Recenzje prof. dr hab. Wojciech Kosiedowski dr hab. Tomasz Dołęgowski, prof. SGH. Redakcja wydawnicza Agnieszka Kołwzan

Transkrypt

1

2

3

4

5 Recenzje prof. dr hab. Wojciech Kosiedowski dr hab. Tomasz Dołęgowski, prof. SGH Redakcja wydawnicza Agnieszka Kołwzan Projekt okładki i stron tytułowych Karolina Zarychta Skład i łamanie SUNNY Copyright by Uniwersytet Gdański Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego ISBN Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego ul. Armii Krajowej 119/121, Sopot tel./fax , tel wydawnictwo@ug.edu.pl Księgarnia internetowa:

6 SPIS TREŚCI WSTĘP Rozdział 1 TEORETYCZNE ASPEKTY MIĘDZYNARODOWEJ KONKURENCYJNOŚCI GOSPODARKI NARODOWEJ Ewolucja poglądów na temat konkurencyjności gospodarki narodowej Definicje oraz wymiary konkurencyjności międzynarodowej Wieloaspektowy nurt badań w zakresie konkurencyjności gospodarki Współczesne uwarunkowania konkurencyjności Koncepcja konkurencyjności międzynarodowej punkt wyjścia do badań Rozdział 2 MODELOWA ANALIZA KONKURENCYJNOŚCI LITWY W KONTEKŚCIE PROCESÓW INTEGRACYJNYCH Transformacja gospodarcza jako tło procesów integracyjnych Przebieg transformacji w krajach Europy Środkowo-Wschodniej Obraz Litwy jako kraju kandydującego do Unii Europejskiej Pozycja konkurencyjna Litwy na tle krajów Europy Środkowo-Wschodniej w okresie poakcesyjnym Wieloaspektowa ocena konkurencyjności na podstawie raportów WEF i IMD Konkurencyjność Litwy w świetle najnowszych wybranych rankingów Założenia teoretyczne identyfikacji wzajemnych zależności pomiędzy wejściem Litwy do UE a jej międzynarodową konkurencyjnością Procesy integracyjne w krajach EŚW Litwa w Unii Europejskiej nowe otwarcie i oczekiwane efekty Schemat analizy modelowej Rozdział 3 ZMIANY W ZAKRESIE WYMIANY HANDLOWEJ LITWY Wymiana towarowa Litwy z zagranicą Wyniki wymiany handlowej Litwy ze światem Handel Litwy z krajami UE (intra UE) Handel zagraniczny Litwy z krajami trzecimi (extra trade)

7 6 Spis treści 3.2. Znaczenie handlu usługami w handlu zagranicznym Litwy Handel usługami na Litwie przez pryzmat podstawowych wskaźników Ocena konkurencyjności handlu usługami Ocena pozycji konkurencyjnej Litwy w handlu towarami Ujawnione przewagi komparatywne w litewskim handlu towarami Ocena konkurencyjności handlu Litwy na podstawie wskaźników pokrycia importu eksportem Ocena wewnątrzgałęziowej konkurencyjności Litwy Zmiany w zakresie wymiany handlowej Litwy. Wnioski z analizy Rozdział 4 WPŁYW BEZPOŚREDNICH INWESTYCJI ZAGRANICZNYCH NA KONKURENCYJNOŚĆ LITEWSKIEJ GOSPODARKI Napływ bezpośrednich inwestycji do gospodarki litewskiej Pozycja Litwy w regionalnych BIZ Podmioty z kapitałem zagranicznym na Litwie Zmiany w strukturze branżowej skumulowanych BIZ na Litwie Struktura inwestycji zagranicznych na Litwie według rodzaju działalności Kapitał zagraniczny w sekcji przetwórstwa przemysłowego Kapitał zagraniczny w działalności finansowej i usługowej Litewskie inwestycje bezpośrednie za granicą Analiza wpływu BIZ na konkurencyjność gospodarki litewskiej wybrane obszary Wpływ BIZ na PKB i czynniki wytwórcze Produktywność czynników wytwórczych w kontekście napływu BIZ BIZ napływające do gospodarki litewskiej a rynek pracy BIZ a wymiana handlowa Litwy BIZ a innowacyjność gospodarki litewskiej Wpływ BIZ na bilans płatniczy Litwy Znaczenie BIZ dla gospodarki litewskiej wnioski z analizy Rozdział 5 PROCES KONWERGENCJI SPOŁECZNO-GOSPODARCZEJ Ocena tendencji w zakresie zmniejszania luki gospodarczej Potencjał gospodarczy i demograficzny Litwy na tle gospodarki światowej oraz Unii Europejskiej Wzrost gospodarczy i realna konwergencja Stabilność makroekonomiczna ocena porównawcza Jakościowy wymiar wzrostu gospodarczego konwergencja społeczna Poziom dochodów ludności i konsumpcji Zróżnicowanie dochodów i skala ubóstwa Syntetyczne miary poziomu rozwoju społecznego mieszkańców Litwy Konwergencja społeczno-gospodarcza Litwy w okresie poakcesyjnym. Wnioski z analizy

