Wypalenie zawodowe wśród personelu medycznego - przegląd literatury

Transkrypt

1 PRACE ORYGINALNE Maciej Walkiewicz 1 Katarzyna Sowińska 2 Małgorzata Tartas 1 Wypalenie zawodowe wśród personelu medycznego - przegląd literatury Burnout in medical profession - a literature review 1 Katedra Psychologii, Gdański Uniwersytet Medyczny Kierownik: Prof. dr hab. Mikołaj Majkowicz 2 Zakład Pielęgniarstwa Ogólnego, Gdański Uniwersytet Medyczny p.o. kierownika: Dr hab. Andrzej Chamienia Dodatkowe słowa kluczowe: lekarze pielęgniarki wypalenie zawodowe obciążenie pracą Additional key words: medical doctors nurses burnout workload Celem prezentowanej pracy jest przedstawienie najnowszych doniesień badawczych dotyczących wypalenia zawodowego wśród lekarzy i pielęgniarek. W pierwszej części pracy przedstawiono najważniejsze narzędzia stosowane w badaniach dotyczących wypalenia wśród personelu medycznego. Następnie dokonano przeglądu wyników w perspektywie trzech wyróżniających się obszarów badawczych: czynników demograficznych, osobowościowych i sposobów radzenia sobie z trudnymi sytuacjami oraz organizacyjnego aspektu pracy zawodowej. Na podstawie prezentowanej literatury można podjąć próbę określenia profilu pracownika ochrony zdrowia będącego w grupie największego prawdopodobieństwa rozwoju syndromu wypalenia Wydaje się, że warto byłoby objąć szczególną uwagą studentów kierunków medycznych będących w grupie ryzyka wypalenia zawodowego w przyszłości i zaproponować im programy psychoedukacyjne już od początku nauki. The goal of this paper is to present the latest trends and research reports on burnout syndrome among doctors and nurses. In the first part we present the most recent research tools used in the study of burnout among medical personnel. Then we present results by three areas: demographic factors, personality and coping styles, and finally organizational aspect of the work. Based on the presented literature we attempt to determine the profile of health care worker who is at highest risk of burnout syndrome. It seems that it would be worth to take under consideration medical students who are in risk group and to offer them some special psycho educational programs since the beginning of education. Adres do korespondencji: Dr n. med. Maciej Walkiewicz Katedra Psychologii, Gdański Uniwersytet Medyczny ul. Tuwima 15, Gdańsk telefon: walkiewicz@gumed.edu.pl Wprowadzenie Wypalenie zawodowe jest przedłużającą się reakcją na przewlekle działające w pracy stresory emocjonalne i interpersonalne. Najpopularniejszą definicją wypalenia jest koncepcja Christiny Maslach, według której wypalenie jest psychologicznym zespołem wyczerpania emocjonalnego, depersonalizacji oraz obniżonego poczucia dokonań osobistych, który może występować u osób pracujących z innymi ludźmi w pewien określony sposób. Emocjonalne wyczerpanie to poczucie nadmiernego obciążenia emocjonalnego, przemęczenia, pustki uczuciowej, braku energii psychicznej i fizycznej. Depersonalizacja jest negatywną postawą w stosunku do pacjentów, skłonnością do traktowania ich w sposób obojętny, bezosobowy i przedmiotowy. Natomiast obniżone poczucie dokonań to spadek osobistego zaangażowania zawodowego, obniżenie osobistych osiągnięć lub satysfakcji zawodowej. Wypalenie dotyka głównie przedstawicieli specyficznych zawodów, które polegają na świadczeniu usług społecznych i wymagają bliskiej, bezpośredniej pracy z ludźmi, osobistego zaangażowania w kontakty interpersonalne. Często związane są z pomaganiem innym, a umiejętności społeczne są w nich podstawowym narzędziem pracy. Są to zawody określane w języku angielskim jako human services, lub helping professions np. lekarze, pielęgniarki, psycholodzy, pracownicy socjalni. Praca w obszarze ochrony zdrowia charakteryzuje się dużym obciążeniem emocjonalnym związanym ze stycznością z cierpieniem i śmiercią, które może powodować podwyższone ryzyko pogorszenia się stanu zdrowia wśród personelu, nieobecnościami, czy rezygnacją z pracy, a także obniżeniem efektywności zawodowej i jakości opieki świadczonej nad pacjentami [1-4]. W prezentowanej pracy przedstawione są najnowsze trendy badawcze i wnioski z dostępnej literatury dotyczącej wypalenia zawodowego wśród lekarzy i pielęgniarek. W pierwszej części zapoznajemy czytelnika z informacjami na temat narzędzi badawczych najczęściej wykorzystywanych w badaniach nad zjawiskiem wypalenia wśród personelu medycznego. Następnie prezentowane są wyniki badań, uporządkowane według trzech wyróżniających się obszarów: czynników demograficznych, zmiennych dotyczących wewnętrznej charakterystyki (osobowości) i sposobów radzenia sobie z trudnymi sytuacjami, a także czynników związanych z organizacyjnym aspektem pracy. Na koniec, we wnioskach podejmu- 263

