PROBLEMY AKTYWNOŚCI ZAWODOWEJ LUDZI STARSZYCH (GŁOS W DYSKUSJI) Wstęp

Transkrypt

1 T. XL Zeszyty Naukowe WSHE 2015 r. Henryk Stępień (Wyższa Szkoła Humanistyczno-Ekonomiczna we Włocławku) PROBLEMY AKTYWNOŚCI ZAWODOWEJ LUDZI STARSZYCH (GŁOS W DYSKUSJI) Wstęp Współczesne społeczeństwa wielu krajów, w tym przede wszystkim europejskich, stanęły przed problemem starzenia, mierzonym ciągłym wzrostem populacji seniorów. Równocześnie na skutek postępu medycyny, zwiększają się wskaźniki średniego trwania życia. Powoduje to, że dotychczasowe systemy zabezpieczenia na starość stają się mało wydolne, stanowiąc coraz większe obciążenia dla finansów publicznych większości państw. Istnieje zatem potrzeba wydłużenia obecności seniorów na rynku pracy. W tym też kierunku idą rozwiązania w UE i w poszczególnych krajach członkowskich UE. Są na to środki Europejskiego Funduszu Społecznego oraz środki przewidziane w programach poszczególnych rządów. Powstała specjalna dyscyplina naukowa zarządzanie wiekiem, która może pomóc w wypracowaniu rozwiązań służących przedłużaniu aktywności zawodowej ludzi starszych. Proces ten wpływa na poprawę materialną ludzi starszych (pobierają emerytury i wynagrodzenie za pracę), a także, co jest szczególnie ważne, wydaje się być najlepszą formą stopniowej adaptacji do emerytury oraz pozwala im dalej utrzymać relacje społeczne bez konieczności gwałtownej zmiany przyzwyczajeń i zachowań 1. 1 K. Baładynowicz-Panfil, Znaczenie aktywności zawodowej dla jakości życia osób starszych, [w:] Jakość życia seniorów w XXI w. Ku aktywności, pod red. D. Kałuży, P. Szukalskiego, Łódź 2010, s

2 Henryk Stępień Sytuacja seniorów na rynku pracy obecnie i w perspektywie Sytuacja demograficzna we współczesnym świecie charakteryzuje się szybkim przyrostem odsetka osób powyżej 60. roku życia. Zmniejszająca się liczba ludności zawodowo czynnej i wzrost liczby emerytów stają się coraz większym problemem dla systemów opieki społecznej większości krajów świata, w tym Polski. Poza tym prognozy przewidują, że w ciągu najbliższych kilkudziesięciu lat średnie trwanie życia wydłuży się w krajach UE o 8 lat dla mężczyzn i o 6,5 roku dla kobiet (prognoza dla roku 2060 w stosunku do roku 2010 patrz tabela). Należy zatem zwiększać wskaźniki zatrudnienia wśród osób starszych wszystkimi możliwymi sposobami, a nie ograniczać zatrudnianie emerytów, którzy jakoby zajmują miejsca młodym na rynku pracy. Służy temu polityka wycofywania się z systemów wczesnych emerytur dla niektórych grup zawodowych, promocja uczenia się przez całe życie, zachęta do pozostawania na rynku pracy jak najdłużej. W 2010 r. wskaźniki zatrudnienia pracowników w wieku lata w Polsce były najniższe w całej UE i wynosiły 34%, podczas gdy np. w Niemczech 57,7%, Szwecji 70,6%, Hiszpanii 43,6%, Czechach 46,5% itp. Badania wyspecjalizowanych pracowni pokazują, że co czwarty Polak w wieku powyżej 50 lat czuje się zagrożony utratą pracy (PBS Sopot). 142 Tabela. Prognoza demograficzna Eurostatu do 2060 r. (wybrane elementy) Liczba ludności w wieku produkcyjnym (w proc.): 2010 r r. UE 17,4 29,5 Polska 13,5 34,5 Liczba ludności w wybranych krajach (w mln osób): Wielka Brytania 63,7 79,0 Francja 66,3 74,0 Niemcy 81,0 66,0 Hiszpania 47,7 52,0 Polska 38,3 32,7 Źródło: Komunikat Eurostat adres internetowy ( ) Należy także wspomnieć o szeregu przyczynach pozaekonomicznych wpływających na decyzje przedsiębiorców zatrudniających osoby starsze. Są to: tzw. trudne charaktery (nie można ich sobie ukształtować):

3 Problemy aktywności zawodowej ludzi starszych (głos w dyskusji) mają większe roszczenia płacowe niż młodzi, wymagają szacunku względem swojej osoby, zwolnienie ich z pracy jest trudne ze względów etyczno-moralnych. Ogólnie obserwuje się, że następuje proces wypychania z rynku pracy osób starszych. Pracodawcy uważają, że są oni zbyt tradycyjni, czyli mało elastyczni względem zachodzących zmian technologii i organizacji pracy, są bardziej kosztowni niż młodzi oraz uciążliwi z uwagi na przewidzianą prawem ochronę zatrudnienia w wieku przedemerytalnym. Tendencje obserwowane na polskim rynku pracy spowodowały przyjęcie przez Radę Ministrów programu pt. Solidarność pokoleń, którego zasadniczym celem jest osiągnięcie do 2020 r. wskaźnika zatrudnienia osób w wieku lata na poziomie 50% 2. Wykorzystywane tu będą środki Europejskiego Funduszu Społecznego, a także innych polskich funduszy celowych. Do tej pory wprowadzono następujące rozwiązania aktywizujące zawodowo seniorów: zwolniono pracodawców z opłacania składek na Fundusz Pracy i Fundusz Gwarantowanych Świadczeń Pracowniczych za zatrudnienie pracowników w wieku przedemerytalnym, zmniejszono z 33 do 14 liczbę dni choroby, za które płaci pracodawca zatrudniający pracownika w wieku 50 lat, zwolniono z podatku dochodowego PIT świadczenia przyznane przez pracodawcę pracownikowi podnoszącemu kwalifikacje oraz umożliwiono udzielenie płatnego urlopu szkoleniowego lub zwolnienie z całości lub części dnia pracy na cele szkoleniowe. Wszystkie te działania są zgodne z zasadniczym celem programu, którym jest podniesienie wskaźnika aktywności zawodowej ludzi starszych. Aktywność zawodowa ludzi starszych w gospodarce ukrytej Część aktywności zawodowej ludzi starszych realizuje się z pewnością w tzw. szarej strefie. Podstawowym kryterium zaliczenia działalności gospodarczej do szarej strefy jest tworzenie wartości dodanej, która nie jest uwzględniona przez urzędy statystyczne. Należy zauważyć, że nie zalicza się do szarej strefy produkcji na własny użytek, realizowanej przez gospodarstwa domowe. Chodzi zatem o produkcję i usługi, które stanowią element konsumpcji oraz kreują dochody, trafiające do obiegu gospodarczego. 2 Strona internetowa Ministerstwa Pracy i Polityki Społecznej. 143

4 Henryk Stępień Zgodnie z zasadami rachunków narodowych ESA 2010 na szarą strefę składają się trzy podstawowe elementy: 1) działalność nielegalna, czyli sprzeczna z prawem, 2) działalność ukryta, która nie jest sprzeczna z prawem, lecz nie jest zgłaszana w urzędach skarbowych, 3) działalność nieformalna w sytuacji, gdy nie prowadzi się żadnych rejestrów. Działalność nielegalna dotyczy wytwórni alkoholu, papierosów, leków, narkotyków i ich dystrybucji, a także prostytucji, nielegalnych walk, wyścigów, kasyn gry itp. Prowadzą ją głównie grupy przestępcze, praktycznie we wszystkich krajach świata. Trudno ją zwalczać z uwagi na korupcyjne powiązania z ośrodkami władzy i ich ochrony porządku publicznego. Działalność ukryta jest prowadzona przez oficjalnie zarejestrowane przedsiębiorstwa, które świadomie zaniżają obroty, zatrudniają na czarno pracowników płacąc im pod stołem itp. Zjawisko to dotyczy w większości mikro i małych przedsiębiorców. Działalność gospodarcza nieformalna podejmowana jest przez osoby fizyczne odpłatnie wykonujące usługi na rzecz innych osób lub inwestycji. Najczęściej ma to charakter dorywczy lub sezonowy i dotyczy wielu dziedzin gospodarki, a także innych sfer życia społecznego. W tę działalność zaangażowana jest w dużym stopniu tzw. marginalna siła robocza, którą tworzą: bezrobotni bez perspektyw znalezienia stałego zatrudnienia, emeryci i renciści, którzy dysponują dużą ilością czasu wolnego, studenci i uczniowie, imigranci zarobkowi. Aktywność na tym nieformalnym rynku pracy w grupie emerytów i rencistów dotyczy, jak się wydaje, przede wszystkim takich zawodów, jak: korepetytor, opiekun małego dziecka, kierowca, pracownik ochrony, pracownik rolny. Szczegółowe badania w tym zakresie pozwoliłyby na szerszą analizę i wnioski. Autor takich badań nie prowadził. Szarą strefę w gospodarce nie zawsze postrzega się wyłącznie negatywnie. Te negatywne oceny dotyczą szczególnie działalności niezgodnej z prawem, ponieważ dotykają one szczególnie groźnej przestępczości zorganizowanej. Z kolei działalność gospodarcza nieformalna umożliwia zarobkowanie osób w tych sytuacjach, gdy oficjalnie nie można takiej działalności prowadzić (zatrudnianie osób o niskich kwalifikacjach, emerytów, rencistów i uzyskiwanie przez nich dochodów, co generuje dodatkowy popyt w gospodarce). Stąd ten element szarej strefy wpływa zdaniem ekonomistów na dodatkowe oliwienie trybów gospodarki, a więc wpływa na jej rozwój. Począwszy od 2014 r. GUS uwzględnia w rachunku liczenia Produktu Krajowego Brutto tzw. szarą strefę. Taki wymóg wynika z rozporządzenia Parlamentu Europejskiego. Według GUS największy udział w działalności nielegal- 144

5 Problemy aktywności zawodowej ludzi starszych (głos w dyskusji) nej miała produkcja i handel narkotykami, którą szacuje się na 75% wartości działalności nielegalnej. Za 2013 r. cała działalność nielegalna szacowana jest na 13 mld zł, co stanowi 0,79 PKB. Podsumowanie Rozwój społeczno-gospodarczy świata, coraz lepsze warunki życia i pracy, postęp techniczny we wszystkich dziedzinach, sprawiają, że żyjemy coraz dłużej. Z drugiej strony zmienia się struktura demograficzna społeczeństw na niekorzyść ludności w wieku produkcyjnym. Aby więc sprostać potrzebom coraz większych wydatków publicznych niezbędne jest zapewnienie warunków aktywności ludzi w wieku emerytalnym i przedemerytalnym, w tym aktywności zawodowej. W tym celu powstają krajowe programy mające na celu wypracowanie rozwiązań, które pozwolą na wydatne zwiększenie wskaźnika zatrudnienia osób w wieku lata w najbliższych latach. Jednocześnie, zdaniem autora, seniorzy realizują się w tzw. szarej strefie, co wymaga jednak odrębnych badań. Literatura Baładynowicz-Panfil K., Znaczenie aktywności zawodowej dla jakości życia osób starszych, [w:] Jakość życia seniorów w XXI w. Ku aktywności, pod red. D. Kałuży, P. Szukalskiego, Łódź ( ). Strona internetowa Ministerstwa Pracy i Polityki Społecznej.