8 Spis treści 7 Rozdział 6 MIĘDZYNARODOWA KONKURENCYJNOŚĆ LITWY W KONTEKŚCIE ZRÓWNOWAŻONEGO ROZWOJU. STAN I PERSPEKTYWY Ewolucja struktury gospodarczej Litwy Wymiana międzynarodowa, BIZ a rozwój gospodarczy ujęcie modelowe Paradygmat rozwoju Terutomo Ozawy implikacje dla gospodarki litewskiej Poziom rozwoju gospodarki litewskiej stan obecny i perspektywy Rozwój gospodarczy a bezpośrednie inwestycje zagraniczne ujęcie modelowe Model Investment Development Path Johna H. Dunninga implikacje dla gospodarki litewskiej Zrównoważona konkurencyjność. Pozycja Litwy na tle krajów Europy Środkowo-Wschodniej Nowy model rozwoju gospodarki zrównoważona i inkluzywna Zrównoważony i inkluzywny rozwój gospodarki litewskiej ocena pozycji Nowy wymiar konkurencyjności międzynarodowej Zrównoważona konkurencyjność gospodarki litewskiej ocena pozycji Szanse i wyzwania w kontekście zrównoważonej konkurencyjności Polityka gospodarcza Litwy na rzecz zrównoważonego rozwoju i konkurencyjności Identyfikowane zagrożenia i postulowane kierunki zmian ZAKOŃCZENIE BIBLIOGRAFIA Literatura Źródła internetowe Akty prawne SPIS MAP SPIS SCHEMATÓW SPIS TABEL SPIS WYKRESÓW

9

10 WSTĘP Rosnące zainteresowanie problematyką konkurencyjności wynika z kilku przyczyn. Jedną z nich jest światowy kryzys gospodarczy. Poszukując odpowiedzi na pytanie, dlaczego jedne kraje lepiej poradziły sobie z tym wyzwaniem, a drugie gorzej, badacze coraz częściej odwołują się do międzynarodowej konkurencyjności gospodarek narodowych. W tym kontekście jest ona postrzegana jako sposób osiągania określonych celów rozwojowych. Kraje, które uzyskały lepsze wyniki niż inne, uznaje się za bardziej konkurencyjne. W coraz większym stopniu konkurencyjność międzynarodową traktuje się jako zdolność danego kraju do efektywnego wykorzystania zasobów krajowych i przyciągnięcia zagranicznych. W 2004 r. Unia Europejska poszerzyła się o 10 nowych państw członkowskich z obszaru Europy Środkowo-Wschodniej, wśród których znalazła się także Litwa. Przystąpienie Litwy do ugrupowania postawiło przed nią trudne zadanie budowy gospodarki zdolnej do konkurowania nie tylko na wspólnym rynku unijnym, ale też globalnym. Relatywnie mała i słabiej rozwinięta gospodarka litewska może generować przewagi konkurencyjne nie tylko w oparciu o posiadany potencjał krajowy, lecz także rozwijając integracyjne powiązania międzynarodowe. Procesy integracji pociągają za sobą różnego rodzaju konsekwencje (efekty), wynikające z liberalizacji handlu towarami i usługami, przepływu kapitału oraz siły roboczej. Skutki wynikające z integracji na poziomie Unii Gospodarczej i Walutowej generalnie odnoszą się do wzrostu gospodarczego i dobrobytu społecznego, czyli celów, których osiągnięcie zależy od zdolności konkurencyjnej gospodarki. Szczególnie interesującym zagadnieniem badawczym w tym kontekście wydaje się kwestia wpływu procesów integracyjnych na międzynarodową konkurencyjność integrujących się gospodarek. Dodatkowym bodźcem do podjęcia badań nad tą problematyką jest rosnące zainteresowanie szerszym rozumieniem konkurencyjności, wychodzące poza wymiar ekonomiczny. Jest ona obecnie wzbogacana o wymiar społeczny, środowiskowy, instytucjonalny i etyczny. Głównym celem badawczym pracy jest stworzenie teoretycznego modelu, pozwalającego na zbadanie procesu dochodzenia gospodarki narodowej do zrównoważonej konkurencyjności, a ponadto przeprowadzenie analizy praktycznej przemian zachodzących w potencjale konkurencyjnym i pozycji konkurencyjnej Litwy w okresie poakcesyjnym w oparciu o modelowe założenia teoretyczne. Punktem wyjścia kształtowania założeń modelu jest perspektywa badawcza oparta na dwóch

11 10 Wstęp zagadnieniach: międzynarodowej konkurencyjności gospodarki oraz korzyściach towarzyszących procesowi integracji międzynarodowej (efektów integracji). Przedstawiona koncepcja międzynarodowej konkurencyjności gospodarki narodowej umożliwia prześledzenie przebiegu procesu budowy potencjału konkurencyjnego Litwy i zachodzących w nim przeobrażeń, spowodowanych zmianami zewnętrznych czynników konkurencyjności. Zmiany w potencjale konkurencyjnym oraz układzie przewag konkurencyjnych przekładają się na wynikową konkurencyjność gospodarki pozycję konkurencyjną. Jednocześnie osiągnięta pozycja konkurencyjna pozwala ocenić stopień integracji badanego kraju. W konsekwencji tak zakrojonych badań możliwe jest wyjaśnienie, w jakim stopniu Litwa, jako kraj członkowski, potrafiła wykorzystać efekty integracyjne, i w jakiej mierze członkostwo w UE pomogło temu krajowi sprostać wyzwaniom otwartej konkurencji na rynku europejskim i rynkach międzynarodowych. Konkurencyjność gospodarki ma charakter względny i powinna być rozpatrywana w porównaniu do innych krajów, znajdujących się na podobnym etapie rozwoju. W przypadku Litwy za taką grupę odniesienia wybrano kraje Europy Środkowo-Wschodniej (EŚW), które w tym samym czasie co Litwa rozpoczęły transformację systemową, są członkami ugrupowania integracyjnego i znajdują się na podobnym poziomie rozwoju: Polska, Czechy, Węgry, Słowacja, Słowenia, a także pozostałe dwa kraje bałtyckie Estonia i Łotwa oraz Bułgaria i Rumunia, które dołączyły do ugrupowania w 2007 r. Okres badawczy stanowią lata poakcesyjne ( ), jednak w niektórych przypadkach okres ten na potrzeby analizy wydłużono lub skrócono z uwagi na brak danych. Praca składa się z sześciu rozdziałów. W pierwszym rozdziale dokonano krytycznego przeglądu literatury pod kątem określenia podłoża teoretycznego dalszych rozważań na temat konkurencyjności międzynarodowej gospodarki. Oceniono dotychczasowy dorobek badawczy dotyczący głównych nurtów badawczych w zakresie analizowanej problematyki oraz ich umiejscowienia w teoriach ekonomii. Ustosunkowano się do funkcjonujących w literaturze pojęć z zakresu międzynarodowej konkurencyjności gospodarki narodowej (makroekonomicznej), potencjału konkurencyjnego (zdolności konkurencyjnej), konkurencyjności wynikowej (pozycji konkurencyjnej), czynników i mierników konkurencyjności oraz strategii konkurowania. Przedstawiono także wieloaspektowy nurt badań w zakresie gospodarki narodowej reprezentowany przez Światowe Forum Ekonomiczne (World Economic Forum WEF) i Międzynarodowy Instytut Zarządzania Rozwojem (International Institute for Management Development IMD). Zaprezentowano również grupę czynników, które współcześnie w największym stopniu decydują o międzynarodowej konkurencyjności gospodarki. Najistotniejszą częścią rozdziału jest przedstawienie teoretycznej koncepcji międzynarodowej konkurencyjności gospodarki narodowej, która posłużyła za podstawę do dalszej analizy. Rozdział drugi prezentuje założenia, elementy składowe, mechanizm oraz sposób praktycznej weryfikacji modelu zrównoważonej konkurencyjności gospodarki narodowej w warunkach integracji i globalizacji. Model ten ma charakter modelu nominalnego, łączącego międzynarodową konkurencyjność gospodarki z otoczeniem

12 Wstęp 11 globalnym. Wzięto pod uwagę efekty rozwoju integracyjnych powiązań międzynarodowych oraz efekty wynikające z postępujących procesów globalizacyjnych. Kształt tego modelu opiera się na założeniach teorii integracji międzynarodowej, określającej efekty przystępowania krajów do ugrupowania oraz dorobku teoretycznego z zakresu konkurencyjności międzynarodowej. Założono, że zmiany potencjału konkurencyjnego wywołane przystąpieniem Litwy do UE przede wszystkim będą wynikać z efektów w zakresie wymiany handlowej, napływu bezpośrednich inwestycji zagranicznych oraz konwergencji procesów rozwojowych (społeczno-gospodarczych). W badaniach wykorzystano metodę hipotetyczno-dedukcyjną. Prezentację założeń analizy modelowej poprzedzono przeglądem osiągnięć krajów Europy Środkowo-Wschodniej w zakresie budowy fundamentów gospodarki rynkowej, tj. transformacji systemowej. Na podstawie rankingów dokonano oceny zmian w zakresie międzynarodowej pozycji konkurencyjnej Litwy w okresie przedi poakcesyjnym. Z kolei poprzez analizę czynnikową dokonano przeglądu zmian w zakresie potencjału konkurencyjnego Litwy. Wyniki te stanowią warunki wyjściowe do oceny przekształceń, jakie dokonały się w kolejnych latach. Istotną część rozważań w tym rozdziale stanowi identyfikacja oczekiwanych efektów integracyjnych, które miały wpływ na przemiany zachodzące w potencjale konkurencyjnym i pozycji konkurencyjnej Litwy. W kolejnych rozdziałach dokonano praktycznej weryfikacji utworzonego modelu. Rozdział trzeci poświęcono analizie relacji handlowych Litwy, zarówno towarowych, jak i usługowych w podziale na kraje członkowskie UE oraz kraje spoza ugrupowania. Taki podział był niezbędny, aby prześledzić efekty kreacji i przesunięcia w strumieniach handlowych. Oceniono także pozycję konkurencyjną poszczególnych grup towarowych litewskiej wymiany towarowej oraz przewagi konkurencyjne w handlu usługami. W tym celu wykorzystano trzy wynikowe mierniki ilościowe: wskaźnik ujawnionych przewag komparatywnych RCA, pokrycia importu eksportem TC oraz wskaźnik intensywności handlu wewnątrzgałęziowego IIT. W końcowej części rozdziału wyniki analizy zmian w obszarze wymiany handlowej Litwy w okresie skonfrontowano ze spodziewanymi efektami integracji. Kolejny, czwarty rozdział poświęcono analizie wpływu bezpośrednich inwestycji zagranicznych (BIZ) na konkurencyjność gospodarki litewskiej w okresie poakcesyjnym. Zgodnie z założeniami modelowymi związek przyczynowo-skutkowy pomiędzy integracją a BIZ przybiera postać efektów kreacji i przesunięcia strumieni inwestycji bezpośrednich. Identyfikacji oczekiwanych efektów integracyjnych w zakresie przepływu kapitału zagranicznego w formie BIZ poświęcono dwie pierwsze części rozdziału. Dokonano w nich szczegółowej analizy wskaźnikowej napływu bezpośrednich inwestycji, struktury geograficznej i sektorowej, oceniono pozycję inwestycyjną Litwy w regionie. Natomiast w kolejnej części podjęto próbę określenia wpływu bezpośrednich inwestycji zagranicznych na podstawowe obszary gospodarki litewskiej, tj. potencjał konkurencyjny Litwy. W tym celu wybrano kilka obszarów, mających szczególne znacznie dla konkurencyjności gospodarki litewskiej i w oparciu o analizę wskaźnikową i metody

13 12 Wstęp ilościowe dokonano ich charakterystyki pod kątem obecności inwestorów zagranicznych. Rozdział kończą wnioski z przeprowadzonej analizy w kontekście efektów integracji wynikających z liberalizacji przepływów kapitałowych. W rozdziale piątym dokonano analizy konwergencji procesów rozwojowych Litwy, tj. osiągnięć w zakresie zmniejszania dystansu dzielącego ją od najbogatszych i najbardziej konkurencyjnych krajów ugrupowania oraz świata. Rozważania prowadzono dwutorowo, zbadano zarówno konwergencję gospodarczą, jak i społeczną. Oceniono zmiany w zakresie demograficznego i gospodarczego potencjału Litwy, wzrost gospodarczy oraz konwergencję realną typu sigma i beta, mierzoną wskaźnikiem PKB per capita. W drugiej części rozdziału podjęto próbę oceny postępów w zakresie rozwoju społeczno-ekonomicznego, tj. w zakresie zmian jakościowych towarzyszących wzrostowi gospodarczemu. W tym celu oceniono konwergencję poziomu dochodów i spożycia indywidualnego ludności, a także nierówności rozkładu dochodów i zagrożenie ubóstwem. Zmiany poziomu rozwoju społecznego Litwy w kontekście przystąpienia do Unii Europejskiej oceniono także za pomocą mierników syntetycznych Wskaźnika Rozwoju Społecznego oraz Globalnego Indeksu Rozwoju Społecznego. Użycie wymienionych mierników pozwoliło nie tylko określić zmiany w stosunku do przeszłości, lecz również ocenić dystans do liderów. Efekty integracji zazwyczaj są rozpatrywane w dwóch ujęciach: statycznym (krótkookresowym) oraz dynamicznym (długookresowym). Długookresowe efekty wynikają z dostosowań gospodarek do zachodzących zmian w wymianie handlowej i przepływach kapitałowych. Efekt ten często jest też nazywany efektem restrukturyzacyjnym. W kontekście postrzegania konkurencyjności przez pryzmat poziomu rozwoju gospodarczego kraju zmiany w strukturze gospodarki i poziomie rozwoju stają się niezmiernie ważnym obszarem badawczym. Samo przejście gospodarki na wyższy poziom rozwoju czyni ją bardziej konkurencyjną w stosunku do przeszłości. Ocenie zmian w poziomie rozwoju litewskiej gospodarki poświęcono pierwszą część rozdziału szóstego. W tym celu wykorzystano założenia eklektycznej teorii Terutomo Ozawy oraz model Investment Development Path Johna H. Dunninga. Takie podejście badawcze pozwoliło określić zasięg zmian, jakie zaszły w strukturze gospodarki litewskiej w analizowanym okresie, oraz prognozować kierunek przekształceń w przyszłości. Odstąpieniem od tradycyjnego postrzegania konkurencyjności jest druga część tego rozdziału poświęcona zmianom w dotychczasowych modelach rozwoju ekonomicznego oraz międzynarodowej konkurencyjności gospodarki narodowej. Przedstawiono założenia konceptualne zrównoważonego i inkluzywnego rozwoju oraz zrównoważonej konkurencyjności, a także nowe mierniki tej konkurencyjności. Za pomocą skorygowanego o zrównoważony rozwój Globalnego Indeksu Konkurencyjności (GCI) opracowanego przez WEF oraz stworzonego przez niezależny think tank SolAbility Sustainable Intelligence Globalnego Indeksu Zrównoważonej Konkurencyjności (GSCI) ponownie oceniono międzynarodową pozycję konkurencyjną Litwy. Dokonano też przeglądu czynników zarówno wspierających, jak i osłabiających zrównoważoną konkurencyjność Litwy.

14 Wstęp 13 Rozdział zamykają refleksje na temat szans i wyzwań w kontekście zrównoważonej konkurencyjności. Przedstawiono koncepcję polityki gospodarczej Litwy w zakresie wspierania międzynarodowej konkurencyjności w kontekście dokumentów strategicznych: długookresowej strategii rozwoju kraju Litwa 2030, średniookresowej strategii rozwoju kraju oraz strategii/programów zintegrowanych, które służą realizacji celów rozwojowych. W dalszej kolejności zostały omówione zidentyfikowane w trakcie badań miękkie miejsca, stanowiące zagrożenie dla rozwoju i wyzwania dla rządu Litwy. W tym kontekście zaproponowano kierunki zmian, które mogą zwiększyć korzyści z integracji i przyspieszyć proces dochodzenia do zrównoważonej konkurencyjności. Wybór przedmiotu zaprezentowanych w książce badań wynika z kilku powodów. Po pierwsze wydaje się ważny i aktualny. Pomimo dużej ilości opracowań teoretycznych i empirycznych z zakresu międzynarodowej konkurencyjności gospodarki narodowej teoria ta ciągle pozostaje niejasna i zawiera wiele niejednoznacznych tez i hipotez, stanowiących przedmiot dyskusji. Po drugie praca poświęcona jest problemom do tej pory rozpoznanym w niewielkim stopniu (zrównoważonej konkurencyjności) i prezentuje badania empiryczne (analizę praktycznych przemian zachodzących w potencjale konkurencyjnym i pozycji konkurencyjnej). Po trzecie dotyczy gospodarki Litwy, która jest sąsiadem i partnerem gospodarczym Polski, a pomimo to wiedza o współczesnej Litwie i jej gospodarce jest w Polsce ograniczona. Dla autorki, jako przedstawicielki mniejszości polskiej na Litwie, wybrana tematyka jest bardzo bliska. Wydaje się zatem, że książka ta może dostarczyć nowego spojrzenia na teorię międzynarodowej konkurencyjności gospodarki oraz wypełnić lukę w zakresie wiedzy o współczesnej gospodarce litewskiej. W tym miejscu pragnę podziękować Panu Dziekanowi Wydziału Ekonomiczno- -Informatycznego w Wilnie dr hab. Jarosławowi Wołkonowskiemu, prof. UwB oraz zaprzyjaźnionym osobom w Wilnie i na Uniwersytecie w Białymstoku, które wspierali mnie swoimi radami i inspirowali do pisania niniejszej rozprawy. Wyrazy wdzięczności kieruję także w stronę Pani Dziekan Wydziału Ekonomicznego Uniwersytetu Gdańskiego dr hab. Moniki Bąk, prof. UG oraz wszystkich pracowników tego wydziału za życzliwość i pomoc merytoryczną, a także stworzenie przyjaznych warunków administracyjno-technicznych dla realizacji tego przedsięwzięcia. Wyrażam także ogromną wdzięczność Recenzentom Panu Profesorowi Wojciechowi Kosiedowskiemu oraz Panu Profesorowi Tomaszowi Dołęgowskiemu, których cenne wskazówki i uwagi pozwoliły nadać pracy ostateczny kształt. Szczególne podziękowania kieruję pod adresem dr hab. Dołęgowskiego, prof. SGH, który przyczynił się do poszerzenia mojej perspektywy badawczej w trakcie rozmów i konsultacji naukowych.

15

16 ROZDZIAŁ 1 TEORETYCZNE ASPEKTY MIĘDZYNARODOWEJ KONKURENCYJNOŚCI GOSPODARKI NARODOWEJ Współcześnie konkurencyjność jest uważana za jeden z najistotniejszych przedmiotów rozważań w naukach ekonomicznych oraz naukach o zarządzaniu. Problematyka ta cieszy się rosnącą popularnością także w kręgach politycznych i mediach. Zresztą refleksje na temat konkurencyjności międzynarodowej pierwotnie pojawiły się w amerykańskiej debacie publicznej, zaś na grunt europejski zostały przeniesione znacznie później. Szczególnej uwagi zagadnienie konkurencyjności gospodarki narodowej zarówno ze strony ekonomistów, jak i organizacji międzynarodowych doczekało się podczas tworzenia Strategii Lizbońskiej. Należy zaznaczyć, że konkurencyjność z reguły jest rozpatrywana w kilku wymiarach: mikroekonomicznym (na poziomie przedsiębiorstwa), makroekonomicznym (gospodarki narodowej), na poziomie mezo (branże i sektory gospodarki) oraz mega (duże obszary gospodarcze, np. Unia Europejska). Rosnące zainteresowanie tematyką konkurencyjności zaowocowało dużą ilością opracowań teoretycznych i empirycznych, wnoszących istotny wkład w pojmowanie i ocenę konkurencyjności z jednej strony, i prowadzących do powstawania pewnego chaosu pojęciowego z drugiej 1. Ostatnio ukazują się publikacje, których autorzy w oparciu o szerokie studia literaturowe 2 poszukują przyczyn różnorodności poglądów 3, wspólnych elementów w odmiennych podejściach do konkurencyjności 4, stosują systemowe (strukturalne) podejście do wypracowania wspólnego konsensusu 5. 1 M. Gomułka, Z. Czajkowski, Konkurencyjność międzynarodowa pojęcie i metodologia pomiaru. Materiały do dyskusji [w:] Czynniki i miary międzynarodowej konkurencyjności gospodarek w kontekście globalizacji wstępne wyniki badań, red. W. Bieńkowski, M.A. Weresa, Wydawnictwo SGH, Warszawa 2008, s M. Olczyk, Analiza bibliometryczna badań nad konkurencyjnością międzynarodową, Studia Ekonomiczne 2016, nr 271, s J. Borowski, Koncepcje teoretyczne konkurencyjności międzynarodowej, Optimum. Studia Ekonomiczne 2015, nr 4 (76), s E.M. Jagiełło, Polska szkoła makrokonkurencyjności, Wydawnictwo CM, Warszawa 2014; R. Wosiek, Międzynarodowa konkurencyjność gospodarki ujęcie teoretyczne, Studia Ekonomiczne 2016, nr 269, s M. Żmuda, E. Molendowski, W poszukiwaniu istoty konkurencyjności gospodarki narodowej: studium interdyscyplinarne, Finanse, rynki finansowe, ubezpieczenia 2016, nr 3 (81), s ;

17 16 Rozdział 1. Teoretyczne aspekty międzynarodowej konkurencyjności gospodarki narodowej Celem niniejszego rozdziału jest omówienie głównych teoretycznych aspektów rozwoju międzynarodowej konkurencyjności gospodarki narodowej (makroekonomicznej). Rozpoczęto go od prześledzenia zmian w poglądach badaczy na kwestie konkurencyjności międzynarodowej oraz umiejscowienia tego pojęcia w teoriach ekonomii. W następnej części dokonano przeglądu definicji oraz części składowych pojęcia konkurencyjności. Przedstawiono także wieloaspektowy nurt badań międzynarodowej konkurencyjności gospodarki prezentowany przez znane ośrodki badawcze. Zmiany dokonujące się w gospodarce globalnej powodują, że niektóre czynniki konkurencyjności tracą na znaczeniu, inne natomiast zaczynają odgrywać wiodącą rolę. Z tego powodu refleksje w zakresie uwarunkowań konkurencyjności uzupełniono o przegląd współczesnych determinant. W rozważaniach zawartych w kolejnym podrozdziale uwagę skoncentrowano na teoretycznej koncepcji konkurencyjności gospodarki narodowej, która posłuży za podstawę do dalszej analizy EWOLUCJA POGLĄDÓW NA TEMAT KONKURENCYJNOŚCI GOSPODARKI NARODOWEJ Rozwój teorii międzynarodowej konkurencyjności gospodarki narodowej postępował stopniowo, a jej ewolucję Magdalena Olczyk proponuje ująć w czterech etapach 6 : w oparciu o teorie wymiany międzynarodowej liczni badacze poszukiwali odpowiedzi na pytanie, co decyduje o przewadze jednego kraju nad drugim; polemika z koncepcją Paula R. Krugmana o konkurencyjności narodowej jako niebezpiecznej obsesji ; koncepcja konkurencyjności Michaela E. Portera; szerokie ujęcie konkurencyjności w raportach Światowego Forum Ekonomicznego i Międzynarodowego Instytutu Zarządzania Rozwojem. Zdaniem autorki do przedstawionych czterech etapów warto dodać etap piąty: wzbogacenie teorii konkurencyjności o wymiar społeczny i środowiskowy, wprowadzenie pojęcia konkurencyjności zrównoważonej. Pojęcie konkurencyjności pojawia się w literaturze przedmiotu w latach 60. XX w. w pracach Raymonda Vernona i Béli Balassy, które dotyczyły głównie możliwości kreacji przewag konkurencyjnych w handlu międzynarodowym 7. Oznacza to, że początki teorii międzynarodowej konkurencyjności wywodzą się z dorobku teorii handlu zagranicznego. Rozwijanie i pogłębianie badań nad zjawiskiem konkurencyjności w kolejnych latach stworzyło pole do szerokiej dyskusji i zaowocowało mnogością koncepcji. Poszukiwania koncepcji konkurencyjności gospodarki postępowały dwutorowo: M. Żmuda, Towards A Taxonomy of International Competitiveness, Journal of Management and Business Administration. Central Europe 2017, vol. 25, no. 3, s M. Olczyk, Konkurencyjność. Teoria i praktyka: na przykładzie polskiego eksportu artykułów przemysłowych na unijny rynek w latach , CeDeWu, Warszawa 2008, s M. Olczyk, Analiza bibliometryczna badań nad konkurencyjnością międzynarodową, s. 129.

18 1.1. Ewolucja poglądów na temat konkurencyjności gospodarki narodowej 17 w kierunku teoretyczno-analitycznych opracowań opartych na literaturze oraz prowadzonych badaniach ilościowych, dotyczących identyfikacji czynników i przewag konkurencyjnych. Brak jednoznaczności prowadził do sporów metodologicznych i terminologicznych. Jeden z nich dotyczył pracy Krugmana, w której autor poddał krytyce koncepcję konkurencyjności gospodarki narodowej. Zdaniem tego autora o konkurencyjności można mówić tylko w odniesieniu do przedsiębiorstw, natomiast przenoszenie tego pojęcia na poziom państwa jest błędne, bowiem zaprzecza wnioskom płynącym z teorii handlu zagranicznego 8. Z poglądami Krugmana polemizowało i nadal polemizuje wielu autorów, a sens kontrargumentów sprowadza się do stwierdzenia, że ujmowanie tylko rynku wewnętrznego bez wzięcia pod uwagę procesów globalizacji (rosnącej mobilności czynników wytwórczych, nasilającej się konkurencji) znacznie ogranicza możliwości poznawcze teorii konkurencyjności 9. Dalszy postęp prac nad konkurencyjnością narodową zaowocował odstąpieniem od wąskiego, handlowego nurtu badań w kierunku wielowymiarowych, strukturalnych studiów. Ogromne znaczenie dla rozwoju teorii konkurencyjności makroekonomicznej miała praca Michaela E. Portera Competitive Advantage of Nations, opublikowana w 1990 r. 10 Koncepcja opracowana przez Portera uporządkowała relacje pomiędzy konkurencyjnością mikroekonomiczną, mezoekonomiczną a makroekonomiczną, jednoznacznie wskazując na podstawowe znacznie tej pierwszej. W myśl tej koncepcji można ocenić konkurencyjność zarówno na poziomie branży (sektora), jak i całej gospodarki. Przy tym konkurencyjność gospodarki zależy od zdolności konkurencyjnej poszczególnych sektorów gospodarki, żaden kraj nie może uzyskać przewagi konkurencyjnej we wszystkich sektorach. Model sektorowy, opracowany dziesięć lat wcześniej, uwzględnia pięć sił konkurencyjności 11 : rywalizacja pomiędzy konkurentami będącymi już w danym sektorze, siła przetargowa dostawców, siła przetargowa nabywców, groźba pojawienia się substytucyjnych produktów lub usług oraz groźba nowych wejść. Zdekomponowanie każdej z sił na szereg zmiennych (czynników) oraz uwzględnienie ich natężenia pozwalają określić zmiany w zakresie konkurencyjności sektora. Za konkurencyjny sektor autor uznaje taki, który osiąga przewagę komparatywną względem światowych konkurentów, mierzoną rosnącym udziałem w eksporcie oraz rosnących inwestycjach zagranicznych poza granicami kraju. Istotne są także zdolności tego sektora do tworzenia i wdrażania udoskonaleń czy innowacji. Poszczególne sektory gospodarki odnoszą sukces, gdy otoczenie krajowe jest najbardziej sprzyjające. 8 P. Krugman, Competiveness: A Dangerous Obsession, Foreign Affairs 1994, no. 73 (2), s U. Bronisz, Metody badania konkurencyjności regionów, Wydawnictwo Komitet Przestrzennego Zagospodarowania Kraju PAN, Warszawa 2013, s M.E. Porter, The Competitive Advantage of Nations, The Free Press, A Division of Macmillan, New York Por. M.E. Porter, Konkurencyjna przewaga narodów [w:] Porter o konkurencji, tłum. A. Ehrlich, PWE, Warszawa M.E. Porter, Competitive Strategy. Techniques for Analyzing Industries and Competitors, Free Press, New York Por. M.E. Porter, Strategia konkurencji. Metody analizy sektorów i konkurentów, PWE, tłum. A. Ehrlich, Warszawa 1992, s. 22.

19 18 Rozdział 1. Teoretyczne aspekty międzynarodowej konkurencyjności gospodarki narodowej Do oceny czynników konkurencyjności na poziomie gospodarki narodowej Porter opracował model zwany rombem lub diamentem Portera. Model ten składa się z czterech powiązanych ze sobą elementów (zmiennych): wysokiej jakości czynników produkcji (uwarunkowania zasobowe); silnego popytu krajowego (uwarunkowania popytowe); branż pokrewnych i wspierających (obecność konkurencyjnych przemysłów); strategii firm, sposobów zarządzania i konkurowania z innymi firmami. Oprócz wymienionych czynników pod uwagę należy także brać dwie dodatkowe zmienne zdarzenia losowe (przypadek) oraz administrację rządową (państwo). Rola państwa sprowadza się do wpływu na wymienione kąty rombu (finansowanie szkolnictwa, prace badawczo-rozwojowe, projekty infrastrukturalne, prace publiczne; politykę podatkową itd.), czyli na konkurencyjność gospodarki. Wpływ ten może być tak pozytywny, jak i negatywny w zależności od podejmowanych działań lub ich braku. Tymczasem zdarzenia losowe (wojny, klęski, ważne dla całego świata wynalazki, zmiany na światowej arenie politycznej) nie są kontrolowane ani przez firmy, ani przez państwo i mogą mieć różny wpływ na poszczególne elementy modelu. Wszystkie te elementy są ze sobą powiązane i zmiana chociażby jednego z nich pociąga za sobą zmiany całej struktury. Jest to zatem struktura dynamiczna, podlegająca ciągłym przekształceniom w czasie. Jerzy Borowski nazywa przedstawioną teorię mianem efektywnościowej teorii konkurencyjności narodowej M. Portera 12. Wynika to z założenia Portera o decydującej roli wydajności (efektywność produkcyjna i kapitałowa) w dochodzeniu do konkurencyjnej gospodarki. Porter uznaje, że naturalnym celem każdego kraju jest wysoki poziom życia jego mieszkańców, a zdolność do zrealizowania tego celu zależy od produktywności zasobów. Wysoki poziom produktywności zapewni nie tylko wzrost dochodów ludności, ale także poprzez wzrost wydatków socjalnych wyższy poziom życia. Taka koncepcja konkurencyjności, oparta na wydajności i efektywności, może być używana w odniesieniu do wszystkich trzech poziomów konkurencyjności: przedsiębiorstwa, sektora i gospodarki. Pozwala ona, zdaniem Borowskiego, określić czynniki sprzyjające wydajności firmy w sektorze oraz politykę państwa (gospodarczą i społeczną) wpływającą bezpośrednio i pośrednio na wydajność firm. Model opracowany przez Portera uznaje się za przełom w badaniach nad konkurencyjnością gospodarki, jednak nie wyczerpywał on do końca tematu i był wielokrotnie modyfikowany i rozwijany przez innych badaczy. Najbardziej znanymi w literaturze przedmiotu odmianami tego modelu są: model podwójnego diamentu oraz dziewięcioczynnikowy model konkurencyjności. W modelach tych zaproponowany przez Portera zestaw czynników wzbogacano o nowe, m.in. napływający do kraju i odpływający z kraju kapitał zagraniczny, politykę rządu, czynnik ludzki i inne. Liczni badacze wskazywali też na wzrost wagi czynników niematerialnych (innowacje, zdolności organizacyjne, normy kulturowe, prokonkurencyjna mentalność), któ- 12 J. Borowski, Koncepcje teoretyczne konkurencyjności międzynarodowej, s

20 1.1. Ewolucja poglądów na temat konkurencyjności gospodarki narodowej 19 rych efektywniejsze wykorzystanie prowadzi do dostosowań strukturalnych i wzrostu konkurencyjności zarówno sektorów, jak i gospodarki 13. Warto dodać, że teorię efektywnościową wykorzystują duże ośrodki międzynarodowe, zajmujące się badaniem konkurencyjności makroekonomicznej Światowe Forum Ekonomiczne i Międzynarodowy Instytut Zarządzania Rozwojem. Można również spotkać się w literaturze z opinią, że konkurencyjność gospodarki jest kategorią dynamiczną, nierozerwalnie związaną nie tylko ze wzrostem gospodarczym, ale także z rozwojem gospodarczym i postępem, a zatem do wyjaśnienia zjawiska makroekonomicznej konkurencyjności mogą być użyte elementy teorii wzrostu gospodarczego i rozwoju. Kontekst ten powinien być uwzględniany w długofalowych rozważaniach nad podnoszeniem produktywności i poziomu życia ludności 14. Zjawisko to w ujęciu makroekonomicznym ma cechy strukturalne i tym właściwie się różni od mikrokonkurencyjności i mezokonkurencyjności 15. Jak wynika z powyższych rozważań, choć do pojęcia konkurencyjności nawiązuje wiele teorii, dotychczas nie sformalizowano teorii konkurencyjności międzynarodowej, jest ona nadal wzbogacana o nowe wątki. Trudno przewidzieć, w jakim kierunku ewoluować będzie ta teoria w przyszłości. Elżbieta Jagiełło wskazuje na ścisły związek pomiędzy rozwojem gospodarczym i politycznym a dominującym nurtem teoretycznym 16. Warto jednak odnotować, że w ostatnich latach rośnie zainteresowanie interdyscyplinarnym ujęciem pojęcia konkurencyjności międzynarodowej. Badacze tego zjawiska coraz częściej zwracają uwagę na potrzebę odejścia od tradycyjnego postrzegania konkurencyjności stricte ekonomicznego, bowiem jest to uproszczone pojmowanie rzeczywistości, ograniczające możliwości poznawcze. Uwidacznia się potrzeba wzbogacenia teorii konkurencyjności o wymiar społeczny, środowiskowy, a nawet etyczny. Wątki etyczne w swoich badaniach do teorii konkurencyjności gospodarki wprowadza Tomasz Dołęgowski 17. Autor sugeruje potrzebę uwzględnienia w refleksji 13 M.J. Radło, Międzynarodowa konkurencyjność gospodarki. Uwagi na temat definicji, czynników i miar [w:] Czynniki i miary międzynarodowej konkurencyjności gospodarek w kontekście globalizacji, s M.A. Weresa, Definicje, determinanty oraz sposoby pomiaru konkurencyjności krajów, Prace i Materiały 2008, nr 284: Czynniki i miary międzynarodowej konkurencyjności gospodarek w kontekście globalizacji wstępne wyniki badań, s. 102; V. Navickas, A. Malakauskaitė, Konkurencingumo vertinimo metodologinės problemos ir ribotumas, Verslas: Teorija ir praktika 2010, nr 11 (1), s. 5 11; B. Jeliński, Wpływ konkurencyjności międzynarodowej na kształt zagranicznej polityki ekonomicznej, Prace i Materiały Instytutu Handlu Zagranicznego UG 2007, nr 24: Problemy współczesnej gospodarki światowej, red. H. Treder, s. 26; T. Dołęgowski, Konkurencyjna Polska w Unii: Nowe inspiracje [w:] Wybrane aspekty funkcjonowania Polski w Unii Europejskiej. Bilans 10 lat członkostwa, red. G. Wojtkowska-Łodej, Oficyna Wydawnicza SGH, Warszawa 2015, s. 4; E.M. Jagiełło, Polska szkoła makrokonkurencyjności, s A. Wziątek-Kubiak, Międzynarodowa specjalizacja a konkurencyjność, Ekonomista 2001, nr 4, s E.M. Jagiełło, Polska szkoła makrokonkurencyjności, s T. Dołęgowski, Konkurencyjność instytucjonalna i systemowa w warunkach gospodarki globalnej, Wydawnictwo SGH, Warszawa 2002; T. Dołęgowski, Międzynarodowa konkurencyjność gospodarki a solidarność, dobro wspólne i jakość życia, Wydawnictwo SGH, Warszawa 2016.

21 20 Rozdział 1. Teoretyczne aspekty międzynarodowej konkurencyjności gospodarki narodowej nad konkurencyjnością ekonomicznej teorii szczęścia i jakości życia (w postaci koncepcji well-being) oraz etycznych aspektów rozwoju, m.in. koncepcji moralnego kapitalizmu. Potrzeba taka wynika z faktu, że sama wysoka konkurencyjność nie jest w stanie do końca zaspokoić potrzeb społecznych i duchowych. Zainteresowanie problematyką znaczenia kapitału społecznego w procesach rozwojowych znacznie wzrosło od czasu kryzysu światowego. Tematyka współczesnej koncepcji konkurencyjności poszerzonej o aspekty społeczne i środowiskowe, tzw. konkurencyjność zrównoważona będzie kontynuowana w ostatnim rozdziale opracowania DEFINICJE ORAZ WYMIARY KONKURENCYJNOŚCI MIĘDZYNARODOWEJ O złożoności analizowanego pojęcia świadczy także wielka liczba definicji. Upraszczając, można przyjąć, że konkurencyjność oznacza umiejętność konkurowania, a więc działania i przetrwania w konkurencyjnym otoczeniu 18, inaczej mówiąc, zdolność do skutecznego przeciwstawienia się konkurencji 19. Takie pojmowanie konkurencyjności dotyczy zarówno poziomu przedsiębiorstw, jak i gospodarek narodowych. Najstarsze definicje konkurencyjności gospodarki najczęściej odwołują się do wyników danego kraju w wymianie międzynarodowej, traktując konkurencyjność jako wyraz akceptacji wyrobów danego kraju i powiększania jego udziałów w rynkach eksportowych 20. Zresztą już Jan Bossak za cel walki konkurencyjnej uznawał utrzymanie korzyści nie tylko z udziału w międzynarodowym podziale pracy i wymiany handlowej, lecz także z przyśpieszonej akumulacji oraz wzrostu dochodu narodowego 21. Z kolei według Wojciecha Bieńkowskiego międzynarodowa konkurencyjność gospodarki to zdolność kraju do długookresowego i efektywnego wzrostu w warunkach gospodarki otwartej. W wyniku takiego wzrostu w kraju wykształca się struktura gospodarki i eksportu, która koresponduje z trendami w strukturze gospodarki światowej 22. W późniejszych pracach analiza konkurencyjności coraz bardziej przemieszcza się z wymiaru handlowego do zintegrowanego wymiaru całej gospodarki. 18 Kompendium wiedzy o konkurencyjności, red. M. Gorynia, E. Łaźniewska, PWN, Warszawa 2009, s Ekonomika transportu, red. J. Burnewicz, Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego, Gdańsk 1993, s Z. Wysokińska, Konkurencyjność w międzynarodowym i globalnym handlu technologiami, PWN, Warszawa Łódź 2001, s J. Bossak, Społeczno-ekonomiczne uwarunkowania międzynarodowej zdolności konkurencyjnej gospodarki Japonii, Monografie i Opracowania 1984, nr 153, s. 40 i nn. 22 W. Bieńkowski, Oddziaływanie rządu USA na rozwój zdolności konkurencyjnej gospodarki amerykańskiej w latach , Wydawnictwo SGH, Warszawa 1993, s. 25.

22