2 jemy próbę określenia profilu pracownika ochrony zdrowia najbardziej narażonego na zespół wypalenia Celem prezentowanej pracy jest przedstawienie najnowszych doniesień badawczych dotyczących wypalenia zawodowego wśród lekarzy i pielęgniarek. badań dotyczą: poczucia kontroli The Internal-External Locus of Control (I-E) Scale [8], Levenson Locus of Control Scale [9] oraz popularnego modelu Wielkiej Piątki (NEO-PI): neurotyczność, ekstrawersja, otwartość na doświadczenie, ugodowość i sumienność [10,11]. Badania dotyczące środowiska pracy Aspekt związany ze środowiskiem pracy, składający się z: poczucia autonomii i kontroli (autonomy and control), otrzymywania informacji zwrotnych (feedback), wpływu na podejmowanie decyzji (influence over decisions), wsparcia przełożonego (le- Materiał i metody W celu dotarcia do wyników publikacji naukowych dotyczących zespołu wypalenia zawodowego wśród personelu medycznego z ostatnich lat wykorzystano trzy bazy danych: EBSCO, Medline oraz PubMed. Zastosowano następujące kryteria poszukiwania (kombinacje słów kluczowych): medical doctor, physician, nurse, medical profession, medicine, burnout, workload, Maslach Burnout Inventory, depersonalisation, emotional exhaustion, personal accomplishment, work stress, job satisfaction, professional efficacy. Temat najczęściej pojawiał się w czasopismach: Journal of Advances Nursing, International Journal of Nursing Studies, Psychology & Health, Public Health, Journal of Nursing Management, Medical Teacher. Poniżej prezentujemy narzędzia badawcze najczęściej wykorzystywane w badaniach nad zjawiskiem wypalenia wśród personelu medycznego. Badania dotyczące wypalenia zawodowego W prezentowanych pracach można zauważyć, że wypalenie zawodowe najczęściej przedstawiane jest zgodnie z modelem teoretycznym zaproponowanym przez Cristine Maslach (Maslach Burnout Inventory - ) składającym się z trzech aspektów: wyczerpania emocjonalnego, depersonalizacji i poczucia braku osobistych osiągnięć. We współczesnych badaniach stosunkowo często wykorzystywane są zmodyfikowane wersje tego narzędzia: Human Services Survey (-HSS) [1] oraz General Survey (-GS). Dodatkowo analizowany jest stres zawodowy, cynizm odzwierciedlający postawę obojętności lub dystansu w stosunku do pracy oraz skuteczność zawodowa dotycząca satysfakcji z przeszłych i obecnych osiągnięć oraz oczekiwań, co do dalszej efektywności w pracy [2,3]. Inny stosunkowo często wykorzystywany kwestionariusz Occupational Burnout Scale (OBS) poza emocjonalnym wyczerpaniem, sprawdza: osobistą obojętność (personal unconcern) oraz intencje odejścia z pracy (turnover intention) [4]. Shirom Melamed Burnout Measure (SMBM) [5], The Burnout Scale [6] i Tedium Index [7] określają trzy aspekty wypalenia: zmęczenie fizyczne (physical fatigue), oznaczające częstość odczuwania zmęczenia i fizycznego wyczerpania; zmęczenie poznawcze (cognitive weariness) - trudności z koncentracją oraz spowolnienie procesów myślowych oraz wyczerpanie emocjonalne (emotional exhaustion) - częstość odczuwania emocjonalnego wypalenia. Badania dotyczące osobowości Osobowościowe czynniki związane z wypaleniem zawodowym, na które najczęściej powołują się autorzy przywoływanych Tabela I Zespół wypalenia zawodowego wśród personelu medycznego - wyniki badań (L - lekarze; P - pielęgniarki). Workload among medical staff - results (L - medical doctors; P - nurses). Źródło Source 1. Demograficzne Demographic Płeć Gender Alacacioglu i wsp. (2009) Metoda Method N 77 L 56 P Najważniejsze wyniki The most important results Brak związku pomiędzy płcią a podskalami. Iglesias i wsp. (2010) 80 P Brak związku pomiędzy płcią a podskalami. Kowalski i wsp. (2009) -GS 959 P Brak związku pomiędzy płcią a poziomem wyczerpanie emocjonalne. Ozyurt i wsp. (2006) 598 L M - wyższy poziom depersonalizacji. Ratanawongsa i wsp. (2008) Peltzer i wsp. (2003) 402 L 40 L K - wyższy poziom wypalenia K - wyższy poziom wyczerpania emocjonalnego, niższy poczucia osobistych osiągnięć. K - wyższy poziom wyczerpania emocjonalnego, niższy poczucia osobistych osiągnięć. Sasaki i wsp. (2009) -GS 1291 P K - wyższy poziom wyczerpania emocjonalnego. Wiek Age Meeusen i wsp. (2010) 882 P Panagopoulu i wsp. (2006) 246 L Lin i wsp. (2009) -HSS 249 P Iglesias i wsp. (2010) 80 P Alacacioglu i wsp. (2009) 77 L 56 P Kapucu i wsp. (2009) 95 P Kowalski i wsp. (2009) -GS 959 P Al-Turki i wsp. (2010) 198 P Bruce i wsp. (2005) 50 L Stan cywilny Civil status Ifeagwazi (2006) 91 P Lin i wsp., (2009) -HSS 249 P Al-Turki i wsp. (2010) 198 P Wraz z wiekiem wyższy ogólny poziom wypalenia Wraz z wiekiem wyższy ogólny poziom wypalenia Wraz z wiekiem niższy poziom depersonalizacji pacjentów. Wraz z wiekiem wyższy poziom wyczerpania emocjonalnego. Wraz z wiekiem wyższy poziom wyczerpania emocjonalnego. Wraz z wiekiem niższy poziom poczucia osobistych osiągnięć. Brak związku pomiędzy wiekiem a wypaleniem zawodowym. Brak związku pomiędzy wiekiem a wypaleniem zawodowym. Wraz z wiekiem niższy ogólny poziom wypalenia Wraz z wiekiem niższy poziom wyczerpania emocjonalnego. Wdowy - wyższy poziom emocjonalnego wyczerpania. Mężatki - wyższy poziom emocjonalnego wyczerpania. Mężatki - wyższy poziom emocjonalnego wyczerpania. Badani stanu wolnego - wyższy poziom emocjonalnego wyczerpania. 264 M. Walkiewicz i wsp.

3 2. Osobowość i radzenie sobie Personality and coping Meeusen i wsp. (2010) POLS 882 P Wypalenie - negatywny związek z satysfakcją zawodową oraz zdrowiem. Hudek-Knezevic i wsp. (2011) McManus i wsp. (2004) Kovacs i wsp. (2010) 3. Organizacyjno - zawodowe Organizational - professional Doświadczenie zawodowe Professional experience Ramuszewicz i wsp. (2005) NEO-PI NEO-PI, Study Process Quest. -HSS, Frankfurt Emotion Work Scales Kwest. autorski 118 P 1668 L 80 L 76 P Lee i wsp. (2003) VAS 198 P Freeborn (2004) Tedium Index 608 L Schmitz i wsp. (2000) Locus of Control Quest., Nursing -Stress Quest. 361 P 80 P Brak związku doświadczenia zawodowego z poziomem wypalenia. Kapucu i wsp. (2009) 95 P Brak związku doświadczenia zawodowego z poziomem wypalenia. Kowalski i wsp. (2009) -GS 959 P Brak związku doświadczenia zawodowego z poziomem wypalenia. Demir i wsp. (2003) 333 P Cechy osobowości są słabymi predyktorami poziomu wypalenia Największy związek z poczucia osobistych dokonań. Wyczerpanie emocjonalne - pozytywny związek z introwersją i neurotyzmem. Depersonalizacja - pozytywny związek z ugodowością. Poczucie osobistych dokonań - pozytywny związek z ekstrawersją i poważnym podejściem do nauki. Emocjonalny dysonans (emotional dissonance), ujawnianie negatywnych emocji (display of negative emotions or interaction) oraz kontrola emocji (emotion control) - pozytywny związek z wypaleniem. Emocjonalny dysonans - najsilniejszy predyktor wyczerpania emocjonalnego. Przejawianie negatywnych emocji - najsilniejszy predyktor depersonalizacji. Wyższe poczucie kontroli - pozytywny zw. poczuciem osobistych dokonań i negatywny z emocjonalnym wyczerpaniem. Najważniejszym predyktorem wypalenia dla jego wszystkich trzech wymiarów było poczucie kontroli nad środowiskiem pracy. Wypalenie zawodowe - pozytywny związek z poziomem odczuwanego stresu zawodowego i poczuciem braku kontroli nad wydarzeniami, otoczeniem lub innymi ludźmi. Hsu i wsp. (2010) OBS 121 P Wypalenie - pozytywny związek ze stresem. McManus i wsp. (2002) Payne (2001) Sasaki i wsp. (2009) Dorz i wsp. (2003) Gueritault -Chalvin (2000) Shirom i wsp. (2010) Bruce i wsp. (2005) Kowalski i wsp. (2009) GHQ Ways of Coping -GS, GCQ COPE The Locus of Control, The Ways of Coping SMBM, Skala Autonomii Ocena rod. pracy -GS, Decision Latitude 331 L 89 P 1291 P 528 L/P 445 P 890 L Stres - pozytywny związek z wyczerpaniem emocjonalnym i depersonalizacją, negatywny z poczuciem osobistych dokonań. Sposoby radzenia sobie ze stresem są zw. z poziomem wypalenia. Najczęściej używana strategia - planowe rozwiązywanie problemu (planful problem-solving), a najrzadziej - ucieczka (escape). Pozytywny zw. pomiędzy ekspresją emocji a wyczerpaniem emocjonalnym i cynizmem. Osoby z najwyższym poczuciem osobistych osiągnięć unikają impulsywnego działania i czekają na odpowiedni moment. Osoby z wysokim poziomem wyczerpania emocjonalnego w większym stopniu zaprzeczają i wykorzystują humor jako strategie radzenia sobie. Zewnętrzne umiejscowienie kontroli - pozytywny związek z wypaleniem zawodowym. Autonomia - negatywny predyktor wypalenia. [Autonomia oznacza w tym przypadku możliwości podejmowania decyzji na temat leczenia pacjenta, wprowadzania nowych procedur leczniczych, dokształcania się]. 50 L Autonomia - pozytywny związek z poziomem depersonalizaji. 959 P Zakres swobody podejmowania decyzji (decision latitude) -negatywny związek z wyczerpaniem emocjonalnym. Doświadczenie zawodowe - dodatni związek z poczuciem osobistych osiągnięć. Brak związku z poziomem wyczerpania emocjonalnego i depersonalizacji. Quattrin i wsp. (2006) 100 P Doświadczenie zawodowe - pozytywny związek z wyczerpaniem emocjonalnym. 265

4 Iglesias i wsp. (2010) 80 P Doświadczenie zawodowe - pozytywny związek z wyczerpaniem emocjonalnym. Tekindal i wsp. (2012) 225 P Doświadczenie zawodowe - pozytywny związek z wyczerpaniem emocjonalnym. Doświadczenie zawodowe - negatywny związek z wyczerpaniem emocjonalnym. Al-Turki i wsp. (2010) 198 P Doświadczenie zawodowe - negatywny związek z wyczerpaniem emocjonalnym Kovacs i wsp. (2010) -HSS 80 L 76 P Doświadczenie - negatywny związek z wyczerpaniem emocjonalnym i depersonalizacją pacjentów. Specjalizacja Specialisation Ifeagwazi (2006) 91 P Pielęgniarki pracujące w oddziałach operacyjnych i oddziałach intensywnej terapii - wyższy poziom wypalenia Moreno-Jimenez i wsp. (2008) -HSS 130 L Lekarze pracujący z pacjentami terminalnymi - wyższy poziom wyczerpania emocjonalnego. Dochody Hsu i wsp. (2010) OBS 121 P Dochody - pozytywny związek z wypaleniem zawodowym. Ersoy-Kart (2009) MSPSS 100 P Dochody - pozytywny związek z poczuciem osobistych osiągnięć [pielęgniarki ratunkowe]. Tekindal i wsp. (2012) 225 P Dochody - negatywny związek z poczuciem wyczerpania emocjonalnego. Obciążenie pracą Workload Gueritault-Chalvin (2000) Kwestionariusz autorski 445 P Obciążenie pracą - pozytywny związek z wypaleniem. Ozyurt i wsp. (2006) 598 L Obciążenie pracą - pozytywny związek z wypaleniem. Shirom i wsp. (2010) SMBM, Workload scale 890 L Obciążenie pracą - pozytywny związek z wypaleniem. Kowalski i wsp. (2009) -GS 959 P Obciążenie pracą najsilniejszy predyktor wyczerpania emocjonalnego. Spooner-Lane, Patton (2008) -HSS 273 P Osoby pracujące w niepełnym wymiarze godzin - niższy poziom emocjonalnego wyczerpania. Greenglass i wsp. (2001) HSCL 1363 P Demir i wsp. (2003) 333 P Obciążenie pracą - pozytywny związek z wyczerpaniem emocjonalnym, cynizmem i somatyzacją oraz negatywny z efektywnością zawodową. Pracujących na dyżurach nocnych wyższe emocjonalne wyczerpanie i niższe poczucie osobistych osiągnięć. Kovacs i wsp. (2010) -HSS 80 L 76 P Liczba godzin pracy związana pozytywnie z depersonalizacją pacjentów i negatywnie z poczuciem osobistych osiągnięć. Brak różnic pomiędzy lekarzami i pielęgniarkami. Tekindal i wsp. (2012) 225 P Obciążenie pracą - negatywny związek z poczuciem osobistych osiągnięć. Jenkins, Elliott (2004) MHPSS 93 P Wyczerp. emoc.- pozyt. zw. z: workload, client-related difficulties, organizational structure and processes, relationships and conflicts with other professional, professional self-doubt, home-work conflict. Poczucie osobistych osiągnięć - negatywny związek z: client-related difficulties, relationships and conflicts with other professional, professional self-doubt, home-work conflict. Levert i wsp. (2000) 94 P Wyczerpanie emocjonalne i depersonalizacja związane z: workload, collegial suport, role conflict, role ambiguity. Narzędzia: Workload and Lack of Collegial Support, Role Conflict - Ambiguity. Kushnir, Cohen (2006) Burnout Scale (Kushnir, Melamed) 126 L pediatrów Nadmiar obowiązków administracyjnych i rzadki udział w satysfakcjonujących czynnościach jak np. uczenie studentów są ważnymi predyktorami wypalenia. Van der Colff, Rothmann (2009) OLQ, COPE, UWES 818 P Zaangażowanie zawodowe - negatywny związek z wyczerpaniem emocjonalnym i depersonalizacją, z którą zw. jest stres zawodowy, i w małym stopniu poczucie koherencji. Levert i wsp. (2000) OLQ 94 P Wyczerpanie emocjonalne pozytywny zw. z obciążeniem pracą i poczuciem koherencji oraz konfliktem praca a życiem osobiste. Wsparcie - współpraca Support - team working Jenkins, Elliott (2004) Van Bogaert i wsp. (2009) Skala wsparcia społecz. NWIR-VL 93 P Wsparcie współpracowników - negatywny zw. z wyczerpaniem emocjonalnym. 401 P Jakość współpracy pielęgniarka-lekarz - negatywny związek z wyczerpaniem emocjonalnym u pielęgniarek. Hanrahan i wsp. (2010) PES-NWI 353 P Jakość współpracy pielęgniarka psychiatryczna-lekarz - negatywny związek z wyczerpaniem emocjonalnym, depersonalizacją pacjentów. Van der Colff, Rothmann (2009) Nursing Stress Inventory 818 P Wyczerpanie emocjonalne i depersonalizacja - pozytywny związek z nadmiernymi wymaganiami zawodowymi i brakiem wsparcia. 266 M. Walkiewicz i wsp.

5 ader support), kompromisu zawodowego (professional compromise), jasności roli zawodowej (role clarity), konfliktu roli (role conflict), wsparcia współpracowników (peer support), wymagań zawodowych (work demands) [12] oraz możliwości podejmowania decyzji, kreatywności, wykorzystania i rozwoju osobistych oraz zawodowych umiejętności [13]. Dodatkowo analizowanymi obszarami są: zdolność wpływania na środowisko pracy (ability to influence work environment), możliwość uczestniczenia w podejmowaniu decyzji (opportunity to participate in decision making), stopień, w którym brak poczucia autonomii przyczynia się do odczuwania stresu (the degree to which lack of autonomy contributes to feelings of stress) oraz satysfakcja z kontroli nad harmonogramem (satisfaction with control over schedule) [6]. Badania dotyczące obciążenia pracą Analizując związek wypalenia zawodowego z obciążeniem pracą autorzy podkreślają: przeciążenie ilościowe (quantitative overload), rozumiane jako: za dużą liczbę godzin pracy, za ciężką pracę, zbyt wielu pacjentów; a także przeciążenie jakościowe (qualitative overload), rozumiane jako problem z rozdysponowaniem czasu pomiędzy pracą a rodziną [9]. Temat obciążenia pracą pojawia się także w kwestionariuszu Mental Health Professionals Stress Scale (MHPSS) [14] w kontekście analizy poziomu stresu związanego z pracą zawodową: obciążenie pracą (workload), trudności związane z pacjentami (client-related difficulties), struktura i procesy organizacyjne (organizational structure and processes), relacje i konflikty z innymi specjalistami (relationships and conflicts wirh other professionals), niedostatek zasobów (lack of resources), brak zawodowej pewności siebie (professional selfdoubt) oraz konflikt dom-praca (home-work conflict). Nursing Stress Inventory (NSI) pod uwagę bierze: brak wsparcia organizacyjnego (lack of organisational support), rozumianego jako brak wsparcia ze strony przełożonych i współpracowników; wymagania zawodowe (demands of the job) np. ciągłą stycznością z nowymi sytuacjami oraz czynniki swoiste dla pielęgniarstwa (nursing-specific) np.: śmierć pacjenta, popełnianie błędów podczas leczenia, bycie świadkiem cierpienia [15]. Nursing Stress Questionnaire analizuje źródła stresu zawodowego wśród pielęgniarek [13]. Badania dotyczące wsparcia społecznego Wsparcie analizowano pod względem trzech źródeł: rodziny, przyjaciół i innych znaczących osób - The Multidimensional Scale of Perceived Social Support (MSPSS) [16] oraz wsparcia w miejscu pracy (przełożeni i współpracownicy) [18]. Badania dotyczące współpracy w zespole Analizowano jakość współpracy w zespole terapeutycznym, najczęściej dotyczyła ona jednak aspektów pracy pielęgniarskiej. Wskazywano na: relacje pielęgniarka-lekarz (nurse-physician relationship), zarządzanie pielęgniarkami na poziomie oddziału (nurse management at the unit level) oraz zarządzanie szpitalem - wsparcie organizacyjne (hospital management-organizational support) - Revised Nursing Work Index (NWIR-VL) [19]. Sprawdzano także: uczestnictwo pielęgniarki w sprawach szpitala (nurse participation in hospital affairs), podstawy jakości opieki (foundations for quality of care), zdolności menedżerskie w kierownictwie (manager skill at leadership), relacje pielęgniarka-lekarz (nurse-physician relationship) oraz odpowiedni personel i zasoby (adequate staffing and resources) - Practice Environment Scale-Nurse Work Index (PES-NWI) [17]. Wyniki 1. Czynniki demograficzne Płeć Część badań wskazuje na brak związku pomiędzy płcią a wypaleniem [17,18,19]. W badaniu Ozyurt i in. wykazano jednak, że mężczyźni wykazują wyższy poziom depersonalizacji pacjentów niż kobiety [20]. Większość badań jest jednak zgodna, co do tego, że kobiety pracujące w zawodach medycznych charakteryzuje wyższy poziom wypalenia zawodowego ogólnie [21], a zwłaszcza w aspekcie wyczerpania emocjonalnego [7,22,23] i poczucia osobistych dokonań [34,38]. Wiek Niektóre badania wskazują na brak związku pomiędzy wiekiem a wypaleniem zawodowym [17,24]. Część badań sugeruje, że wraz z wiekiem obniża się depersonalizacja pacjentów i ogólny poziom wypalenia zawodowego [16,27,25,26]. Zasadniczo jednak większość jest zgodna, że wśród personelu medycznego wraz z wiekiem rośnie poziom wypalenia zawodowego [5,22,23,27]. Stan cywilny Wyniki są niejednoznaczne. Istnieją dowody mówiące o tym, że osoby będące w stałych związkach uzyskują wyższe wyniki w aspekcie wyczerpania emocjonalnego [5,29]. Dostępne są informacje wskazujące, że wdowcy w porównaniu do osób będących w związkach uzyskują wyższe wyniki w aspekcie wyczerpania emocjonalnego [28], a także inne sugerujące brak związku wypalenia ze stanem cywilnym [27]. 2. Osobowość i sposoby radzenia sobie z trudnościami 2.1. Stres Badania jednoznacznie wskazują, że wypalenie zawodowe jest związane z odczuwaniem wysokiego poziomu stresu [3,8,29]. Sposoby radzenia sobie ze stresem mogą pełnić rolę czynnika chroniącego przed wypaleniem np. skuteczne wydaje się być unikanie impulsywnego działania i planowe rozwiązywanie problemów. Z kolei: ucieczka, zaprzeczanie i wykorzystywanie humoru, jako strategii radzenia sobie ze stresem wiążą się dodatnio z emocjonalnym wyczerpaniem [30,31] Osobowość Pomimo, iż w pewnym badaniu wykazano brak związku pomiędzy strukturą osobowości a wypaleniem zawodowym [21] zauważyć można pewną tendencję. Lekarzy najbardziej wypalonych zawodowo cechuje wysoki poziom introwersji i neurotyczności. Oznacza to, iż wykazują oni największą rezerwę w kontaktach społecznych, są najbardziej niestabilni emocjonalnie i posiadają tendencję do przeżywania negatywnych emocji [32]. Co więcej, lekarze o niskim poziomie ugodowości mają większą tendencję do depersonalizacji pacjentów [15]. Wyniki dostępnych badań wskazują także na dodatni związek pomiędzy ekspresją emocji, a takimi aspektami wypalenia, jak: wyczerpanie emocjonalne i cynizm [7]. Istotną rolę odgrywa także niskie i zewnętrznie umiejscowione poczucie kontroli, przekonanie dotyczące zdolności wpływania na wydarzenia [11,12,13,33]. Osoby o wewnętrznym umiejscowieniu kontroli mają przekonanie o własnym wpływie na otoczenie, podczas gdy osoby o zewnętrznym umiejscowieniu kontroli przejawiają tendencję do postrzegania wydarzeń jako sterowanych przez czynniki od nich niezależne, takie jak szczęście i przeznaczenie [12,13]. 3. Czynniki organizacyjno-zawodowe 3.1. Doświadczenie zawodowe Istnieją dane wskazujące na brak związku pomiędzy doświadczeniem zawodowym a poziomem wypalenia zawodowego [28,17,34]. Jednakże większość doniesień jednoznacznie podkreśla dodatni związek stażu pracy z wypaleniem zawodowym [23,27,29,36,35,36] Miejsce zatrudnienia Można zaobserwować, że pielęgniarki pracujące na oddziałach zabiegowych i oddziałach intensywnej terapii charakteryzuje wyższy poziom wypalenia zawodowego [32]. Natomiast lekarze pracujący z pacjentami terminalnymi mają większe niż inni poczucie wyczerpania emocjonalnego [37] Wynagrodzenie Wyniki badań są jednoznaczne. Osoby uzyskujące wyższe dochody cechuje niższy poziom wypalenia zawodowego [8], a zwłaszcza mniejsze wyczerpanie emocjonalne i wyższe poczucie osobistych osiągnięć [20] Obciążenie pracą zawodową Dostępne wyniki badań jednoznacznie wskazują, że obciążenie pracą jest bardzo silnym predyktorem występowania wypalenia zawodowego [9,12,24]. Autorzy podkreślają zwłaszcza związek pomiędzy przeciążeniem pracą a wyczerpaniem emocjonalnym [17,38,39]. Ponadto obciążenie pracą związane jest z wyższym poziomem cynizmu i radzeniem sobie poprzez somatyzację, mniejszą efektywnością zawodową [6] oraz depersonalizacją pacjentów i niskim poczuciem osiągnięć osobistych [36,40]. Warto podkreślić, że pielęgniarki, które są bardziej obciążone pracą i jednocześnie bardziej wyczerpane emocjonalnie deklarują częściej problemy w relacji z pacjentami (client-related difficulties), problemy wynikające z miejsca w strukturze organizacyjnej (organizational structure and processes), częstsze konflikty w zespole terapeutycznym (relationships 267

6 and conflicts with other professionals), brak wiary w swoje kompetencje zawodowe (professional self-doubt) oraz konflikt pomiędzy życiem zawodowym a osobistym (home-work conflict) [18]. Ponadto istotnymi predyktorami wypalenia zawodowego są: nadmiar obowiązków administracyjnych oraz rzadki udział w satysfakcjonujących czynnościach, jak np. uczenie studentów [10], brakiem wsparcia zespołu (collegial support), oraz niejasnością dotyczącą zadań w pracy (role ambiguity) [40]. Związek wypalenia zawodowego z autonomią, czyli: możliwością podejmowania decyzji na temat leczenia pacjenta, wprowadzania nowych procedur leczniczych i dokształcania jest niejasny. Jedno z badań sugeruje, że autonomia jest negatywnym predyktorem wypalenia [9], inne natomiast wskazują dodatni związek z poziomem depersonalizacji pacjentów [16]. Zaskakujące okazują się wyniki pewnego badania mówiące o tym, że im większe zaangażowanie zawodowe, tym mniejsze emocjonalne wyczerpanie i depersonalizacja Wsparcie i współpraca Można zauważyć, że ważnym predyktorem wypalenia zawodowego są nadmierne wymagania zawodowe przy jednoczesnym braku wsparcia ze strony współpracowników [18,19]. Zwłaszcza dla pielęgniarek ważna jest także jakość współpracy z lekarzami [21,27]. Omówienie wyników Na podstawie prezentowanych wyników badań można podjąć próbę określenia profilu pracownika ochrony zdrowia będącego w grupie ryzyka rozwoju zespołu wypalenia Z dużym prawdopodobieństwem można przypuszczać, że symptomy wypalenia częściej będą dotyczyły kobiet z dużym doświadczeniem zawodowym. Należy także podkreślić, że pielęgniarki narażone są na wypalenie w pracy znacznie bardziej niż nich rówieśniczki, absolwentki kierunku lekarskiego. Istotnym aspektem jest także niesprzyjające środowisko pracy, obfitujące w częste konflikty ze współpracownikami. Jest to czynnik szczególnie wzmacniający poziom wypalenia, zwłaszcza gdy pracownicy mają poczucie, że nie mogą liczyć na wsparcie przełożonych. Pielęgniarki stosunkowo często podkreślają także niską jakość współpracy z lekarzami, jako przyczynę wypalenia. Lekarze najbardziej narażeni na wypalenie zajmują się pacjentami terminalnie chorymi natomiast pielęgniarki pracują na oddziałach zabiegowych i intensywnej terapii. Jednocześnie ryzyko wypalenia zwiększa się odwrotnie proporcjonalnie do osiąganych w ochronie zdrowia dochodów. Ponadto na wypalenie wpływ ma jakość zadań wykonywanych w pracy tzn. dużo pracy administracyjnej i mało satysfakcjonujących, rozwijających zajęć np. uczenia studentów. Ważnym aspektem jest także mały wpływ na podejmowane decyzje oraz brak możliwości dokształcania się. Personel medyczny z grupy ryzyka cechuje pewien sposób radzenia sobie z trudnościami i specyficzna konstrukcja osobowościowa. Najczęściej są to osoby, które deklarują bardzo wysokie obciążenie stresem zawodowym. Pracownicy ci radząc sobie z trudnościami działają jednak raczej impulsywnie, przejawiając trudności w planowym rozwiązywaniu problemów. Mają także tendencję do uciekania i zaprzeczania doświadczanym trudnościom. Cechy osobowości charakterystyczne dla lekarzy szczególnie narażonych na wypalenie to: wysoka introwersja społeczna, niestabilność emocjonalna, niska ugodowość i niskie, zewnętrzne umiejscowienie kontroli, czyli poczucie braku własnego wpływu na bieg wydarzeń. Biorąc pod uwagę powyższe dane można przypuszczać, że pielęgniarki narażone są na częstsze wypalenie w pracy z powodu specyfiki ich pracy i miejsca w hierarchii zawodowej. Pracują głównie w trybie zmianowym, spędzając przy łóżku pacjenta najwięcej czasu. To na nich skupia się także najczęściej niezadowolenie pacjentów i ich rodzin, a także stosunkowo często podkreślane dewaluowanie np. przez lekarzy. Interesujące wydaje się odwołanie do polskich realiów, czyli największego podłużnego badania psychologicznego - Diagnozy Społecznej i porównanie jakości i warunków życia tych dwóch grup zawodowych [41]. Aktualnie, spośród wszystkich 39 porównywanych grup zawodowych, lekarze w Polsce zajmują jedno z najwyższych miejsc w rankingu pod względem ogólnego wskaźnika jakości życia. Są jednymi z najszczęśliwszych, najlepiej oceniających swoje życie, najbardziej zadowolonych ze swoich osiągnięć i perspektyw na przyszłość. Pielęgniarki natomiast zajmują bardziej odległe 16 miejsce. Ponadto polscy lekarze uzyskują najwyższe wynagrodzenia. W ostatnich latach ta grupa zawodowa zanotowała największy wzrost zarobków przesuwając się w hierarchii wysokości wynagrodzeń na pierwsze miejsce w rankingu. Należy dodać, że pielęgniarki należą do jednej z grup zawodowych najczęściej cierpiącą na depresję. Ciekawe wydaję się również to, że spośród wszystkich porównywanych grup zawodowych największy odsetek kobiet pracuje w zawodzie pielęgniarki (94%). Natomiast wśród zawodów o tzw. wyższym statusie społecznym kobiety przeważają w grupie lekarzy (72%). Żeby zostać pielęgniarką w Polsce należy uczyć się średnio 14,4, a lekarzem 17,6 roku. Istotna wydaje się być również możliwość uzyskania wsparcia społecznego od najbliższych. Wśród pielęgniarek tylko 13% to single, natomiast wśród lekarzy 33% i analogicznie 76% pielęgniarek żyje w związku małżeńskim i 55% lekarzy. Odwołując się do środowiska pracy można zauważyć, iż pielęgniarki w Polsce spędzają w pracy podobną liczbę godzin (40 pielęgniarki, 42 lekarze). Sprawia im ona jednak dużo miej satysfakcji (zadowolone z pracy: pielęgniarki 55%, lekarze 75%; z własnych osiągnięć: pielęgniarki 53%, lekarze 65%; z perspektyw na przyszłość: pielęgniarki 26%, lekarze 36%). Duża liczba badań dotyczących wypalenia zawodowego wśród profesji medycznych może świadczyć o wadze problemu i wciąż nierozwiązanej kwestii. Przegląd dostępnej literatury wyraźnie uwidacznia różnorodność narzędzi wykorzystywanych do jej pomiaru. Jednakże niejednoznaczność zaprezentowanych w pracy wyników badań skłania do kontynuowania prac w tym obszarze. Wydaje się, że w przyszłości należałoby skupić się na opisanych grupach ryzyka już w momencie kształcenia. Szczególnymi działaniami warto byłoby objąć tych studentów, którzy mają problemy w nawiązywaniu relacji z innymi, są wyjątkowo niestabilni emocjonalnie, charakteryzujących się niską ugodowością i niskim, zewnętrznie umiejscowionym poczuciem kontroli. Sensowne i możliwe wydaje się wyselekcjonowanie zagrożonych w przyszłości wypaleniem zawodowym osób już w momencie rekrutacji na studia medyczne lub na początku studiów i stworzenie dla nich specjalnych programów psychoedukacyjnych np. w formie fakultetów, przygotowujących lepiej do wybranego zawodu. Piśmiennictwo 1. Lin F, St John W, McVeigh C: Burnout among hospital nurses in China. J Nurs Manag. 2009: 17; Greenglass ER, Burke RJ, Fiksenbaum L: Workload and burnout in nurses. J. Community. Appl Soc Psychol. 2001; 11: Sasaki M, Kitaoka-Higashiguchi K, Morikawa Y, Nakagawa H: Relationship between stress coping and burnout in Japanese hospital nurses. J Nurs Manag. 2009; 17: Hsu HY, Chen S-H, Yu H-Y, Lou JH: Job stress, achievement motivation and occupational burnout among male nurses. J Adv Nurs. 2010; 66: Shirom A, Nirel N, Vinokur AD: Work hours and caseload as predictors of physician burnout: the mediating effects by perceived workload and by autonomy. Appl Psychol. 2010; 59: Kushnir T, Cohen AH: Job structure and burnout among primary care paediatricians. Work. 2006; 27; Freeborn DK: Satisfaction, commitment and psychological well-being among HMO physicians. West J Med. 2001; 174: Gueritault-Chalvin V, Kalichman SC, Demi A, Peterson JL: Work-related and occupational burnout in AIDS caregivers: test of a coping model with nurses providing AIDS care. AIDS Care. 2000; 12: Schmitz N, Neumann W, Oppermann R: Stress, burnout and locus of control in German nurses. Int J Nurs Stud. 2000; 37: Hudek-Knezevic J, Maglica BK, Krapic N: Personality, organisational stress and attitudes toward work as a prospective predictors of professional burnout in hospital nurses. Public Health. 2011; 52: McManus IC, Keeling A, Paice E: Stress, burnout and doctors attitudes to work are determined by personality and learning style: A twelve year longitudinal study of UK medical graduates. BMC Med. 2004; 2: Bruce SM, Conaglen HM, Conaglen JV: Burnout in physicians: a case for peer-support. Intern Med J. 2005; 35: Kowalski C, Ommen O, Driller E, Ernstmann, Wirtz MA. et al: Burnout in nurses- the relationship between social capital in hospitals and emotional exhaustion. J Clin Nurs. 2009; 19; Jenkins R, Elliott P: Stressors, burnout and social support: nurses in acute mental health settings. J Adv Nurs. 2004; 48: Van Bogaert P, Meulemans H, Clarke S, Vermeven K, Van de Hevning P: Hospital nurse practice environment, burnout, job outcomes and quality of care: test of structural equation model. J Adv Nurs. 2009; 65: Ersoy-Kart M: Relations among social support burnout and experiences of anger: an investigation among emergency nurses. Nurs Forum. 2009; 45: Hanrahan NP, Aiken LH, McClaine L, Hanlon AL: Relationship between psychiatric nurse work environments and nurse burnout in acute care general hospitals. Issues Ment Health Nurs. 2010; 31: Alacacioglu A, Yavuzsen T, Dirioz M, Oztop I, 268 M. Walkiewicz i wsp.

7 Yilmaz U: Burnout in nurses and physicians working at an oncology department. Psychooncology 2009; 18; Iglesias MEL, de Bengoa Vallejo, Fuentes PS: The relationship between experiential avoidance and burnout syndrome in critical care nurses: A cross-sectional questionnaire survey. Int J Nurs Stud. 2010; 47: Ozyurt A, Hayran O, Sur H: Predictors of burnout and job satisfaction among Turkish physicians. QJM. 2006; 99: Ratanawongsa N, Roter D, Beach MC, Laird SL, Larson SM. et al: Physician burnout and patientphysician communication during primary care encounters. J Gen Intern Med. 2008; 23: Peltzer K, Mashego TA, Mabeba M: Short Communication: Occupational stress and burnout among South African medical practitioners. Stress Health. 2003; 19: Tunc T, Kutanis RO: Role conflict, role ambiguity and burnout in nurses and physicians of university hospital in Turkey. Nurs Health Sci. 2009; 11: Kapucu SS, Akkus Y, Akdemir N, Karacan Y: The burnout and exhaustion levels of nurses working in haemodialysis units. J Ren Care 2009; 35: Al-Turki HA, Al-Turki RA, Al-Dardas HA, Al-Gazol MR, Al-Maghrabi GH. et al: Burnout syndrome among multinational nurses working in Saudi Arabia. Ann Afr Med. 2010; 9; Panagopoulu E, Montgomery A, Benos A: Burnout in internal medicine physicians: differences between residents and specialists. Eur J Intern Med. 2006; 17: Meeusen V, Van Dam K, Brown-Mahoney C, Van Zendert A, Knapa H: Burnout, psychosomatic symptoms and job satysfaction among Dutch anaesthetists: a survey. Acta Anaesthesiol Scand. 2010; 54: Ifeagwazi CM: The influence of marital status on selfreport of symptoms of psychological burnout among nurses. OMEGA 2006; 52: McManus IC, Winder BC, Gordon D: The causal links between stress and burnout in a longitudinal study of UK doctors. Lancet 2002; 359: Dorz S, Novara C, Sica C, Sanavio E: Predicting burnout among HIV/AIDS and oncology health care workers. Psychol Health 2003; 18; Payne N: Occupational stressors and coping as determinants of burnout in female hospice nurses. J. Adv. Nurs. 2001; 33; Kovacs M, Kovacs E, Hegedus K: Emotion work and burnout: cross-sectional study of nurses and physicians in Hungary. Public Health 2010; 51: Lee H, Song R, Cho Y, Lee GZ, Daly B. et al: A comprehensive model for predicting burnout in Korean nurses. J. Adv. Nurs. 2003; 45: Ramuszewicz M, Krajewska-Kułak E, Rolka H, Łukaszuk C, Kułak W. et al: Problem of occupational burnout syndrome in surgery nurses. Chir Pol. 2005; 7; Quattrin R, Zanini A, Nascig E, Annunziata M, Caliagaris M, Brusaferro S: Level of burnout among nurses working in oncology in an Italian region. Oncol Nurs Forum. 2006; 33; Tekindal B, Tekindal MA, Ozturk F, Alan S: Nurses burnout and unmet nursing care needs of patients relatives in a Turkish State Hospital. Int J Nurs Pract. 2012; 18: Moreno-Jimenez B, Rodriguez-Carvajal R, Hernandez EG, Benadero EM: Terminal versus non-terminal care in physician burnout: the role of decision-taking processes and attitudes to death. Salud Ment. 2008; 31: Demir A, Ulusoy M, Ulusoy MF: Investigation of factors influencing levels in the professional and private lives of nurses. Int J Nurs Stud. 2003; 40; Spooner-Lane R, Patton W: Determinants of burnout among public hospital nurses. Aust J Adv Nurs. 2008; 25; Levert T, Lucas M, Ortlepp K: Burnout in psychiatric nurses:contributions of the work environment and a sense of coherence. South Afr J Psychol. 2000; 30: Czapinski J, Panek T. (red.). Diagnoza Społeczna 2011 Warunki i Jakość Życia Polaków Raport). [Special issue]. Contemporary Economics. 2011; 5: