicznych, upadek kultury ruchu, a także zachowań prozdrowotnych []. Trudno zatem oprzeć się stanowisku, że 13

2 problematyka nadwagi i otyłości oraz wyrastające z niej groźne dla populacji ludzkiej konsekwencje, wymagają wielopłaszczyznowego, zróżnicowanego i konsekwentnego działania specjalistów wielu dyscyplin medycznych, bezkompromisowego krzewienia zachowań prozdrowotnych i tzw. higienicznego trybu życia. Niewątpliwie ich punktem wyjścia jest poziom dzieci i młodzież, a charakterystyka podjętych działań i ich weryfikacja obejmować także powinna lata następne i kolejne etapy ich szeroko rozumianego rozwoju. Cel pracy Celem pracy było określenie częstotliwości występowania nadwagi i otyłości w wybranych grupach młodzieży, charakterystyka preferowanych przez nie zachowań żywieniowych i podejmowanej aktywności fizycznej, a przede wszystkim udzielenie odpowiedzi na następujące pytania: 1. Czy i w jakim stopniu problem nadwagi i otyłości odnosi się do badanych grup młodzieży?. Czy i jak kształtuje się zależność pomiędzy wskaźnikiem masy ciała (BMI), a sumą trzech fałdów skórnotłuszczowych w badanych grupach młodzieży? 3. Czy w badanej populacji istnieje zależność pomiędzy BMI, a zachowaniami prozdrowotnymi oraz preferowanymi nawykami żywieniowymi? 4. Jak kształtuje się BMI w badanej populacji w zależności od płci? Materiał Do badania włączono 11 uczniów Gimnazjum nr 5 w Krakowie, w wieku od do roku życia, w tym 53 dziewczynki, które stanowiły 43,9% badanej populacji oraz 68 chłopców, co daje 56,1%. Ich masa ciała kształtowała się w przedziale od 33,7 do 10,5 kg. Średnia masa ciała dziewcząt wynosiła 56, kg, a chłopców 60, kg. W badanej grupie najwięcej było młodzieży w wieku lat, które stanowiły 59,5%, w tym 30 dziewcząt, czyli 4,8% oraz 4 chłopców, którzy stanowili 34,7%. Tabela I. Rozkład wieku włączonych do badania Lp. Wiek [lata] liczba % liczba % liczba % ,8 4 34,7 7 59, ,7 5 0, , ,7 4 19, , , podstawie standardów WHO [4]. Dokonano także pomiarów grubości trzech fałdów skórno-tłuszczowych. Pomiar wysokości ciała z wykorzystaniem antropometru typu Martin dokonano w pozycji wyprostowanej od podstawy do punktu vertex. Masę ciała uczniów zmierzono przy użyciu Analizatora Składu Ciała firmy Tanita BC 40 S MA. Po wprowadzeniu danych metrykalnych badanych oraz wysokości ich ciała otrzymano wartość BMI. Następnie odniesiono je do wieku włączonych do badania przy użyciu skorelowanych siatek centylowych - osobno dla populacji dziewcząt i chłopców. Większej wartość wskaźnika odpowiadała większa masa ciała badanych. Tabela II. Wskaźnik Cole'a w odniesieniu do stanu odżywienia Do pomiaru grubości fałdów skórnotłuszczowych użyto fałdomierza DEFENDER o sile nacisku 10g/cm powierzchni kontaktowej. Badania dokonano po jednej stronie ciała. Fałdy skórno-tłuszczowe mierzono w trzech ściśle określonych miejscach ciała tzn. na brzuchu - fałd poprzeczny około 1 cm w kierunku do dołu i około 5 cm w bok od pępka, na łopatce - fałd skośny bezpośrednio pod dolnym kątem łopatki, na ramieniu - fałd podłużny na tylnej ścianie ramienia nad mięśniem trójgłowym, w połowie długości ramienia. Wynik dokumentowano w milimetrach i był średnią dwóch pomiarów. Wartości między 5 a 75 centylem odpowiadały budowie ciała przeciętnej, czyli pozostającej w normie. Wartość BMI równa i większa od 85 centyla, a mniejsza od 95 centyla odpowiadała nadwadze, a równa i większa od 95 centyla określała otyłość. Wartość tego wskaźnika poniżej 5 centyla charakteryzowała szczupłą (wątłą) budowę ciała [5]. Wskaźnik Cole'a [3] (Cole Index CI) zwany również RBMI (Relative Body Mass Index, czyli względny BMI) stosowany u dzieci obliczono ze wzoru: RBMI = (BMI pacjenta / BMI standardowe) x 100 [%] gdzie: BMI standardowe odpowiada średniej wartość BMI (zwykle 50 centyl dla danej populacji w odniesieniu do płci i wieku badanego). Lp. Stan odżywienia Wskaźnik Cole a 1. Wyniszczenie < 75%. Niedożywienie od 75 do 89% 3. Stan odżywienia w normie od 90 do 109% 4. Nadwaga od 110 do 119% 5. Otyłość 10% Dokonano również oceny wydolności fizycznej w oparciu o wskaźnik Ruffiera [6]. U wszystkich badanych trzykrotnie dokonano pomiarów tętna. Pierwszy pomiar trwający sekund wykonano po pięciominutowym odpoczynku w pozycji leżącej (P ), drugi pomiar (P ) w 1 pierwszych sekundach wypoczynku po wykonaniu 30 przysiadów w czasie 45 sekund oraz trzeci w ostatnich sekundach pierwszej minuty wypoczynku w pozycji leżącej (P ). Z uzyska- 3 nych danych obliczono tzw. wskaźnik Ruffiera (IR) według wzoru: I R = [ 4 ( P 1 + P + P 3 ) ] / 1 0. Uzyskanym wynikom przypisano określone oceny. Metody badań Badania przeprowadzano od stycznia do czerwca 01 roku. U wszystkich włączonych do badania dokonano pomiarów wysokości i masy ciała. Wyznaczono BMI, dokonano klasyfikacji stanu ich odżywiania w oparciu o indeks Cole'a [3] oraz na Tabela III. Oceny pomiarów w odniesieniu do wskaźnika Ruffiera Lp. Wskaźnik Ruffiera Ocena 1. < 0 doskonała. od 0 do 5 bardzo dobra 3. od 6 do 10 dobra 4. od 11 do dostateczna 5. od do 0 niedostateczna 133

3 Pomiary przeprowadzono w sali rehabilitacyjnej w godzinach porannych. Badani byli ubrani w strój zapewniający dostęp do miejsc, w których wykonane zostały pomiary. Badanie obejmowało również analizę odpowiedzi na pytania umieszczone w autorskiej ankiecie. Zawierała ona 11 zamkniętych pytań z możliwością wyboru jednej odpowiedzi. Obejmowała ona dane personalne i wiek badanych. Podzielona została na dwie części. Pierwsza dotyczyła zachowań prozdrowotnych i zawierała pytania związane z codzienną aktywnością fizyczną badanych oraz zachowaniami rekreacyjnymi (rozrywka, sport). Druga część ustalała nawyki żywieniowe ankietowanych, regularność spożywania posiłków oraz preferowaną ich charakterystykę. 1. Odpowiedz, czy Twoja aktywność fizyczna ogranicza się tylko do lekcji wychowania fizycznego w szkole? b/ Nie.. Jak często podejmujesz formy aktywności ruchowej? a/ Trzy i więcej razy w tygodniu, b/ Dwa razy w tygodniu, c/ Raz w tygodniu, d/ Nie podejmuję żadnych takich zajęć. 3. Mając do dyspozycji godzinę wolnego czasu dziennie najchętniej poświęcisz ją na: a/ Sport, b/ Komputer, telewizję, książkę, c/ Spotkania towarzyskie. 4. Czy przed wyjściem do szkoły zjadasz śniadanie? b/ Nie. 5. Co najczęściej spożywasz na drugie śniadanie? a/ Kanapki, b/ Pączki, bułki słodkie, c/ Jogurt, d/ Batony, chipsy, e/ Nie spożywam, f/ Owoce. 6. Czy jadasz regularnie posiłki? b/ Nie, c/ Nie zawsze. 7. Ile posiłków jadasz w ciągu dnia? a/, b/ 3, c/ 4, d/ 5 i więcej. 8. Czy podjadasz między posiłkami (chipsy, słodycze)? b/ Nie, c/ Czasami 9. Ile razy w tygodniu jadasz hamburgery, hot-dogi itp.dania. a/ Nie jadam b/ Raz, c/ Dwa razy i więcej, d/ Rzadziej. 10. Jakie najczęściej pijasz napoje? a/ Woda mineralna gazowana lub niegazowana, b/ Herbata, c/ Soki owocowe, d/ Napoje gazowane. 11. Co najczęściej kupujesz w sklepiku szkolnym? a/ Nie korzystam, b/ Słodycze (batony, wafelki, ciastka), chipsy, c/ Napoje, d/ Słodkie rogale, pączki, e/ Bułki. Analiza statystyczna Uzyskane wyniki poddano także analizie statystycznej w oparciu o podstawowe charakterystyki statystyczne badanych zmiennych ilościowych i jakościowych, wielkości przeciętne i miary zmienności, ocenę normalności rozkładów za pomocą testów normalności Kołmogorowa-Smirnowa, współczynniki korelacji i Spearmana oraz wieloczynnikową analizę wariancji. Wyniki W badanej grupie dziewcząt nadwagę i otyłość na podstawie BMI odnotowano u 1 z nich, czyli u 17,4%, niedobór masy ciała u 5, co daje 4,1%, a masę ciała w normie stwierdzono u 7, co stanowi,3%. Tabela V. Analiza stanu odżywienia w badanej grupie w oparciu o wskaźnik BMI Wiek [lata] BMI wg norm WHO W badanej grupie chłopców nadwagę i otyłość na podstawie BMI zaobserwowano u 19 z nich, czyli u,7%, stan odżywienia poniżej normy u 8, czyli u 6,6%, a stan odżywienia w normie u 41, co stanowi 33,9%. Na podstawie wskaźnika Cole'a w grupie badanych dziewcząt stan niedożywienia i wyniszczenia odnotowano u 9 z nich, czyli u 7,5%, stan prawidłowy u 5, co stanowi 0,7%, nadwagę i otyłość u 19, czyli u,7%. U chłopców stan niedożywienia i wyniszczenia odnotowano u z nich, czyli u 13,%, odżywienie prawidłowe u 9, co daje 4%, a nadwagę i otyłość u 3, czyli u 19%. Badanie obejmowało również pomiary grubości trzech fałdów skórnotłuszczowych. Sumę trzech fałdów skórno-tłuszczowych w grupie badanej naniesiono na siatki centylowe. Na tej podstawie nadwagę odnotowano u 17 dziewcząt, co stanowi,0%, otyłość u 11, co daje 9,1%, a wartości poniżej normy zaobserwowano czyli u 1,7%. W grupie chłopców odnotowano prawidłowy stan rzeczy (norma) u 41 z nich, czyli u 33,9%, a odżywienie 6 powyżej normy u 6, co stanowi 1,4%. U wszystkich badanych oceniono wydolność fizyczną w oparciu o wskaźnik Ruffiera. W całej grupie włączonych do badania ocenę bardzo dobrą uzyskało 1 z nich, czyli 9,9%, dobrą 37, co stanowi 30,6%, dostateczną 57, czyli 47,1%, a niedostateczną, co daje 1,4%. niedobór norma nadwaga otyłość Liczba % 4,% 19,4% 1,5% 5,6% 41,7% Liczba % 6,9% 31,9% 5,6% 13,9% 58,3% Liczba % 11,1% 51,4% 18,1% 19,4% 100,0% Liczba % 4,0% 36,0% 4,0% 4,0% 48,0% Liczba % 8,0% 40,0% 4,0% 0,0% 5,0% Liczba % 1,0% 76,0% 8,0% 4,0% 100,0% Liczba % 4,%,7%,7% 8,3% 45,8% Liczba % 4,% 33,3% 8,3% 8,3% 54,% Liczba % 8,3% 50,0% 5,0%,7% 100,0% Liczba % 4,1%,3% 11,6% 5,8% 43,8% Liczba % 6,6% 33,9% 5,8% 9,9% 56,% Liczba % 10,7% 56,% 17,4%,7% 100,0% 134

4 Wyniki badań ankietowych Na pytanie Czy Twoja aktywność fizyczna ogranicza się tylko do lekcji wychowania fizycznego w szkole? twierdząco odpowiedziały 3 dziewczynki, co stanowi,5% oraz także 3 chłopców. 50 ankietowanych dziewcząt, czyli 41,3% oraz 65 chłopców, co stanowi 53,7% deklarowano swoją aktywność fizyczną również poza zajęciami szkolnymi. Na pytanie Jak często podejmujesz różne formy aktywności ruchowej? 6 dziewcząt, czyli 1,5% oraz chłopców, czyli 18,% twierdziło, że podejmuje określoną aktywność fizyczną 3 i więcej razy w tygodniu. Taką aktywność fizyczną razy w tygodniu deklarowało 1 dziewcząt, czyli 9,9% oraz chłopców, czyli 13,%. Raz w tygodniu aktywnymi fizycznie było 1 dziewcząt, czyli 9,9% i 7 chłopców, którzy stanowili,3%. Żadnej aktywności fizycznej nie podejmowały 3 dziewczynki, co stanowi,5% oraz 3 chłopców, co daje także,5%. Mając do dyspozycji godzinę wolnego czasu dziennie 13 dziewcząt, czyli 10,7% oraz 4 chłopców, czyli 19,8% poświęcało ją na zajęcia sportowe. Przed komputerem i na oglądanie różnych programów telewizyjnych poświęcało czas 1 z ankietowanych dziewczynek, co stanowi 17,4% oraz 30 chłopców, czyli 4,8%. 17 z ankietowanych dziewcząt, czyli % oraz 13 chłopców, którzy stanowią 10,7% ujawniła, że nie zjada przed wyjściem do szkoły śniadania. Drugie śniadanie spożywały 3 dziewczynki, co daje 7,4% oraz 40 chłopców, czyli 34,%. Na pytanie Czy jadasz regularnie posiłki? twierdząco odpowiedziało 17 dziewcząt, czyli % oraz 36 chłopców, co daje 9,8%. Brak takiej regularności deklarowało 11 dziewcząt, czyli 9,1% oraz 6 chłopców, czyli 5%. Na pytanie Ile posiłków jadasz w ciągu dnia? 10 dziewcząt, czyli 8,3% oraz chłopców, czyli 1,4% odpowiedziało, że 5. 4 posiłki dziennie zjadały dziewczynki, co stanowi 18,% oraz 9 chłopców, czyli 4%. 3 posiłki zjadało dziewcząt, co daje 13,% oraz 3 chłopców, co stanowi 19%. Zjadanie dwóch posiłków dziennie potwierdziło 5 dziewcząt, czyli 4,1% oraz 1 chłopiec, który stanowił 0,8% ankietowanej populacji. Podjadanie między posiłkami zdradziły 34 dziewczynki, co stanowi 8,1% oraz 39 chłopców, czyli 3,%. Na pytanie Ile razy w tygodniu jadasz hamburgery, hot-dogi itp.? 6 dziewcząt, czyli 5% oraz chłopców, Tabela VI. Analiza stanu odżywienia w badanej grupie w oparciu o wskaźnik Cole'a Wiek [lata] BMI czyli 1,4% odpowiedziało że jeden raz. Dwa razy w tygodniu tego rodzaju posiłek spożywały 4 dziewczynki, czyli 3,3% oraz 10 chłopców, co stanowi 8,3%. Zaprzeczało spożywania takich posiłków 13 dziewcząt, czyli 10,7% oraz 13 chłopców, co stanowi także 10,7% ankietowanej populacji. W szkolnym sklepiku słodycze kupowane były przez dziewczynek, czyli przez 1,6% wyniszczenie niedożywienie norma nadwaga otyłość Liczba %,8% 4,%,% 8,3% 4,% 41,7% Liczba % 0,0% 11,1% 5,0% 5,6%,7% 58,3% Liczba %,8%,3% 47,% 13,9% 0,8% 100,0% Liczba % - 1,0% 4,0% 4,0% 8,0% 48,0% Liczba % - 0,0% 4,0% 4,0% 4,0% 5,0% Liczba % - 3,0% 48,0% 8,0% 1,0% 100,0% Liczba % 0,0% 4,% 1,5% 8,3% 0,8% 45,8% Liczba % 4,% 8,3% 0,8% 8,3% 1,5% 54,% Liczba % 4,% 1,5% 33,3%,7% 33,3% 100,0% Liczba % 1,7% 5,8% 0,7% 7,4% 8,3% 43,8% Liczba % 0,8% 1,4% 4,0% 5,8% 13,% 56,% Liczba %,5% 18,% 44,6% 13,% 1,5% 100,0% Tabela VII. Analiza stanu odżywienia w badanej grupie w oparciu o pomiar fałdów skórno-tłuszczowych na podstawie siatek centylowych Wiek [lata] Pomiar sumy fałdów skórno-tłuszczowych na podstawie siatek centylowych niedobór norma nadwaga otyłość Liczba % - 19,4% 13,9% 8,3% 41,7% Liczba % - 33,3% 11,1% 13,9% 58,3% Liczba % - 5,8% 5,0%,% 100,0% Liczba % 8,0% 4,0% 1,0% 4,0% 48,0% Liczba % 0,0% 44,0% 8,0% 0,0% 5,0% Liczba % 8,0% 68,0% 0,0% 4,0% 100,0% Liczba % 0,0% 1,5%,7%,7% 45,8% Liczba % 4,% 5,0% 1,5% 1,5% 54,% Liczba % 4,% 37,5% 9,% 9,% 100,0% Liczba % 1,7% 19,0%,0% 9,1% 43,8% Liczba %,8% 33,9% 10,7% 10,7% 56,% Liczba %,5% 5,9% 4,8% 19,8% 100,0% oraz chłopców, co daje 18,5%. Spożywanie pączków lub słodkiego pieczywa deklarowało 8 dziewcząt, czyli 6,7% oraz chłopców, czyli 1,6%. Słodkie napoje spożywało 18 ankietowanych dziewcząt, czyli,1% oraz 1 chłopców, co daje 17,6%. Takich posiłków i napojów nie spożywało 11 dziewczynek, czyli 9,% oraz 9 chłopców, co stanowi 7,6%. 135

5 Wyniki analizy statystycznej W celu sprawdzenia korelacji pomiędzy badanymi zmiennymi obliczono współczynniki korelacji r- i rho-spearmana. korelacji r- pomiędzy masą ciała, a sumą trzech fałdów (r=0.69, p<0.001) wskazuje na silny, dodatni związek pomiędzy zmiennymi. Wykryte natomiast, korelacje między niektórymi nawykami żywieniowymi (ustalonymi na podstawie badań ankietowych), a zmiennymi fizycznymi są słabe i mają charakter ujemny, co oznacza, że niższym wartościom zmiennych fizycznych (BMI, masa ciała itd) towarzyszą prawidłowe nawyki żywieniowe. Dyskusja Problematyka związana z nadwagą i otyłością w różnych populacjach, ich skutki społeczne, ekonomiczne i zdrowotne stanowią na przestrzeni ostatnich kilku dziesięcioleci platformę szerokiego zainteresowania relacjonowaną na łamach literatury fachowej i dokumentowaną licznymi naukowymi doniesieniami [ 1,,3-,4,5,6]. Jej złożoność skłania do prowadzenia nie tylko szeroko rozumianych badań naukowych, ale także wdrażania programów zmierzających do zmiany jej wizerunku i społecznego postrzegania, a nade wszystko rodzących się w jej toku zagrożeń i konsekwencji. Obejmuje także nowoczesne metody jej diagnozowania. Powszechnie znaną i stosowaną metodą oceny nadwagi i otyłości jest ustalanie wskaźnika masy ciała (BMI) i jego pochodnych, a także ocena przedmiotu rzeczy w oparciu o siatki centylowe [,7]. Stankiewicz i wsp. [8] oceniając częstość występowania zaburzeń masy ciała na grupie dzieci i młodzieży o liczebności, rozpoznają u 9% z nich nadwagę, a u 5% otyłość. Rejestrują także częstsze występowanie otyłości u dziewcząt, co odnotowali u 0% z nich. Podobne wyniki otrzymały Oblacińska i Jodkowska [9] w grupie 8067 gimnazjalistów, w której otyłość rozpoznają u 4,5% z nich, a nadwagę u 9%. Obserwacjom tym przeciwstawiają się między innymi wyniki badań Felińczak i Hama [10], które analizując grupę 1800 dzieci i nastolatków z wrocławskich szkół w wieku od 8 do 18 roku życia stwierdziły częstsze występowanie nadwagi i otyłości w grupie badanych chłopców. Nadwagę rozpoznały u % z nich, a otyłość u 4,4%. W grupie dziewcząt natomiast, nadwagę potwierdziły u,3%, a otyłość u 3,4%. Wynika z tego zatem, że problematyka Tabela VIII. Analiza stanu odżywienia w badanej grupie w oparciu o wskaźnik Ruffiera Wiek [lata] Zmienne Tabela IX. Wyniki analizy statystycznej część I Brzuch Łopatka Ramię BMI Wskaźnik Ruffiera Masa ciała [kg] Wysokość ciała [cm] częstości występowania omawianych zaburzeń nie jest jednorodna, a ich charakterystyka epidemiologiczna wyrasta w znacznej mierze z przedziałów wiekowych badanych populacji. Częściej ich zdaniem problem nadwagi i otyłości dotyczy dzieci i młodzieży szkół podstawowych [10]. Obserwacje te potwierdzają wyniki badań własnych, w których nadwagę odnotowano u % badanych, a otyłość u 4,9%, w tym większą masą ciała charakteryzowali się chłopcy, których większy odsetek mieścił się w zakresie normy wąskiej oraz poniżej normy. Ocena bardzo dobra dobra dostateczna niedostateczna Liczba % 1,4% 1,5%,% 5,6% 41,7% Liczba % 5,6%,3% 5,0% 1,5% 58,3% Liczba % 6,9% 7,8% 47,% 18,1% 100,0% Liczba % 4,0% 1,0% 3,0% 0,0% 48,0% Liczba % 0,0% 1,0% 36,0% 4,0% 5,0% Liczba % 4,0% 4,0% 68,0% 4,0% 100,0% Liczba % 8,3% 5,0% 1,5% 0,0% 45,8% Liczba %,7% 0,8% 1,5% 4,% 54,% Liczba % 5,0% 45,8% 5,0% 4,% 100,0% Liczba % 3,3%,9%,3% 3,3% 43,8% Liczba % 6,6%,7% 4,8% 9,1% 56,% Liczba % 9,9% 30,6% 47,1% 1,4% 100,0% Łopatka Ramię BMI Wskaź. Ruffiera Masa ciała [kg] Wys. ciała [cm] Suma fałdów skórnotłuszcz. Wiek bad. [lata] 0,85 0,831 0,741 0,7 0,641-0,065 0,959 0,1 Poziom istotności 0,000 0,000 0,000 0,067 0,000 0,479 0,000 0,09-0,756 0,784 0,193 0,685-0,075 0,917 0,040 Poziom istotności - 0,000 0,000 0,034 0,000 0,4 0,000 0, ,708 0,177 0,600-0,106 0,90 0,10 Poziom istotności - - 0,000 0,05 0,000 0,49 0,000 0, ,8 0,89 0,044 0,796 0,111 Poziom istotności ,01 0,000 0,634 0,000 0, , - 0,076 0,190-0,300 Poziom istotności ,119 0,407 0,036 0, ,49 0,687 0, Poziom istotności ,000 0,000 0, ,086 0,76 Poziom istotności ,350 0,00 Wskaź. wskaźnik Wys. - wysokość Tłuszcz. tłuszczowych Bad. - badanych Podobnie Radochońska i Perenc [11] prowadząc badania nad nadwagą i otyłością u dzieci i młodzieży szkół rzeszowskich w oparciu o pomiary fałdów skórno-tłuszczowych, odnotowały wzrost otłuszczenia ogólnego w badanej populacji, ze zdecydowanym jego przyrostem w grupie dzieci i młodzieży w wieku między 10 a rokiem życia. Jego spadek natomiast, w wieku między a 18 rokiem życia. Odniesieniem do tego stanowiska są wyniki badań własnych, w których stwierdzono silną korelację pomiędzy BMI, a sumą trzech fałdów skórno- 136

6 tłuszczowych. Zarówno u dziewcząt jak i chłopców suma pomiarów grubości trzech fałdów skórnotłuszczowych zwiększa się z każdym kolejnym rokiem. Gacek i Fiedor [1] prowadząc badania na grupie 88 osób stwierdzili liczne błędy żywieniowe zarówno u chłopców jak i dziewcząt. Z analizy własnych danych wynika, że połowa ankietowanych spożywała trzy posiłki w ciągu dnia, jednakże aż 0% dziewcząt spożywała jedynie od jednego do dwóch posiłków dziennie. Grupą ankietowanych spożywająca posiłki regularnie byli chłopcy. 60% z nich spożywała także dodatkowe przekąski między posiłkami. Zarówno chłopcy jak i dziewczęta deklarowali spożywanie kolacji jako najobfitszego posiłku w ciągu dnia, co należy uznać za poważny błąd żywieniowy, a co miało miejsce u 0% z nich. Niepokojącym również faktem staje się spożywanie przez ankietowanych posiłków wysokoenergetycznych (fast food), co odnotowano u,7% dziewcząt i 1,8% chłopców. Analiza wyników badań własnych pozwala ustalić, że tylko około 30% ankietowanych dziewcząt spożywała posiłki regularnie, a aż 56,% ankietowanych obu płci spożywała posiłki regularnie tylko czasami. Oblacińska i Jodkowska [9] oceniając częstość spożywania posiłków w grupie dzieci i młodzieży w przedziale wieku od 13 do roku życia odnotowały nadwagę i otyłość u tej części z nich, które spożywały posiłki nieregularnie, w tym najczęściej lekceważonym posiłkiem było śniadanie. Ta grupa badanych jednak zaskakująco rzadziej spożywała przekąski między posiłkami. Były nimi niestety produkty wysokoenergetyczne z dużą zawartością tłuszczu i cukru, co zarejestrowano przede wszystkim u chłopców. Lange i wsp. [13] porównując nawyki żywieniowe u dzieci i młodzieży w przedziale wieku od do 17 roku życia opierając się na wartościach BMI stwierdziły, że prawie 50% badanych z prawidłową wartością BMI pomiędzy 5, a 75 centylem oraz z BMI poniżej 5 centyla nie spożywała pierwszego śniadania. Ustaliły również, że około 60% badanych z wartością BMI większą od 5 centyla i niespełna 50% z wartością mniejszą od 5 centyla spożywała drugie śniadanie. Najczęściej spożywanym posiłkiem był w tej grupie obiad, a najczęściej pomijanym podwieczorek. Podobne spostrzeżenia są udziałem Jeżewskiej Zychowicz [], która ustaliła, że podjadanie między posiłkami stanowi najczęstszy błąd żywieniowy. Nie potwierdziła jednak istnienia wyraźnej korelacji między takimi nawykami żywieniowymi, a wartościami BMI. W oparciu o wyniki przytaczanych doniesień naukowych oraz obserwacji własnych należy przyjąć, że regularność spożywania posiłków, ich ilość i jakość stanowi kluczowy czynnik prawidłowego odżywiania się, a tym samym zapobiegania nadwadze i otyłości. Innym i niewątpliwie istotnym odniesieniem do prezentowanego zagadnienia jest realizowanie określonej aktywności fizycznej, na co zwracają uwagę między innymi Stankiewicz i wsp. [8]. Autorzy ci odnotowali wyraźnie większą aktywność fizyczną u chłopców niż u dziewcząt ale także chłopcy poświęcali więcej czasu na gry komputerowe i oglądanie telewizji. Taki stan rzeczy skutkował u większości badanych nadwagą lub otyłością. Nawrocka i wsp. [] analizują aktywność fizyczną dzieci i młodzieży w kontekście pokonywanego codziennie dystansu do szkoły gminnej, powiatowej i wojewódzkiej odnotowali największą aktywność u dzieci ze szkoły gminnej i powiatowej, co zarejestrowano u 50% z nich. Najmniejszą aktywność fizyczną natomiast, deklarowały dzieci uczęszczające do szkoły wojewódzkiej. Analizując jednocześnie wartości BMI w tej grupie dzieci i młodzieży, otyłość zarejestrowano u % uczęszczających do szkoły powiatowej oraz u 3,6% uczniów szkoły wojewódzkiej. Z prezentowanej analizy wynika jednoznacznie, ze problematyka prawidłowego odżywiania, a tym samym zapobiegania nadwadze i otyłości ma charakter wielopłaszczyznowy i wieloczynnikowy. Z pewnością kluczowe znaczenie dla tych uwarunkowań ma regularność spożywania posiłków i ich jakość, unikanie przekąsek między posiłkami, a zwłaszcza o wysokiej wartości energetycznej, w tym nade wszystko o charakterze żywienia masowego (fast food) oraz kalorycznych słodyczy. Najważniejszym z posiłków jest niewątpliwie śniadanie i drugie śniadanie, a najmniej kalorycznym kolacja. Istotnym uzupełnieniem racjonalnej diety jest także określona aktywność fizyczna. Wnioski 1. Problematyka nadwagi i otyłości w znacznej mierze odnosi się do młodzieży w przedziale wieku od do roku życia i jest wynikiem wielu składowych o zróżnicowanej charakterystyce.. Między wartościami BMI, a sumą wartości pomiarów grubości trzech fałdów skórno-tłuszczowych istnieje wyraźna korelacja. 3. Między wartościami BMI, a zachowaniami i nawykami żywieniowymi nie istnieje wyraźna korelacja. 4. Problem nadwagi i otyłości w analizowanej grupie młodzieży dotyczy przede wszystkim płci męskiej. Piśmiennictwo 1. Przybylska D, Kurowska M, Przybylski P. Otyłość i nadwaga w populacji rozwojowej. Hygeia Public Heath 01;47: Jodkowska M, Tabak I, Oblacińska A. Ocena częstości występowania nadwagi i otyłości u młodzieży w wieku 13- lat w Polsce przy zastosowaniu trzech różnych narzędzi badawczych. Przeg Epidem 007;61: Cole TJ. The LMS metod for constructing normalized growth standards. Europ J Clin Nut 1990;44: International Obesity Task Force. Childhood Report. IASO Newseletter 004;6: Kowal M, Cichocka B, Woronkiewicz A, P i l e c k i M, S o b i e c k i J, K r y s t Ł. Międzypokoleniowe zmiany w budowie ciała i akceleracja pokwitania u dzieci i młodzieży w wieku -17 z populacji wielkomiejskiej w świetle uwarunkowań psychosocjalnych. Monografie nr 5, Akademia Wychowania Fizycznego im. Bronisława Czecha w Krakowie, 011: Jopkiewicz A, Suliga E. Biomedyczne podstawy rozwoju i wychowania. Państwowy Instytut Badawczy Radom, 008: Przybylska D, Kurowska M, Przybylski P. Otyłość i nadwaga w populacji rozwojowej. Hygeya Public Heath 01;47: Stankiewicz M, Pieszko M, Śliwińska A, Małgorzewicz S. Występowanie nadwagi i otyłości oraz wiedza i zachowania zdrowotne dzieci i młodzieży małych miast i wsi wyniki badania Polskiego Projektu 400 Miast. Endokrynologia, Otyłość i Zaburzenia Przemiany Materii, 010;6: Oblacińska A, Jodkowska M. Otyłość u polskich nastolatków epidemiologia, styl życia, samopoczucie. Instytut Matki i Dziecka, Warszawa 007: Felińczak A, Hama F. Występowanie zjawiska nadwagi i otyłości wśród dzieci i młodzieży we Wrocławiu. Piel Zdro Publ 011;1: Radochońska A, Perenc L. Tendencja przemian w otłuszczeniu ciała u dzieci i młodzieży Rzeszowa. Przegląd Medyczny Uniwersytetu Rzeszowskiego 006;: Gacek M, Fiedor M. Charakterystyka sposobu odżywienia się młodzieży w wieku -18 lat. Państwowy Zakład Higieny 005;56: Lange E, Gandziarek D, Tymolewska- Niebuda B. Skład ciała i nawyki żywieniowe dzieci w wieku -17 lat. Bromatol Chem Toksykol 011;3: Jeżewska-Zychowicz M. Występowanie zwyczaju podjadania między posiłkami wśród młodzieży w wieku 13- lat i jego uwarunkowania. Acta Sci Pol Techno Aliment 004; 3: Nawrocka M, Kujawska-Łuciak M, Bogdański P, Pupek-Musialik D. Ocena sposobu żywienia i aktywności fizycznej wśród uczniów szkół ponadpodstawowych. Endokrynologia, Otyłość i Zaburzenia Przemiany Materii 010;6: