Spis treści. 1. Ocena udziału szkół zawodowych w kształtowaniu podaży pracy w Siedlcach...9

Transkrypt

1

2

3

4

5 Spis treści Wprowadzenie Ocena udziału szkół zawodowych w kształtowaniu podaży pracy w Siedlcach Oczekiwania pracodawców wobec absolwentów szkół zawodowych Cechy, które powinny charakteryzować szkolnictwo zawodowe Ocena zgodności wiedzy i umiejętności absolwentów szkół zawodowych i techników z oczekiwaniami pracodawców. Środki zaradcze podejmowane przez szkoły i ich skuteczność Współpraca szkolnictwa zawodowego z różnymi podmiotami rynku Prognozy zmian na siedleckim rynku pracy do 2015 r. i 2020 r. a kierunki rozwoju szkolnictwa zawodowego Wizerunek zasadniczych szkół zawodowych i techników Wizerunek techników i zasadniczych szkół zawodowych na podstawie zastosowanej techniki projekcyjnej Planeta Czynniki wpływające na wizerunek szkolnictwa zawodowego Pożądany wizerunek szkolnictwa zawodowego Działania zmierzające do osiągnięcia pożądanego wizerunku szkolnictwa zawodowego Wnioski i rekomendacje Załącznik 1 Scenariusz badania jakościowego nt. Absolwenci szkolnictwa zawodowego na siedleckim rynku pracy Załącznik 2 Scenariusz badania jakościowego nt. Wizerunek siedleckiego szkolnictwa zawodowego oraz kierunki jego zmiany w kontekście potrzeb siedleckiego rynku pracy

6

7 Wprowadzenie W opracowaniu prezentujemy wyniki dwóch badań jakościowych przeprowadzonych w ramach projektu Rozwój szkolnictwa zawodowego w Siedlcach w dostosowaniu do potrzeb rynku pracy, dofinansowanego z Europejskiego Funduszu Społecznego w ramach programu Kapitał Ludzki, Priorytet IX, Działanie 9.2 Podniesienie atrakcyjności i jakości szkolnictwa zawodowego. Projekt koordynowany jest przez Urząd Miasta Siedlce i realizowany wspólnie ze Stowarzyszeniem Rozwoju Społeczno-Gospodarczego Wiedza i Instytutem Badań Rynku, Konsumpcji i Koniunktur. Badania jakościowe w Siedlcach przeprowadzone zostały metodą pogłębionego wywiadu grupowego (focus group) na podstawie specjalnie przygotowanych scenariuszy badania. W załączniku 1 i 2 niniejszego opracowania prezentujemy oba scenariusze. Focus group zostały przeprowadzone przez osoby specjalizujące się w prowadzeniu badań jakościowych (moderatorzy badania) w specjalnie wynajętych salach z lustrem weneckim. Głównym celem pierwszego badania jakościowego było pogłębienie wiedzy o sytuacji absolwentów szkolnictwa zawodowego na siedleckim rynku pracy w kontekście oczekiwań pracodawców oraz zmieniających się warunków społeczno-gospodarczych. Szczegółowe cele obejmowały: ocenę udziału szkół zawodowych w kształtowaniu podaży pracy w Siedlcach, ocenę zgodności wiedzy i umiejętności absolwentów szkół zawodowych i techników z oczekiwaniami pracodawców; podejmowane przez szkoły środki zaradcze i ich skuteczność, współpracę szkolnictwa zawodowego z różnymi podmiotami rynku, w tym z pracodawcami, zmiany na siedleckim rynku pracy i ich skutki dla zmian w siedleckim szkolnictwie zawodowym. Wyniki badania posłużyły nie tylko do pogłębienia wiedzy o szkolnictwie zawodowym w Siedlcach, ale dostarczyły także informacji potrzebnych do przygotowania kwestionariusza do badania ilościowego wśród pracodawców funkcjonujących na siedleckim rynku pracy. Celem drugiego badania jakościowego (focus group) było poznanie wizerunku siedleckiego szkolnictwa zawodowego i kierunków oraz sposobów jego zmiany w kontekście aktualnych i przyszłych potrzeb siedleckiego rynku pracy i określenie, co należy zmienić, aby szkolnictwo zawodowe do 2015 r. i 2020 r. kreowało podaż elastycznie dostosowującą się do potrzeb rynku pracy. W każdym badaniu jakościowym uczestniczyło 12 osób. Dobór uczestników badania nie był przypadkowy. Do udziału w dyskusji zaproszono bowiem osoby reprezentujące instytucje mające wpływ na funkcjonowanie siedleckiego szkolnictwa zawodowego (zasadnicze szkoły zawodowe i technika) i znające sytuację na siedleckim rynku pracy. Liczebna przewaga pracodawców i przedstawicieli szkolnictwa zawodowego wynikała z faktu, iż reprezentują oni podażową i popytową stronę siedleckiego rynku pracy. Są to więc osoby najbardziej znające się na problematyce będącej przedmiotem badania w realizowanym projekcie. Strukturę uczestników pierwszego i drugiego badania jakościowego przedstawia zestawienie. W obu badaniach jakościowych moderator przeprowadził dyskusję dokładnie według przygotowanego scenariusza badania. Szczegółowo dopytywał o poszczególne kwestie, uzyskując w przypadku każdego omawianego problemu opinie osób reprezentujących różne podmioty rynku. W ten sposób poszczególne problemy przedstawione zostały z różnych punktów widzenia, co pozwoliło pogłębić wiedzę o uwarunkowaniach zmian w siedleckim szkolnictwie zawodowym i na siedleckim rynku pracy. W drugim badaniu zastosowano specjalistyczną technikę badania określaną terminem Planeta, co pozwoliło poznać, jakie obrazy, uczucia, doznania i wyobrażenia powstają, gdy mówi się o szkolnictwie zawodowym. Ma to istotne znaczenie dla poznania rzeczywistego i pożądanego wizerunku szkolnictwa zawodowego i podjęcia działań kreujących nowy image siedleckiego szkolnictwa zawodowego. Oba badania były nagrywane, co umożliwia ich odtwarzanie i było bardzo pomocne w przygotowaniu szczegółowych raportów z badań 1. 1 L. Kuczewska, Raport z badania nt. Absolwenci szkolnictwa zawodowego na siedleckim rynku pracy przeprowadzonego metodą zogniskowanego wywiadu grupowego, red. nauk. U. Kłosiewicz-Górecka, Instytut Badań Rynku, Konsumpcji 7

8 Uczestnicy pierwszego badania Uczestnicy drugiego badania - Przedstawiciel Wydziału Edukacji Urzędu Miasta w Siedlcach - Dyrektor Oddziału WUP w Siedlcach - Dyrektor Powiatowego Urzędu Pracy w Siedlcach - Doradca zawodowy z PUP w Siedlcach - Doradca zawodowy z Poradni Psychologiczno-Pedagogicznej w Siedlcach - Kierownik Centrum Aktywizacji Zawodowej Urzędu Pracy w Siedlcach - 3 siedleckich pracodawców - 3 przedstawicieli szkolnictwa zawodowego w Siedlcach - 4 pracodawców z różnych branż, w których są zatrudniani absolwenci siedleckiego szkolnictwa zawodowego - 2 osoby zajmujące się/znające się na strategii rozwoju m. Siedlce bądź powiatu Siedlce - 1 osoba z Biura Edukacji m. Siedlce - 1 osoba z PUP mająca bezpośredni kontakt z bezrobotnymi absolwentami szkolnictwa zawodowego - 1 doradca zawodowy (funkcjonujący poza PUP) - 3 absolwentów szkolnictwa zawodowego (2 reprezentujących szkolnictwo zawodowe i 1 technikum) Niniejsze opracowanie składa się z części, obejmujących: ocenę udziału szkół zawodowych w kształtowaniu podaży pracy w Siedlcach, oczekiwania pracodawców wobec absolwentów szkół zawodowych, cechy szkolnictwa zawodowego, ocenę zgodności wiedzy i umiejętności absolwentów szkół zawodowych i techników z oczekiwaniami pracodawców, a także podejmowane przez szkoły środki zaradcze i ich skuteczność, współpracę szkolnictwa zawodowego z różnymi podmiotami rynku, w tym z pracodawcami, prognozę zmian na siedleckim rynku pracy do 2015 r. i 2020 r. w kontekście kierunków rozwoju szkolnictwa zawodowego, wizerunek zasadniczych szkół zawodowych i techników, w tym na podstawie zastosowanej techniki projekcyjnej Planeta, czynniki wpływające na wizerunek szkolnictwa zawodowego, pożądany wizerunek szkolnictwa zawodowego, działania zmierzające do osiągnięcia pożądanego wizerunku szkolnictwa zawodowego. W końcowej części opracowania przedstawione zostały wnioski z obu badań jakościowych i rekomendacje. Syntetyczne wyniki z obu badań jakościowych będą wykorzystane w opracowaniu końcowym, prezentującym nie tylko wnioski z badań przeprowadzonych wśród pracodawców, uczniów siedleckich gimnazjów i uczniów szkolnictwa zawodowego, ale także rekomendacje dotyczące kierunków działań zmierzających do osiągnięcia pożądanego wizerunku szkolnictwa zawodowego i dostosowania oferty zasadniczych szkół zawodowych i techników do potrzeb siedleckiego rynku pracy. i Koniunktur, Siedlce 21 kwietnia 2010 r. oraz J. Odorzyńska-Kondek, Raport z wyników badania jakościowego focus group nt. Wizerunek siedleckiego szkolnictwa zawodowego oraz kierunki jego zmiany w kontekście potrzeb siedleckiego rynku pracy, Instytut Badań Rynku, Konsumpcji i Koniunktur, Siedlce, 23 listopada 2010 r. 8

9 1. Ocena udziału szkół zawodowych w kształtowaniu podaży pracy w Siedlcach W trakcie pierwszego badania jakościowego uczestnicy spotkania rozpoczęli dyskusję od próby zidentyfikowania mocnych i słabych stron oferty szkół zawodowych w Siedlcach. Za mocne strony siedleckiego szkolnictwa zawodowego uznano przede wszystkim szeroką ofertę edukacyjną w zakresie zawodów i specjalności. Jeden z uczestników badania wskazał, że w ofercie tej znajdują się różne zawody usługowe (takie jak kosmetyczka, fryzjer itd.), na które wzrasta zapotrzebowanie wraz z rozwojem społeczno-gospodarczym regionu i podnoszeniem poziomu życia jego mieszkańców. Świadczy to o podejmowaniu przez szkolnictwo zawodowe działań zmierzających do dostosowania oferty zasadniczych szkół zawodowych i techników do potrzeb rynku lokalnego. Za atut szkolnictwa zawodowego uznano wysoki poziom wiedzy teoretycznej przekazywanej uczniom, szczególnie techników. Przedstawiciel szkolnictwa zawodowego podkreślił, że o wysokim poziomie szkolnictwa zawodowego w Siedlcach świadczy fakt, że uczniowie często uczestniczą w olimpiadach i różnego rodzaju konkursach, w których zajmują wysokie punktowane miejsca. W toku dyskusji uznano, że o relatywnie wysokim poziomie nauczania w technikach decyduje przede wszystkim wiedza teoretyczna przekazywana uczniom przez kadrę nauczycieli. Jednak uczestniczący w spotkaniu przedstawiciele pracodawców uznali, że zbyt dużo godzin przeznacza się na przekazywanie wiedzy teoretycznej, natomiast zbyt mało godzin na praktyki zawodowe i nie zawsze właściwa jest ich organizacja, co uznane zostały za słabą stronę siedleckich szkół zawodowych. Za niedostateczny uznano również poziom wyposażenia technicznego wielu pracowni szkolnych, co ogranicza możliwość zapoznania uczniów z najnowszymi technologiami stosowanymi w przedsiębiorstwach. W efekcie wizerunek szkolnictwa zawodowego jest niekorzystny w porównaniu z ogólnokształcącym. Uczestnicy badania podkreślali, że na wizerunek szkół zawodowych w istotny sposób wpływa niechętna postawa uczniów i ich rodziców. Jeden z uczestników badania stwierdził, że obecnie kształcenie w określonych zawodach jest niemodne. Inny natomiast, że do szkół zawodowych trafia gorsza młodzież, tzn. mniej zdolna i mniej chętna do pozyskiwania wiedzy, szczególnie teoretycznej. Przyczyną niechętnego na ogół nastawienia uczniów do szkolnictwa zawodowego jest marginalizacja matematyki już na poziomie szkoły podstawowej. Tymczasem znajomość matematyki jest podstawą kształcenia w zawodach technicznych. Uczestnicy pierwszego badania jakościowego uznali, że istnieje społeczno-ekonomiczna potrzeba poprawy wizerunku szkolnictwa zawodowego. Służyć temu powinno doradztwo zawodowe, tym bardziej że jest ono wykorzystywane tylko w niewielkim zakresie. Jego istotnym zadaniem powinno być prezentowanie gimnazjalistom atutów szkolnictwa zawodowego. Ważne jest uświadomienie uczniom, że szkoła zawodowa nie wyklucza możliwości dalszej nauki, pozwala natomiast na zdobycie konkretnych umiejętności cenionych na rynku, szybkie wchodzenie na rynek pracy i zdobywanie własnych środków utrzymania. Uczestnicy spotkania byli zdania, że akcję promocyjną szkół zawodowych trzeba kierować nie tylko do uczniów, ale również do ich rodziców. Wszystkim należy uświadamiać, że nie ma złych zawodów, złe mogą być jedynie wybory kierunków kształcenia, w tym niezgodne z predyspozycjami samych uczniów. W trakcie dyskusji pojawiła się także opinia, że siedlecki rynek pracy jest relatywnie mały i że systemu kształcenia zawodowego nie powinno się zawężać wyłącznie do potrzeb lokalnego rynku pracy, lecz rozpatrywać go w kontekście regionalnym, a nawet krajowym. Doświadczenie wskazuje bowiem na migracje zawodowe mieszkańców Siedlec, w tym do Warszawy. 2. Oczekiwania pracodawców wobec absolwentów szkół zawodowych W tej sprawie dyskusja była ożywiona, a uczestnicy spotkania wyrażali różne opinie. Niektórzy podkreślali, że oczekiwania pracodawców są ściśle związane z zawodem i rodzajem pracy, do której zatrudniają absolwentów. Jeśli stanowisko pracy jest bardzo konkretne i wymaga określonych umiejętności lub dotyczy 9

10 wykonywania prostych czynności, bardziej pożądana jest osoba mająca wąską specjalizację, dobrze znająca tę pracę. W przypadku pracy skomplikowanej, zwłaszcza wymagającej podejścia kreatywnego lub samodzielnej organizacji zadań, pracodawcy preferują raczej osobę, która posiada szerszą wiedzę i jest zdolna do szybkiego dostosowania się do specyfiki pracy. W toku dyskusji nie wypracowano jednoznacznego stanowiska, czy szkolnictwo zawodowe powinno kształcić w wąskich specjalnościach, czy raczej szerzej. Warto podkreślić, że w ramach drugiego spotkania focus group wskazywano na potrzebę uczenia w szkole zachowań przedsiębiorczych, które pozwolą młodzieży szybciej zdobyć pracę i utrzymać się na rynku pracy. Trzeba też budzić zainteresowanie uczniów zmianami zachodzącymi na rynku pracy, tak aby decyzje edukacyjne podejmowali nie tylko wyłącznie na podstawie swoich preferencji i oczekiwań rodziny czy przyjaciół, lecz w kontekście szans na znalezienie pracy. 3. Cechy, które powinny charakteryzować szkolnictwo zawodowe W opinii respondentów najważniejsze cechy, które powinny charakteryzować szkolnictwo zawodowe, to (według rangi ważności): możliwość zaspokojenia potrzeb gospodarki i rynku pracy, co jednocześnie pozwoli na zatrudnienie absolwentów szkół zawodowych (zasadniczych szkół zawodowych i techników). Cecha ta została uznana za najważniejszą i przypisano jej wartość 4 punktów, z możliwej do podziału puli 10 punktów, właściwa jakość edukacji, którą rozumiano jako wysoki poziom merytoryczny i formalny kształcenia, obejmujący dobrze wykształconą kadrę nauczycielską, konsekwentne egzekwowanie od uczniów przekazywanej wiedzy, odpowiednie proporcje zajęć teoretycznych i praktycznych. Cecha ta uzyskała 3 punkty, konieczność odbywania praktyk zawodowych, które powinny stać się uzupełnieniem przekazywanej wiedzy teoretycznej. Cecha ta uzyskała również 3 punkty. Do pozostałych ważnych cech szkolnictwa zawodowego uczestnicy spotkania zaliczyli: uczenie odpowiedzialności za wykonywaną pracę, uczenie kreatywności w podejściu do obowiązków zawodowych, uczenie konkretnego zawodu. Uczestników drugiego spotkania focus group proszono o podanie charakterystyki uczniów siedleckich zasadniczych szkół zawodowych i techników. Przedstawiono ją w zestawieniu. Uczniowie zasadniczych szkół zawodowych Uczniowie techników - mało zdolni - z niezamożnych rodzin - źle uczący się w szkole podstawowej i gimnazjum - z tzw. lekkim podejściem do życia (biorą życie jakim jest, tu i teraz) - pochodzący ze wsi lub z rodzin robotniczych - nie mający wygórowanych oczekiwań od życia - chcący się szybko usamodzielnić i zdobyć zawód - uzdolnieni manualnie - zdolni - myślący o przyszłości - posiadający aspiracje zawodowe i życiowe - planujący założenie własnej firmy - zdobywający zawód, aby asekurować się przed ewentualnym niedostaniem się na studia wyższe - uzdolnieni technicznie - pochodzący z rodzin inteligenckich Źródło: Opracowanie własne. Charakterystyka przedstawiona przez uczestników spotkania wyraźnie różnicuje młodych ludzi uczących się w zasadniczych szkołach zawodowych i w technikach. Uczniowie zasadniczych szkół zawodowych postrzegani są jako słabsi pod względem intelektualnym, z mniej ambitnymi planami życiowymi i zawodowymi w porównaniu z uczniami z techników. Choć ocena ta nie została zwerbalizowana wprost, to znaczenie przedstawionych przez uczestników spotkania cech uczniów jest w sensie rozumienia społecznego negatywne w porównaniu z ocenami wystawionymi uczniom techników. 10

11 4. Ocena zgodności wiedzy i umiejętności absolwentów szkół zawodowych i techników z oczekiwaniami pracodawców. Środki zaradcze podejmowane przez szkoły i ich skuteczność Z punktu widzenia celu realizowanego projektu, ten blok tematyczny miał przynieść odpowiedź na następujące pytania: Czy szkoły zlokalizowane na terenie Siedlec zapewniają przedsiębiorcom właściwych, odpowiednio przygotowanych pracowników? Czy w lokalnym systemie edukacji są kierunki, które są niepotrzebne? W jakich zawodach jest nadprodukcja absolwentów? Czy wiedza, umiejętności, postawy absolwentów odpowiadają potrzebom pracodawców? Co ma, a czego brakuje absolwentowi szkoły zawodowej? Jaki powinien być idealny absolwent? Jakie działania mogą podejmować szkoły, aby dostosować podaż absolwentów do popytu na pracę? Uczestnicy pierwszego focus group wskazali na jeden zdecydowanie nadwyżkowy zawód na siedleckim rynku pracy. Jest nim technik ekonomista. Podkreślano, że w lokalnym szkolnictwie jest zbyt dużo kierunków administracyjnych. Dotyczy to bardziej programów edukacji szkół policealnych niż zasadniczych szkół zawodowych i techników. Uczestnicy spotkania wyrażali pogląd, że siedleckie szkoły zawodowe kształcą bardzo dobrych specjalistów w zawodach budowlanych, takich jak: posadzkarz, murarz, stolarz, na które jest zapotrzebowanie ze strony pracodawców. Na siedleckim rynku pracy brakuje natomiast specjalistów reprezentujących branże: samochodową, elektryczną, budowlaną (dotyczy to głównie zawodów: betoniarz-zbrojarz, cieśla, dekarz), gastronomiczną, odzieżową (krawiec, szwaczka), przy czym siedlecki rynek pracy nie kształci w zawodach krawiec i szwaczka, a pojawiają się oferty pracy. Przedstawiciel PUP zaznaczył, że na siedleckim rynku pracy brakuje osób posiadających konkretne kwalifikacje i to nawet po kierunkach, gdzie pojawia się więcej absolwentów, niż wskazują na to potrzeby rynku. Dotyczy to gastronomii, handlu i budownictwa. Sytuacja taka w pewnym stopniu wynika z rozbieżności w statystykach prowadzonych przez Powiatowe Urzędy Pracy. O tym, jaki zawód chce wykonywać bezrobotny, decyduje on sam. Gdy się rejestruje, to wpisuje zawód wyuczony lub zawód, w którym posiada doświadczenie (co najmniej pół roku pracy w tym zawodzie). Często wskazuje na zawód wyuczony, niekiedy nawet przed dwudziestu laty. Natomiast gdy pojawia się oferta pracy, stosunkowo często zdarza się, że potencjalny pracownik obawia się podjęcia pracy w tym zawodzie. Ocenę sytuacji w zakresie zgodności popytowej i podażowej strony rynku pracy utrudnia fakt, że PUP nie prowadzi statystyk absolwentów, którzy ukończyli szkoły średnie. Takie statystyki dotyczą jedynie absolwentów szkół wyższych. W toku ożywionej dyskusji ustalono, że zgodność kierunków kształcenia i zapotrzebowania pracodawców jest zróżnicowana w poszczególnych zawodach: przedstawiciel szkoły budowlanej stwierdził, że struktura kształcenia w jego szkole w pełni odpowiada potrzebom lokalnego rynku pracy. W zasadniczym stopniu wpływa na to współpraca szkoły z wieloma firmami w zakresie kształcenia praktycznego, pracodawca z branży energetycznej stwierdził, że w ostatnich latach żaden absolwent nie szukał u niego pracy, choć on dysponuje miejscami pracy. Jego zdaniem podstawową przyczyną problemów w tej branży jest zbyt mała promocja oferty szkół zawodowych wśród uczniów gimnazjów i korzyści wynikających z wyboru zawodowego kierunku kształcenia, który ułatwia znalezienie pracy. Podkreślano, że młodzi ludzie w wyborze swojej ścieżki edukacyjnej często ukierunkowywani są przez rodzinę i znajomych. W społeczeństwie funkcjonuje stereotyp, że najlepsza jest ścieżka długiej edukacji, obejmującej kształcenie w szkole wyższej. Ponadto wielu uczniów szuka łatwego życia, bez wysiłku fizycznego, a tego szkoły zawodowe nie mogą im zapewnić. Uczestnicy badania doszli do wniosku, iż szkolnictwo zawodowe powinno kształcić w tzw. systemie dualnym. Oznacza to, że szkoły powinny uczyć teorii, natomiast praktyki zawodowe powinny się odbywać w firmach. Dla ucznia niewątpliwą korzyścią dualnego systemu nauczania byłaby możliwość nie tylko poznania specyfiki zawodu, ale też podjęcia zatrudniania u pracodawcy, u którego odbywał praktyki. Dla pra- 11

12 codawcy oznacza to możliwość zatrudnienia dobrze przygotowanego pracownika, który poza umiejętnościami praktycznymi zdobytymi w jego firmie poznał także jej kulturę i zdobył umiejętność pracy w zespole, co pracodawcy coraz bardziej cenią. Dyskutanci podjęli próbę określenia, jakie cechy posiada absolwent siedleckich szkół zawodowych, a jakich mu brakuje. Do mocnych stron absolwentów zaliczono: wiedzę teoretyczną (dotyczy to szczególnie absolwentów techników), zdolności i predyspozycje do wykonywania zawodu, umiejętność rozwiązywania problemów. Wskazywano także na ich uczciwość i odpowiedzialność, szczególnie absolwentów techników. Do słabych stron absolwentów siedleckich szkół zawodowych zaliczano natomiast: brak umiejętności zastosowania wiedzy w praktyce, brak umiejętności poruszania się po rynku pracy. Odnosi się to do zdobywania informacji na temat możliwości zatrudnienia i prezentacji swoich umiejętności. Zdaniem niektórych uczestników badania zdarza się, że absolwenci nie znają swoich możliwości i predyspozycji, za co winę ponosi przede wszystkim niezadowalający poziom doradztwa zawodowego. Moderator pierwszego focus group zachęcił uczestników do podjęcia próby stworzenia sylwetki idealnego absolwenta siedleckiego szkolnictwa zawodowego. Wskazywano, że powinien on posiadać: umiejętności ogólnotechniczne, które w razie potrzeby (tj. zmiany oczekiwań ze strony pracodawców) pozwolą mu na przekwalifikowanie się, przygotowanie specjalistyczne (tzw. dobry fachowiec), chęć samokształcenia. Powinien być także: elastyczny, mobilny, kreatywny, komunikatywny, gdyż te cechy ułatwiają znalezienie pracy i jej utrzymanie. Określono również środki i działania, jakie powinny podejmować szkoły, aby wykreować w absolwentach szkolnictwa zawodowego cechy oczekiwane przez pracodawców. Są to: doradztwo zawodowe, zaznajamianie uczniów ze specyfiką zawodu ( co będę robił po szkole ), uczenie komunikacji interpersonalnej, programy rozwoju przedsiębiorczości, właściwi opiekunowie uczniów podczas praktyk zawodowych ( powinni to być jednocześnie dobrzy teoretycy i praktycy ), motywowanie uczniów do aktywności, badanie cech przedsiębiorczych u uczniów. To ostatnie działanie ma istotne znaczenie z punktu widzenia zwiększania możliwości podejmowania przez absolwentów szkolnictwa zawodowego działalności gospodarczej w formie tzw. samozatrudnienia. Do osiągnięcia tego celu niezbędna jest z jednej strony analiza rynku pracy (zapotrzebowanie na zawody), z drugiej zaś badanie predyspozycji uczniów do bycia przedsiębiorcą. Nie każdy fachowiec ma bowiem predyspozycje umożliwiające mu prowadzenie własnej firmy. Istnieją jednak psychologiczne narzędzia, które pozwalają te predyspozycje określić. Obecnie siedlecki rynek pracy zgłasza zapotrzebowanie na zawody (np. ogrodnik, architekt krajobrazu, krawiec), które mogą być szansą dla absolwentów szkolnictwa zawodowego na samozatrudnienie. Szansa ta nie jest wykorzystywana przez młodzież. Uczestnicy dyskusji uznali, że dostosowanie szkolnictwa zawodowego do potrzeb rynku pracy to proces bardzo trudny, który prawdopodobnie nie znajdzie szybkiego rozwiązania. Podkreślano, że niedostosowanie podażowej i popytowej strony rynku pracy ma źródło już w stosowanych systemach klasyfikacji zawodów. W szkolnictwie obowiązuje klasyfikacja ministra edukacji, a w firmach ministra pracy. Są to bardzo zróżnicowane kwalifikacje, tak że nawet posiadanie danych w zakresie obu list nie pozwala na określenie stopnia dostosowania popytowej i podażowej strony rynku pracy. Za podstawowe działanie zaradcze, jakie może podejmować szkolnictwo zawodowe, aby dostosować podaż pracy do zapotrzebowania pracodawców według uczestników spotkania uznać należy zwiększenie 12

13 zakresu doradztwa zawodowego. Wyraźnie jednak podkreślano, iż musi być ono prowadzone już w pierwszych klasach gimnazjum, kiedy uczeń ma czas zastanowić się nad wyborem dalszej ścieżki kształcenia. W czasie rekrutacji do szkół ponadgimazjalnych jest już za późno, aby doradztwo w sposób właściwy mogło spełnić swe zadania. Nie udało się jednak wypracować wspólnego stanowiska uczestników spotkania na temat umiejscowienia doradztwa zawodowego w szkołach, czy poza nimi. Według niektórych uczestników fokus group powinno być ono wprowadzone do szkół, bowiem wtedy najlepiej będzie spełniać swoją rolę. Pojawiła się nawet opinia, że doradztwo powinno być włączone w edukację, choć niekoniecznie jako odrębny przedmiot. Inny uczestnik spotkania stwierdził, że doradztwo nie powinno być prowadzone w szkołach. Uczniowie bardzo dobrze się znają i na pewne tematy nie chcą rozmawiać wśród kolegów ( wstydzą się ). Doradztwo zewnętrzne ma zatem istotne zalety. Podkreślano: Jak uczniowie pójdą do doradcy zewnętrznego (np. do PUP czy poradni psychologicznej), to nie tylko będą mieli możliwość rozmowy o swojej przyszłej karierze zawodowej, ale także dowiedzą się, gdzie mieści się urząd, jaki jest zakres jego działania. Taka wizyta dla wielu uczniów będzie lekcją o rynku pracy i zachowaniach na nim. Ważnym działaniem, jakie powinny podejmować szkoły zawodowe, jest uświadamianie uczniom, na czym polega zawód, którego się uczą. Często zdarza się, że podejmujący pracę absolwenci zasadniczych szkół zawodowych nie znają specyfiki swego zawodu, nie wiedzą nawet na czym ma polegać ich praca. Uczeń powinien wiedzieć, jak ma się zachowywać, przychodząc do firmy w poszukiwaniu pracy podkreślali uczestnicy spotkania. Powinny temu służyć organizowane przez szkoły wizyty w przedsiębiorstwach. W trakcie dyskusji zaznaczono także, że absolwenci mają często niewłaściwe podejście do stażu zawodowego, traktując go jako źródło zarobku, podczas gdy jego podstawowym celem jest nauka zawodu. Młodzież powinna starać się jak najlepiej wykonywać swoje obowiązki, gdyż dobrego stażysty, mimo wysokiej stopy bezrobocia na rynku, zakład pracy nie wypuści podkreślali uczestnicy spotkania. Przy tej okazji szkołom zarzucano, że nie przekazują uczniom informacji, gdzie można odbywać staż. W efekcie absolwenci odbywają staż tam, gdzie się uda, a nie w tych firmach, w których powinni odbywać ze względu na istniejące tam nowoczesne technologie, dobrą organizację pracy, kulturę firmy. Uczestnicy spotkania wskazywali, że na zachowanie młodzieży, szczególnie jej stosunek do praktyk zawodowych i pracy, w zasadzie nie mają wpływu ani nauczyciele, ani pracodawcy, a często nawet rodzina. Oznacza to, że uczenie młodzieży właściwego stosunku do pracy to obecnie pilna i niełatwa do rozwiązania sprawa, która wywiera istotny wpływ na sytuację młodzieży na rynku pracy. 5. Współpraca szkolnictwa zawodowego z różnymi podmiotami rynku Ten blok tematyczny pozwolił na ustalenie, z jakimi podmiotami rynku pracy współpracują zasadnicze szkoły zawodowe i technika, na czym ta współpraca polega i co przynosi z punktu widzenia dostosowywania podażowej i popytowej strony siedleckiego rynku pracy. Według uczestników focus group podstawowymi podmiotami, z którymi współpracuje szkolnictwo zawodowe, są: pracodawcy, których działania polegają na przyjmowaniu uczniów zasadniczych szkół zawodowych na praktyki zawodowe, organizowaniu staży, zatrudnianiu absolwentów szkolnictwa zawodowego oraz udzielaniu informacji o wolnych miejscach pracy, izby gospodarcze, urzędy pracy i ośrodki doradztwa zawodowego, które mogą promować określone zawody na lokalnym rynku pracy. Poszczególne zawody mogą być też promowane na targach pracy organizowanych przez różne podmioty podkreślali uczestnicy focus group. Podczas spotkania zarówno przedstawiciele szkolnictwa zawodowego, jak i pracodawcy wskazywali na konieczność nawiązywania współpracy między zasadniczymi szkołami zawodowymi i pracodawcami. Powinna ona polegać przede wszystkim na przyjmowaniu uczniów szkół zawodowych na praktyki zawodowe. Jest to tym bardziej ważne, że w pracowniach szkolnych sprzęt często jest przestarzały, a pracodawcy na ogół dysponują nowoczesnym parkiem maszynowym. Jeśli uczeń w czasie praktyk pozna obsługę nowoczesnych maszyn, to pracodawca, który przyjmie go do pracy, nie będzie musiał tracić czasu na jego szkolenie wskazywali uczestnicy dyskusji. 13

14 Dyrektor szkoły budowlanej stwierdził, że współpracy zasadniczych szkół zawodowych z pracodawcami dobrze służy wymiana informacji. Dlatego pracodawcy dostają z jego szkoły informacje, co powinno być przedmiotem praktyk, aby w pełni zrealizować podstawę programową. Szkoła prowadzi z pracodawcami nie tylko konsultacje zawodowe, ale także dotyczące zachowania uczniów podczas praktyk zawodowych, ich podejścia do pracy, frekwencji, współpracy w zespole, przestrzegania przepisów bhp. Dyrektor dodał, że w jego szkole wypracowano nawet sformalizowaną ocenę praktyk zawodowych i pracodawcy otrzymują odpowiedni formularz do oceny praktykantów. Podkreślił, że pracodawcy, przyjmując uczniów na naukę, otrzymują wynagrodzenie. Jeden z pracodawców negatywnie odniósł się do tej wypowiedzi i stwierdził, że: uczniowie w czasie praktyk więcej napsują, niż wynosi to wynagrodzenie, zaangażowanie czasowe pracodawcy w przeprowadzenie praktyk zawodowych dla uczniów jest ogromne, często przekraczające realne możliwości, zwłaszcza małej firmy. Inny pracodawca wskazał, że wielu jego kolegów nie chce przyjmować uczniów na praktyki, gdyż to wymaga znacznego wysiłku. Łatwiej jest zatrudnić doświadczonego pracownika niż męczyć się z praktykantem. Doradca zawodowy podkreślił w trakcie dyskusji, że zdarzają się niesolidni pracodawcy, którzy wykorzystują praktykantów do własnych potrzeb. Jednak ten zarzut dotyczy także niektórych nauczycieli, którzy nie zawsze dokładają starań, by dobrze wywiązywać się ze swoich obowiązków. Uczestnicy focus group podkreślali, że generalnie zbyt mało pracodawców chce przyjmować uczniów na praktyki. Jest to niekorzystne zjawisko ze względu na duże znaczenie praktyk w edukacji uczniów. W czasie ich trwania zdobywają umiejętności praktyczne w zawodzie, a jednocześnie jest to dla nich dobra okazja do poznania zasad funkcjonowania przedsiębiorstwa i pracy w zespole. Istotnym powodem trudności we współpracy szkół z firmami bywa postawa uczniów, ich niechęć do wysiłku fizycznego i liczenie w czasie praktyk zawodowych na tzw. taryfę ulgową w wykonywaniu pracy. Uczestnicy focus group zidentyfikowali formy współpracy szkół zawodowych z pracodawcami. Są nimi przede wszystkim: konsultacje, spotkania z pracodawcami w zakładzie pracy, wymiana informacji na temat osiągnięć uczniów, ich frekwencji na praktykach, umiejętności i skłonności do pracy, w tym umiejętności pracy w zespole. Dyskusja umożliwiła także wyłonienie zasadniczych barier współpracy szkół zawodowych i pracodawców. Uczestnicy spotkania uznali, że są nimi: niechęć pracodawców do przyjmowania uczniów na praktyki, konieczność ochrony uczniów ze względu na przepisy bhp, co pracodawcy uznają za dużą odpowiedzialność i uciążliwość, trudności w dopasowaniu tematyki praktyk zawodowych do wymogów szkoły (tj. podstawy programowej), niewystarczające umiejętności osób prowadzących praktyki, dotyczy to głównie braku odpowiednich predyspozycji pedagogicznych, ale często jest to też związane z brakiem odpowiedniej ilości czasu, który opiekun z zakładu pracy powinien poświęcić praktykantowi. 6. Prognozy zmian na siedleckim rynku pracy do 2015 r. i 2020 r. a kierunki rozwoju szkolnictwa zawodowego Uczestnicy focus group mieli istotne problemy ze sformułowaniem prawdopodobnych zmian na siedleckim rynku pracy. Wskazywali, że nie mają żadnych danych, które pozwalałyby im na dokonanie takich prognoz. Wyrazili jedynie pogląd, że zmiany na siedleckim rynku pracy związane będą z sytuacją społecznoekonomiczną w całym kraju. Wpływ na rynek pracy będzie miało przede wszystkim: otwarcie dla Polaków kolejnych rynków pracy Unii Europejskiej. W tym roku rynek ten został otwarty w Niemczech. Powstaje więc potrzeba wypracowania mechanizmów współpracy nie tylko z podmiotami na lokalnych rynkach pracy (rynek pracy krajowy i europejski) w celu poznania potrzeb w zakresie zawodów i pożądanego poziomu wykształcenia pracowników, nadchodzący na rynek pracy niż demograficzny i jednoczesne starzenie się społeczeństwa, co prawdopodobnie skutkować będzie potrzebą kształcenia w nowych zawodach, związanych z działaniami opiekuńczorehabilitacyjnymi wobec ludzi starych, 14

15 brak perspektyw na nowe, duże inwestycje w regionie, co nie rokuje dobrze dla wzrostu liczby nowych miejsc na siedleckim rynku pracy. Nawet powstanie w regionie strefy ekonomicznej nie wygeneruje, w opinii uczestników focus group, dużego zapotrzebowania na pracowników. Podsumowując perspektywy rozwoju siedleckiego rynku pracy, przedstawiono zmiany, które prawdopodobnie zaistnieją: rozwój rynku usług, co zwiększy zapotrzebowanie na kształcenie w zakresie konkretnych zawodów, zawodów już istniejących w tej sferze gospodarki i nowych, charakterystycznych dla nowych typów usług, stabilizacja rynku budownictwa i utrzymanie na dotychczasowym poziomie kształcenia w związanych z nim zawodach pod względem ilościowym, ale z uwzględnieniem nowoczesnych technologii świadczenia usług, zmniejszanie się obszarów produkcji przemysłowej i tym samym malejące zapotrzebowanie na zawody odpowiednie dla przemysłu. Siedleckie szkolnictwo zawodowe ma zdaniem dyskutantów szanse przystosować się do przewidywanych zmian warunków społeczno-ekonomicznych, jeśli podejmie współpracę z: samorządem lokalnym, który dając wsparcie merytoryczno-logistyczne (wiedza o rynku pracy, wsparcie ze strony powołanego Centrum Kształcenia Praktycznego, wsparcie finansowe i organizacyjne) zapewni w dużym stopniu szybkość i elastyczność w dostosowaniu kształcenia do potrzeb rynku pracy, samorządem gospodarczym, który udzieli wsparcia informacyjnego o zachodzących zmianach na rynku i zapotrzebowaniu na nowe kwalifikacje i umiejętności potencjalnych pracowników. Z drugiej strony szkolnictwo zawodowe również dostrzega potrzebę systematycznego dostosowywania się do zmian na rynku pracy, aby przetrwać na rynku edukacyjnym. Uczestnicy focus group podkreślali też potrzebę zaangażowania się Ministerstwa Edukacji Narodowej w proces dostosowywania szkolnictwa zawodowego do zmian na rynku pracy. Moderator poprosił uczestników drugiej grupy o odpowiedź na pytanie: Jakie zmiany powinny nastąpić w ciągu pięciu lat w szkolnictwie zawodowym, a z jakimi zmianami należy się liczyć na rynku pracy? Chodziło o ustalenie kierunków rozwoju siedleckiego szkolnictwa zawodowego oraz identyfikację zmian, które powinny nastąpić, aby dostosować podaż pracy do potrzeb pracodawców. W toku dyskusji uznano, że podstawowe czynniki, które powinny wystąpić w szkolnictwie zawodowym w Siedlcach, to: odbudowa prestiżu szkolnictwa zawodowego, wzrost świadomości uczniów i rodziców na temat korzyści nauki konkretnego zawodu. Jeden z uczestników badania sformułował to bardziej ogólnie, twierdząc, że konieczna jest zmiana myślenia społeczeństwa, większa liczba godzin przeznaczonych na praktyki zawodowe. Podkreślano, że dotyczy to techników, bowiem w zasadniczych szkołach zawodowych proporcje godzin w zakresie nauki teorii i praktycznej nauki zawodu są prawidłowe, większe wykorzystywanie potencjału pracodawców w czasie praktyk zawodowych. Powinno to przybliżyć szkolnictwo zawodowe do potrzeb zgłaszanych przez pracodawców. 7. Wizerunek zasadniczych szkół zawodowych i techników Wyniki dyskusji uczestników drugiego focus group na temat wizerunku zasadniczych szkół zawodowych i techników przedstawiono w zestawieniu. Przedstawione charakterystyki zasadniczych szkół zawodowych i techników wskazują na dość istotne różnice w postrzeganiu tych szkół zawodowych w społeczeństwie. Podstawowe i najważniejsze różnice między badanymi typami szkół dotyczą : czasu kształcenia (dłuższy w technikach niż w zasadniczych szkołach zawodowych), wykonywania pracy o innym charakterze, w zależności od tego, jaki rodzaj szkoły ukończył absolwent; technika uczą odpowiedzialności za wykonywaną pracę (brakuje tej cechy absolwentom zasadniczych szkół zawodowych), możliwości dalszego rozwoju zawodowego (matura i studia wyższe, łatwiejsze do osiągnięcia przy wyborze technikum jako ścieżki edukacyjnej). 15

16 Zasadnicze szkoły zawodowe Technika Charakterystyka szkoły - niski poziom kształcenia przedmiotów ogólnokształcących - przygotowanie do konkretnego zawodu - praktyki zawodowe i uczenie raczej praktycznych umiejętności, a braki w wiedzy ogólnej - niski prestiż szkoły - wyższy poziom kształcenia przedmiotów ogólnych, przygotowanie do egzaminu maturalnego i na studia - jedynie ogólne przygotowanie do zawodu, związane raczej z pozyskiwaniem fachowej wiedzy teoretycznej, a nie praktycznych umiejętności wykonywania zawodu Uczniowie - niższy poziom inteligencji uczniów - większość uczniów pochodzi ze wsi - większość uczniów pochodzi ze środowisk niewykształconych - wyższy niż w zasadniczych szkołach zawodowych poziom intelektualny i kulturalny uczniów - częściej niż w zasadniczych szkołach zawodowych uczniowie pochodzą ze środowisk wykształconych Wykonywana praca po ukończeniu szkoły - praca fizyczna - wykonywanie konkretnego zawodu, fachowość - możliwość wykonywania pracy umysłowej - możliwość wykonywania różnych zawodów, nie tylko konkretnego Źródło: Opracowanie własne. Wizerunek konkretnej szkoły zawodowej zależy według uczestników spotkania od czynników budujących jej prestiż. Najwyższy prestiż mają szkoły charakteryzujące się następującymi cechami: uczą trudnych, skomplikowanych zawodów, a tym samym wymagają od swoich uczniów posiadania większego potencjału (aspiracje, inteligencja, motywacja do nauki), posiadają dobre, duże i nowoczesne zaplecze do praktycznej nauki zawodu, mają dłuższy, trzyletni cykl kształcenia, kształcą uczniów w zawodach poszukiwanych na rynku pracy, kształcą uczniów w zawodach prestiżowych. 8. Wizerunek techników i zasadniczych szkół zawodowych na podstawie zastosowanej techniki projekcyjnej Planeta Celem tej części badania jakościowego było zdiagnozowanie nastrojów/emocji pojawiających się wśród uczestników badania w skojarzeniu z wizerunkiem dwóch analizowanych typów szkół kształcących w kierunkach zawodowych, tj. zasadniczych szkół zawodowych i techników. W tym celu zastosowano jedną z technik projekcyjnych, określanych jako Paneta 2. Skojarzenia uczestników spotkania z technikami to: Wizerunek technikum porządek, zorganizowanie, rzeczowość, nowoczesność 2 Uczestnicy spotkania proszeni byli o wyobrażenie sobie zasadniczych szkół zawodowych jako Planety i opisywali ją jak wygląda, co się tam dzieje, jak zachowują się ludzie, co cenią, co jest dla nich najważniejsze. 16

17 miasto czyste, raczej nowoczesne, równe ulice, duże domy, restauracje, ludzie jedzą tam obiady, bo nie gotują w domach, lokale raczej nie dla rozrywki, ale do zjedzenia tam pośpiech, zapracowanie, aspiracje, dążenie, awans, fachowość ludzie chodzą szybko, spieszą się do pracy, ubrani w fartuchy z długopisami w kieszonkach, uśmiechają się do siebie samych, bo myślą o biznesie albo o awansie, spotykają się ze sobą, ale rozmawiają głównie o interesach i o pracy napięcie, celowość działania, konkretność mają małe rodziny, bo dużo pracują, najważniejsze są dla nich praca i pieniądze, wiedzą czego chcą Wizerunek zasadniczej szkoły zawodowej Skojarzenia uczestników spotkania z zasadniczymi szkołami zawodowymi to: prowincjonalność, brak sztywnej organizacji małe miasto, trochę bloków, trochę małych domków, niezbyt porządnie, kolorowo samodzielność, dystans do pracy, brak nacisku na rozwój ludzie raczej pracują u siebie, mają jakieś warsztaty albo własne interesy, nie muszą się spinać, pracują tak, jak chcą życzliwość, towarzyskość, rozrywka, luz, spokój ludzie uśmiechnięci, na luzie, wieczorem piją w ogródkach piwo, spotykają się z kolegami, nigdzie się nie spieszą, lubią się zabawić tradycyjność, brak dążenia do dużej nowoczesności zadowoleni ze zwykłego życia, mają czas na pracę, rodzinę i rozrywkę Porównanie emocjonalnego wizerunku badanych typów szkolnictwa zawodowego wskazuje na duże podobieństwo do wizerunku przedstawionego w formułowanych przez uczestników focus group opiniach racjonalnych. Należy jednak zwrócić uwagę, że przy emocjonalnym podejściu do oceny nie występują negatywne elementy oceny zasadniczych szkół zawodowych, pojawiające się we wcześniejszej dyskusji. Chodzi o zwrócenie uwagi na mniejszy potencjał intelektualny uczniów, mniejszą odpowiedzialność za wykonywaną pracę, ograniczoną możliwość wykonywania szerszego wachlarza zawodów i ogólnie gorsze wykształcenie niż uczniów techników. Wizerunek emocjonalny pokazuje też różnice w podejściu do pracy absolwentów zasadniczych szkół zawodowych i techników, obowiązków, ale przede wszystkim odmienność w traktowaniu siebie nawzajem, zwraca uwagę na większe otwarcie się na innych, rodzinność i pozytywny stosunek do różnych sfer życia osób kończących zasadnicze szkoły zawodowe. Zasadnicza szkoła zawodowa kojarzy się z mniejszą niż w przypadku technikum rywalizacją, dążeniem do awansu, koncentracją na pracy i osiągnięciach zawodowych, ale warto podkreślić, że nie są to oceny war- 17

18 tościujące. Zwraca też uwagę większa sympatia uczestników focus group okazywana Planecie zasadnicza szkoła zawodowa niż Planecie technikum. 9. Czynniki wpływające na wizerunek szkolnictwa zawodowego Uczestnicy focus group wyrażali pogląd, że szkolnictwo zawodowe postrzegane jest w społeczeństwie jako gorsze w porównaniu ze szkolnictwem ogólnokształcącym. Uważają, że na niekorzystny wizerunek, szczególnie zasadniczych szkół zawodowych, wpływają następujące czynniki: w poszczególnych szkołach zawodowych nie ma wystarczającej elastyczności w dostosowaniu zawodów (do wykonania których kształci się uczniów) do potrzeb rynku pracy. Dlatego szkoły nie kształcą specjalistów w zawodach poszukiwanych na rynku pracy, edukacja w zasadniczej szkole zawodowej jest często na niskim poziomie, ponieważ nie ma odpowiedniej kadry nauczycielskiej, warunków lokalowych i zaplecza do szkoleń praktycznych, przekazywana wiedza i umiejętności nie są egzekwowane w taki sposób, aby możliwe było sprawdzenie, czy uczniowie przyswoili przekazywane im treści, brak jest nowych i aktualizowanych programów nauczania wymuszających wysoki poziom kształcenia, nie są wprowadzane reformy zapewniające aktualizację merytorycznych i metodycznych aspektów kształcenia zawodowego, reforma organizacyjna, przekazująca szkolnictwo zawodowe samorządom lokalnym, nie zapewniła odpowiedniego finansowania umożliwiającego rozwój w tej dziedzinie. Uczestnicy dyskusji, dokonując oceny oferty szkolnictwa zawodowego, podkreślali istnienie skostniałych struktur utrudniających dostosowanie podaży zawodów do potrzeb rynku pracy. Charakterystyczne jest stwierdzenie: jest co prawda budowlanka, ale nie kształci potrzebnych dekarzy i spawaczy hydraulicznych, nie ma programów nauczania, kadry i bazy. Sytuację w zasadniczych szkołach zawodowych mogą zmienić duże inwestycje w nowoczesne oprzyrządowanie, maszyny i urządzenia, będące na takim poziomie technologicznym, jaki aktualnie występuje w przedsiębiorstwach. Potwierdzeniem słuszności tych propozycji jest opinia jednego z uczestników spotkania: ja zatrudniłam absolwenta, ale jak on zobaczył maszyny, które u mnie są, to okazało się, że nigdy takich nie widział. Dodatkowym problemem obniżającym atrakcyjność szkolnictwa zawodowego jako kierunku edukacji jest ustawowy brak możliwości uzyskania uprawnień zawodowych, np. uprawnień budowlanych, pozwalających na awansowanie w strukturze zawodowej. W sposób szczególny dotyczy to techników. W celu poprawy sytuacji w kształceniu zawodowym w Siedlcach utworzono Centrum Kształcenia Praktycznego, które wspiera szkoły zawodowe, oferując uczniom i nauczycielom kilkanaście pracowni, m.in. gastronomiczną, komputerową i mechaniczną. 10. Pożądany wizerunek szkolnictwa zawodowego Uczestnicy focus group widzą potrzebę wielokierunkowych działań, mających na celu poprawę sytuacji szkolnictwa zawodowego i tym samym poprawę jego wizerunku. Uważają, że podstawowym czynnikiem wpływającym na budowanie atrakcyjności szkół zawodowych jest ich współdziałanie z rynkiem pracy. Pozwoli to szkolnictwu zawodowemu kształcić takich specjalistów, którzy są potrzebni na rynku. Wyrażono to następującą opinią: kształcić tych co trzeba i tak jak trzeba. Potrzebę współpracy zasadniczych szkół zawodowych z pracodawcami uznali uczestnicy spotkania za czynnik najważniejszy i przyznali mu 5 punktów z puli 10 punktów do podziału. Za kolejne ważne czynniki budowania korzystnego wizerunku szkolnictwa zawodowego uznano: zachęcanie pracodawców do udziału w kształceniu zawodowym uczniów. Postulowano zniesienie konieczności posiadania pozwoleń (uprawnień) pedagogicznych dla pracodawców chcących brać udział w kształceniu zawodowym uczniów, ponieważ aktualnie stanowi to barierę we wprowadzeniu tego rodzaju współpracy. Ten czynnik uplasował się na drugiej pozycji w rankingu ważności i otrzymał 3 punkty z puli 10 punktów, 18

19 podwyższanie poziomu przekazywanej wiedzy ogólnej w zasadniczych szkołach zawodowych i nadawanie istotnego znaczenia nauce języków obcych. Czynnik ten umieszczony został na trzecim miejscu, jeśli chodzi o znaczenie we wzmacnianiu wizerunku szkół zawodowych, i otrzymał 2 punkty. Pozostałe propozycje dotyczyły: uelastycznienia kształcenia nie tylko w stosunku do potrzeb rynku pracy, ale także jeśli chodzi o precyzyjne określenie ram zawodowych, w których kształceni są uczniowie. Chodzi tu o jasne sklasyfikowanie zawodów i konsekwentne ich przestrzeganie, tak aby absolwent posiadał konkretny zawód, wypracowania mechanizmów współdziałania z rynkiem pracy nie tylko lokalnym, ale również ogólnopolskim, a nawet europejskim. Pozwoli to na dostosowanie oferty edukacyjnej zarówno w zakresie zawodów, jak i oczekiwanego przez różne rynki poziomu kształcenia, kształcenia kadr dydaktycznych nie tylko w zakresie wiedzy teoretycznej, ale też w zakresie umiejętności praktycznych, promowania szkolnictwa zawodowego jako dobrego miejsca nauki różnych zawodów potrzebnych na rynku pracy. W trakcie dyskusji nad możliwościami poprawy wizerunku szkolnictwa zawodowego respondenci mieli za zadanie przypisanie ocen (od 5 do 1, gdzie 5 oznaczało najważniejsze, a 1 najmniej ważne ) czterem twierdzeniom opisującym czynniki wpływające na wizerunek. Za najważniejsze i najbardziej skuteczne uznano posiadanie przez szkołę atrakcyjnego profilu nauczania, zgodnego z zapotrzebowaniem rynku na zawody, w zakresie których kształci szkolnictwo zawodowe. Średnia ocena wyniosła 5. Na kolejnych pozycjach znalazły się: współpraca szkół zawodowych z pracodawcami średnia ocena wyniosła 4, korzystne opinie pracodawców o wiedzy i umiejętnościach zawodowych absolwentów szkolnictwa zawodowego średnia ocena wyniosła 4, korzystne miejsce szkoły w rankingach szkół średnia ocena wyniosła 2,4. Koncentracja uwagi uczestników focus group na cechach szkoły zawodowej pokazuje, że siedleckie środowisko osób skupionych wokół kształcenia zawodowego i rynku pracy poprawnie diagnozuje sytuację. Najważniejsze dla wizerunku szkolnictwa zawodowego są działania samej szkoły. To one przede wszystkim mają kształcić na wysokim poziomie takich specjalistów, jakich potrzebują pracodawcy. Współpraca szkolnictwa zawodowego z przedstawicielami przedsiębiorców jest ważna, ale nie będzie korzystna, jeśli poziom nauczania w szkołach nie zapewni absolwentów, których oczekuje rynek. Potwierdza to wcześniej wyrażoną opinię, że szkoły powinny kształcić tych co trzeba i tak jak trzeba. 11. Działania zmierzające do osiągnięcia pożądanego wizerunku szkolnictwa zawodowego W kreowanie wizerunku szkolnictwa zawodowego zaangażowane muszą być przede wszystkim poszczególne szkoły oraz wszystkie instytucje związane z prowadzeniem edukacji i nadzorowaniem jej. W działaniach skierowanych na budowanie pozytywnego wizerunku szkół powinni wziąć udział także pracodawcy, urzędy pracy, jednostki samorządu lokalnego oraz MEN, a także absolwenci szkół zawodowych. Za pożądane działania pracodawców uznano: finansowe wspieranie szkół, także w formie zakupu (lub darowizn) pomocy naukowych, współpracę ze szkołami w zakresie kształcenia praktycznego, zatrudnianie absolwentów szkolnictwa zawodowego, upublicznianie pozytywnych ocen o absolwentach. Za pożądane działania urzędów pracy uznano: przedstawianie w gimnazjach informacji o zawodach, do wykonywania których kształci szkolnictwo zawodowe, o specyfice tych zawodów i szkołach, w których można je zdobyć, o możliwościach pracy dla absolwentów zasadniczych szkół zawodowych i techników, 19

20 współpracę z pracodawcami i informowanie ich o szkołach zawodowych i absolwentach, organizację targów edukacyjnych z przedstawianiem pozytywnych informacji o szkołach zawodowych. Za pożądane działania jednostek samorządowych uznano: finansowe wspieranie szkolnictwa zawodowego, dokształcanie nauczycieli, wspieranie szkolnictwa zawodowego informacjami o rynku pracy aktualnym i tendencjach rozwoju, organizację doradztwa zawodowego dla uczniów, organizację targów edukacyjnych, wspomaganie szkół w zdobywaniu projektów finansowanych regionalnie i centralnie, zatrudnianie dyrektorów zapewniających dobrą organizację i poziom nauczania w szkole. Za pożądane działania Ministerstwa Edukacji Narodowej uznano: opracowywanie programów nauczania, projektów systemowych oraz przekazywanie dotacji celowych w ramach polityki edukacyjnej państwa. 20

21 Wnioski i rekomendacje Informacje uzyskane od uczestników dwóch focus group pozwoliły na sformułowanie wniosków dotyczących siedleckiego szkolnictwa zawodowego. Są one następujące: szkolnictwo zawodowe postrzegane jest przez społeczeństwo, szczególnie zasadnicze szkoły zawodowe, jako słaba alternatywa w wyborze ścieżki kształcenia. Znacznie wyżej cenione są licea ogólnokształcące, chociaż nie dają młodzieży wykształcenia zawodowego, podejmowane przez szkolnictwo zawodowe działania, mające na celu elastyczne dostosowanie oferty edukacyjnej do potrzeb rynku pracy, nie zawsze są skuteczne, brak jest nowoczesnych programów nauczania, np. występują niekorzystne proporcje czasu poświęcanego na przekazywanie wiedzy teoretycznej i praktycznej nauki zawodu, występują przestarzałe technologie w wielu pracowniach i warsztatach szkolnych, kadra pedagogiczna wymaga dokształcenia w zakresie nowych rozwiązań technologicznych stosowanych w praktyce gospodarczej, słabe jest zaangażowanie pracodawców w rozwój i podnoszenie jakości kształcenia zawodowego, kwalifikacje absolwentów szkolnictwa zawodowego nie zawsze są pozytywnie oceniane przez pracodawców. Dotyczy to nie tylko umiejętności wykonywania zawodu, ale także stosunku do pracy, umiejętności pracy w zespole itp. Doskonalenie szkolnictwa zawodowego wymaga wielokierunkowych działań: eksponowania szans absolwentów szkolnictwa zawodowego na szybkie podejmowanie pracy w wyuczonym zawodzie jako ważnego atutu szkolnictwa zawodowego i uświadamianie młodzieży drożności ścieżki edukacji z poziomu szkolnictwa zawodowego, rozwoju systemu doradztwa edukacyjno-zawodowego nastawionego na zaspokajanie potrzeb rynku pracy. Istnieje pilna potrzeba budowy podstaw informacyjnych do przygotowania uczniów szkół gimnazjalnych do świadomego wyboru dalszej ścieżki edukacyjnej. Można to uzyskać przez dostarczenie wyczerpujących, łatwo dostępnych informacji o szkolnictwie zawodowym i jego ofercie edukacyjnej, podniesienie wizerunku szkolnictwa zawodowego, wzmocnienie poradnictwa zawodowego i preorientacji zawodowej, prowadzenia lokalnych analiz i prognoz rynku pracy, które pozwalałyby dostosowywać ofertę edukacyjną szkolnictwa zawodowego do zmian przewidywanych na rynku, wprowadzania innowacyjnych rozwiązań w nauczaniu, ułatwiających zdobywanie przez uczniów kwalifikacji podstawowych, zawodowych, a także kompetencji pozazawodowych, włączania pracodawców do procesu edukacji, działań związanych ze zmianą wizerunku szkolnictwa zawodowego. Zwiększenie możliwości wejścia absolwentów szkolnictwa zawodowego na rynek pracy wymagać będzie: przejścia z kształcenia przedmiotowego na modułowe, zintegrowania kształcenia teoretycznego z praktycznym, zwiększenia zakresu praktyk zawodowych, które powinny mieć charakter merytoryczny i być dobrze przygotowane, zwiększenia czasu trwania praktyk zawodowych, 21