STRES ORAZ SPOSOBY RADZENIA SOBIE Z NIM A NAWYKI ŻYWIENIOWE WŚRÓD OSÓB PRACUJĄCYCH

Transkrypt

1 Medycyna Pacy 2011;62(4): Instytut Medycyny Pacy im. pof. J. Nofea w Łodzi Adianna Potocka Agnieszka Mościcka PRACA ORYGINALNA STRES ORAZ SPOSOBY RADZENIA SOBIE Z NIM A NAWYKI ŻYWIENIOWE WŚRÓD OSÓB PRACUJĄCYCH OCCUPATIONAL STRESS, COPING STYLES AND EATING HABITS AMONG POLISH EMPLOYEES Instytut Medycyny Pacy im. pof. J. Nofea, Łódź Zakład Psychologii Pacy Steszczenie Wstęp: Celem podjętych badań była analiza związku między stesem zawodowym oaz sposobem adzenia sobie z nim a nawykami żywieniowymi pacowników. Mateiał i metody: Badania pzepowadzono w gupie 160 kobiet zatudnionych w administacji publicznej województwa łódzkiego. W pacy wykozystano Kwestionaiusz Zachowań Związanych z Jedzeniem, Kwestionaiusz do Subiektywnej Oceny Cech Pacy oaz Inwentaz Radzenia Sobie. Wyniki: Zaobsewowano istotne statystycznie zależności między nawykami żywieniowymi a poziomem stesu zawodowego w badanej gupie (o-s = 0,17 0,29). Źódłem stesu istotnie koespondującym z niekozystnymi nawykami żywieniowymi okazało się poczucie psychicznego obciążenia związanego ze złożonością pacy, bak kontoli oaz poczucie niepewności wywołane oganizacją pacy. Stategią adzenia sobie ze stesem najsilniej związaną z niekozystnymi nawykami żywieniowymi jest koncentacja na emocjach i ich wyładowanie (o-s = 0,19) oaz poszukiwanie emocjonalnego wspacia (o-s = 0,16). Analiza testem angowym U Manna-Witneya wykazała istotne óżnice w występowaniu niekozystnych nawyków żywieniowych między gupami z wysokim i śednim poziomem stesu zawodowego (U = 1583,50, p < 0,05). Niekozystne nawyki częściej występujące w gupie z wysokim subiektywnie odczuwanym poziomem stesu zawodowego to nawykowe i emocjonalne pzejadanie się. Wnioski: Wykazano, że istnieje związek między poziomem odczuwanego stesu zawodowego i sposobami adzenia sobie z nim a nawykami żywieniowymi wśód badanej gupy pacowników. Zasadne jest więc podejmowanie działań pofilaktycznych mających na celu kształtowanie pozdowotnych nawyków żywieniowych oaz popagowanie wiedzy dotyczącej związku między postępowaniem człowieka w sfeze żywieniowej a stesem. Med. P. 2011:62(4): Słowa kluczowe: stes zawodowy, nawyki żywieniowe Abstact Backgound: The aim of the study was to analyze potential elations between occupational stess, coping styles and eating habits. Mateials and methods: Questionnaies administeed to 160 public administation employees allowed fo assessing eating habits, occupational stess and coping styles. Results: The eating habits coelated with wok stess (o-speaman s = ). Moe unhealthy eating pattens wee obseved in employees chaacteized by a highe level of stess. Such stessos as oveload, lack of contol ove wok and inappopiate wok oganization wee especially elated to pooe eating habits. Among the analyzed coping styles, focusing on emotions (o-s = 0.19) and seaching fo emotional suppot most significantly coelated with pooe eating behavios (o-s = 0.16). Thee wee statistically significant diffeences in eating habits, depending on the level of job stess (U = , p < 0.05). Employees with high job stess had a stonge tendency to habitual and emotional eating moe than those with a medium level of job stess. Conclusion: The elationship between subjective assessment of job stess, coping and eating habits has been confimed. Taking into account the ole of stess and coping, as the potential deteminants of eating pattens in humans, moe attention should be paid to education and pomotion of knowledge about the elationship between stess and human eating behavios to pevent obesity and eating disodes. Med P 2011:62(4): Key wods: occupational stess, eating habits Ades autoek: Zakład Psychologii Pacy, Instytut Medycyny Pacy im. pof. J. Nofea, ul. św. Teesy 8, Łódź; gacza@imp.lodz.pl Nadesłano: 1 wześnia 2009 Zatwiedzono: 23 maja 2011 Paca pzygotowana w amach zadania finansowanego z dotacji na działalność statutową n IMP 21.2 pt: Stes oaz sposoby adzenia sobie z nim a nawyki żywieniowe wśód osób pacujących. Kieownik zadania: mg Adianna Potocka.

2 378 A. Potocka, A. Mościcka N 4 WSTĘP Zachowania żywieniowe należą do zachowań związanych ze zdowiem (1,2). Jeżeli niosą za sobą kozystne skutki dla zdowia, to są zachowaniami pozdowotnymi (np. spożywanie owoców i wazyw), jeżeli natomiast niekozystne, to należą do zachowań yzykownych (np. duże spożycie cuku). W tym ostatnim pzypadku stanowią czynnik yzyka wielu choób, pzede wszystkim otyłości, choób układu kążenia, cukzycy (typu II), osteopoozy, nowotwoów oaz poblemów dentystycznych (3). Wśód zachowań żywieniowych wyóżnia się nawyki żywieniowe, któe okeśla się jako chaakteystyczne i powtazające się zachowania ealizowane pod wpływem potzeby dostaczania składników odżywczych oaz zapewnienia społecznych i emocjonalnych celów (4). Nawyki żywieniowe wyóżniają się pewnymi cechami mają automatyczny, szablonowy chaakte, kształtują się w pocesie wielokotnego powtazania tych samych czynności według wyuczonego wcześniej wzou. Postępowanie człowieka w sfeze żywieniowej, podobnie jak na innych płaszczyznach życia, jest uwaunkowane wieloma czynnikami, któe stanowią zintegowany i wzajemnie na siebie oddziałujący system. W liteatuze spotyka się wiele modeli, któe tłumaczą postępowanie człowieka w sfeze żywieniowej (np. 1,5 8). Opócz czynników biologicznych, ekonomicznych, społeczno- -kultuowych stanowiących źódło zachowań żywieniowych podkeśla się znaczenie czynników psychologicznych, w szczególności stesu (np. 8 12). Stes jest w istotny sposób i wielokieunkowo powiązany z odżywianiem. Sposób odżywiania, a także stan odżywienia oganizmu pzed ekspozycją na stes i w jej takcie wpływają ównież na sposób walki z nim (13). Na pzykład wzost wydzielania homonów stesu powoduje obniżenie poziomu magnezu w oganizmie (14). Z kolei niedobó magnezu może skutkować zabuzeniami ytmu seca, wzmożoną pobudliwością newowo- -mięśniową objawiającą się niespecyficznymi dżeniami i bólami mięśni, a także uogólnionym zmęczeniem fizycznym i psychicznym (15). W sytuacji stesowej obniża się ównież poziom antyoksydantów, głównie witamin C i E, a to powoduje osłabienie układu immunologicznego i większą podatność na chooby (16). Podczas działania stesu komóki tłuszczowe ulegają aktywacji, co nasila poces wytwazania tłuszczu (17). Można ównież zauważyć, że to właśnie w okesach wzmożonej pacy umysłowej, stanach napięć czy ogólniej mówiąc, gdy pzeżywamy stes nasze zachowania związane z jedzeniem ulegają zmianie. Podkeśla się, że sytuacje tudne są bodźcami skłaniającymi albo do sięgania po pokam, albo do oganiczania jedzenia (12). Na pzykład zwiększone zapotzebowanie na seotoninę może być wywołane właśnie stesem (16), a z kolei niski poziom tego neuopzekaźnika w mózgu powoduje nadmieny apetyt na węglowodany. Ponieważ seotonina bieze udział w egulacji nastoju i pzebiegu óżnych funkcji mózgu, to jej niedostatek może powodować zabuzenia nastoju (18). Stes wywołuje ównież nadmiene wydzielanie kotyzolu, podukowanego w nadneczach (14,19,20). Badania pzepowadzone w waunkach laboatoyjnych pzez Epel i wsp. (21) wskazały, że w sytuacji stesu wyższy poziom kotyzolu wiąże się ze zwiększonym apetytem. Pod wpływem stesu komóki newowe wydzielają zwiększone ilości neuopeptydu Y (neuopzekaźnika pobudzającego łaknienie). Najnowsze badania powadzone pzez międzynaodowy zespół kieowany pzez Żukowską (22) dowiodły, że w sytuacji pzewlekłego stesu uuchamiany jest szlak neuochemiczny, któy powoduje wydzielanie wspomnianego już neuopeptydu Y (NPY). Zwiększona ilość wydzielanego NPY waz z dietą bogatą w cuky i tłuszcze zwiększa gomadzenie się tłuszczu w oganizmie. Żywienie myszy dietą odpowiadającą typowemu śmieciowemu jedzeniu (junk food) i poddawanie ich stesowi (naukowcy tzymali je codziennie pzez godzinę w płytkiej wodzie albo zamykali w jednej klatce z agesywnymi osobnikami) w kótkim czasie powadziło do wystąpienia u tych zwieząt otyłości, cukzycy oaz nadciśnienia (22). Stes pozostaje w ścisłym związku z odżywianiem ównież ze względu na emocje. Pobudzenie emocjonalne, któe towazyszy stesowi, powadzi do zmian w zachowaniach związanych z jedzeniem (8 11,23 26). W badaniach pzepowadzonych pzez Hudd i wsp. (27) wśód studentów zaobsewowano óżnicę w nawykach żywieniowych ze względu na poziom pzeżywanego stesu. Okazało się, że studenci badzo zestesowani chaakteyzowali się mniej zdowymi nawykami żywieniowymi niż studenci, u któych stwiedzono niższy poziom stesu (27). Wyniki badań pzepowadzonych w Finlandii (28) wykazały, że wskaźnik masy ciała miał najwyższe watości w gupie osób, któe jadły więcej pod wpływem stesu. W poównaniu do innych gup osoby te spożywały większe ilości kiełbasy, hambugeów, czekolady i pizzy. We wnioskach badacze pokeślili, że kluczowym pedyktoem masy ciała było wspacie emocjonalne, któe otzymywali badani w sytuacji stesu oaz to, w jaki sposób adzili sobie z własnymi emocjami (28).

3 N 4 Stes i adzenie sobie z nim a nawyki żywieniowe 379 W liteatuze podkeśla się, że zachowania w sfeze żywieniowej mogą ulec zmianom zaówno pod wpływem negatywnych, jak i pozytywnych emocji (10,25,29,30). W sytuacji pobudzenia emocjonalnego żywność może być wykozystywana zaówno do edukcji emocji niepożądanych, jak i do podtzymania pzyjemnych (np. chupki, ozeszki są pefeowane pzez osoby znudzone, sfustowane, a zupy kojazące się z atmosfeą domową pzez osoby odczuwające samotność i smutek) (8). Na podstawie wyników badań pzepowadzonych wśód 100 młodych kobiet w wieku lat stwiedzono, że słodycze wybieane były w stanach negatywnych emocji, takich jak złość, smutek, nuda i stes, ale ównież w takcie odczuwania emocji pozytywnych, jak miłość i adość (10). Wyniki tych samych badań wskazywały także, że zmęczenie spzyjało większemu spożyciu jogutów i owoców. Jedzenie z pzyczyn emocjonalnych może stanowić poważny poblem, zwłaszcza gdy staje się stałym i niekontolowanym zwyczajem, któy może dopowadzić do otyłości i zabuzeń w odżywianiu się (31). Pzeżywany stes zagaża dobemu samopoczuciu człowieka, dlatego podejmuje on wysiłki zmiezające do zedukowania napięcia. Może się zdazyć, że jedzenie staje się sposobem adzenia sobie ze stesem (8,9,12). Zmieniają się wówczas zachowania żywieniowe, jedne osoby pzejadają się w sytuacji stesu, podczas gdy inne oganiczają pzyjmowanie pokamu. Chociaż jak podkeśla Jeżewska-Zychowicz, w sytuacji stesu, kiedy pojawiają się negatywne emocje, a tawienie i wchłanianie pokamu jest utudnione (aktywacja układu współczulnego), obsewuje się aczej oganiczanie jedzenia (8). Pawidłowość ta wydaje się badziej chaakteystyczna dla osób zdowych (nieciepiących z powodu nadwagi czy zabuzeń odżywiania). Mówi się, że spożywanie większej ilości pokamu pod wpływem negatywnych emocji jest częściej obsewowane u osób z nadwagą (9). Do ciekawych wniosków doszli austalijscy badacze Toes i Nowson (19). Uznali oni, że to, czy człowiek w sytuacji stesu powstzymuje się od jedzenia, czy też zaczyna jeść, zależy od odzaju stesoa i aktywowanej osi stesu. Gdy jesteśmy poddani działaniu stesoa o chaakteze ostym, nagłym, wówczas uuchamiana jest oś układ współczulny dzeń nadneczy, czego następstwem jest oduch powstzymywania się od jedzenia (mobilizacja oganizmu do szybkiego działania, m.in. popzez odpływ kwi z naządów do mięśni, edukcję funkcji tawiennych). Jeżeli natomiast mamy do czynienia ze stesem chonicznym, aktywowana jest oś podwzgóze pzysadka koa nadneczy i wzasta poziom kotyzolu, w konsekwencji czego sięgamy po jedzenie (uzupełnianie zapasów enegii) (19). Reasumując, zależność między stesem a zachowaniami żywieniowymi można ozpatywać na dwóch płaszczyznach: fizjologicznej i psychologicznej. W piewszym pzypadku na skutek aktywacji układu newowego możemy obsewować wzost lub spadek apetytu, a co za tym idzie zmianę w zachowaniach żywieniowych (wzost bądź edukcję spożywania pokamu). Z kolei elację stes zachowania żywieniowe w kontekście psychologicznym można ozpatywać w odniesieniu do adzenia sobie ze stesem człowiek dąży do zminimalizowania uczucia napięcia, któe towazyszy sytuacjom stesowym, wykozystując dostępne mu sposoby. Ponieważ jedzenie często stanowi łatwo dostępny i dający natychmiastowy efekt sposób ozładowania emocji, niezadko to właśnie z jego pomocą staamy się łagodzić działanie stesu. Pzedstawione powyżej pawidłowości odnoszą się do każdej sytuacji stesowej, a więc dotyczą ównież stesu zawodowego. Według najnowszych danych (32) stes zawodowy jest dugim co do częstości zgłaszania poblemem zdowotnym (po dolegliwościach mięśniowo-szkieletowych) około 22% pacowników z kajów członkowskich Unii Euopejskiej uważa, że stes związany z pacą źle wpływa na ich zdowie. W świetle tych danych stes zawodowy jest czynnikiem, któy w 50 60% wyjaśnia pzypadki absencji z powodów zdowotnych związanych z pacą (32). Osoby doświadczające stesu mogą póbować obniżać napięcie pzy pomocy alkoholu, nikotyny, śodków oduzających czy też właśnie jedzenia (33 35). Geeno i Wing (33) wykazali, że kobiety częściej eagują objadaniem się w sytuacji stesującej w pacy niż mężczyźni. Mężczyźni z kolei w sytuacji dużego pzeciążenia skłonni są nadużywać alkoholu (35). Zdaniem tych autoów (33) eakcja na stes w pacy óżni się u pacowników z wagą nomalną i tych z nadwagą. W pzypadku piewszych obsewowano zazwyczaj oganiczenie jedzenia, natomiast w gupie dugiej stes wywołuje wzost spożywania óżnych poduktów (33). Według wspomnianych autoów óżnice w eakcji na stes mogą być skutkiem óżnic w zakesie nawyków żywieniowych osób z wagą nomalną i osób z nadwagą. Japońscy badacze (36) analizowali związek między poziomem odczuwanego stesu zawodowego a zwyczajami żywieniowymi w gupie pacujących mężczyzn. W tym celu poównano wyniki uzyskane w gupie 164 mężczyzn otyłych (BMI 25) z wynikami uzyskanymi w gupie 431 mężczyzn z wagą pawidłową

4 380 A. Potocka, A. Mościcka N 4 (BMI < 25). Analiza danych wykazała, że istnieje zależność między nawykami żywieniowymi a poziomem odczuwanego stesu zawodowego stes odczuwany na skutek wysokich wymagań pacy i pzeciążenia ilościowego pacą wiąże się z pzejadaniem (36). Ponadto, pzejadanie się, spożywanie posiłków w pośpiechu oaz spożywanie pokamu w odpowiedzi na podenewowanie wynikające z odczuwanego stesu pozostaje w związku z otyłością. Japońscy badacze wysnuli wniosek, że wysoki poziom stesu zawodowego, wynikający pzede wszystkim z pzeciążenia ilościowego pacą, może wpływać na zachowania żywieniowe pacowników, a konketnie na częstsze sięganie po jedzenie, co w konsekwencji może skutkować otyłością (36). Również bytyjscy badacze na podstawie wyników pozyskanych z badań podłużnych, powadzonych pzez 19 lat, ustalili, że istnieje zależność między odczuwanych stesem w pacy a otyłością (37). Swoimi badaniami objęli gupę londyńskich uzędników w wieku lat. Uzyskane wyniki stanowiły mocną podstawę do stwiedzenia, że choniczny stes zawodowy, a szczególnie psychiczne obciążenie pacą w połączeniu z bakiem wspacia społecznego w pacy, stanowią czynnik yzyka otyłości badanych pacowników (37). Analizując dane liteatuowe odnoszące się do postępowania człowieka w sfeze żywieniowej, można stwiedzić, że istnieje duże zainteesowanie psychologicznymi czynnikami, któe kształtują to postępowanie. Niewiele jest jednak doniesień (jeżeli już istnieją, są to doniesienia z badań zaganicznych), któe analizują związek stesu i adzenia sobie z nim w kontekście stylu jedzenia (np. jedzenia emocjonalnego, estykcyjnego) w póbach nieklinicznych. W niniejszych badaniach stes zawodowy opeacjonalizowany jest jako naażenie na psychospołeczne zagożenia zawodowe. Oznacza to, że źódłem stesu w pacy mogą być te aspekty oganizacji i zaządzania w pacy waz z ich kontekstem społecznym i śodowiskowym, któe potencjalnie mogą powodować szkody psychiczne, społeczne lub fizyczne (38). Szkoda fizyczna to pzede wszystkim zmiany w stanie zdowia fizycznego, psychiczna obejmuje zmiany w funkcjach poznawczo-pecepcyjnych, zmiany w zachowaniu, pogoszenie stanu zdowia psychicznego, a społeczna wiąże się z pogoszeniem elacji intepesonalnych, konfliktami zaówno w pacy, jak i w domu. Radzenie sobie ze stesem stanowi poces obejmujący całość wysiłków człowieka zmiezających do poadzenia sobie z daną sytuacją (39). W niniejszych badaniach ozumiane jest w kategoii dyspozycyjnego adzenie sobie, czyli względnie stałej tendencji do adzenia sobie w okeślony sposób. Nawyki żywieniowe, któe są pzykładem zachowań związanych z żywieniem, okeśla się jako chaakteystyczne i powtazające się zachowania ealizowane pod wpływem potzeby dostaczania składników odżywczych oaz zapewnienia społecznych i emocjonalnych celów (4). W kontekście niniejszych badań oznaczają psychologiczny styl jedzenia (dlaczego jemy?), a nie ejest poduktów i potaw spożywanych pzez daną osobę w okeślonym czasie (wywiad żywieniowy). Zgodnie z doniesieniami liteatuowymi (np. 2,8, 12,15 17,22,31) opisane zmienne mogą wpływać na stan zdowia człowieka, jednak okeślenie odzaju i kieunku zależności między tymi zmiennymi a stanem zdowia nie były celem niniejszych badań. CEL BADAŃ Ponieważ w liteatuze pzedmiotu nie znaleziono danych polskich odnoszących się do stesu zawodowego i adzenia sobie z nim w kontekście stylu jedzenia, celem podjętych badań była analiza związku między stesem w pacy oaz sposobem adzenia sobie z nim a nawykami żywieniowymi wybanej gupy pacowników. Realizacja celu wymagała udzielenia odpowiedzi na następujące pytania badawcze: 1. Czy istnieje związek między subiektywnym poczuciem stesu zawodowego a nawykami żywieniowymi (stylem jedzenia) wśód badanych? 2. Czy istnieje związek między stategiami adzenia sobie ze stesem zawodowym a nawykami żywieniowymi (stylem jedzenia)? MATERIAŁ I METODY Badania były powadzone pzez pacowników Zakładu Psychologii Pacy Instytutu Medycyny Pacy im. pof. J. Nofea w Łodzi od kwietnia do wześnia 2009 oku. Póba badawcza została dobana celowo i twozyły ją kobiety z województwa łódzkiego, zatudnione w uzędach gminy (Aleksandów Łódzki, Konstantynów Łódzki, Zgiez) i Uzędzie Miasta Zgiez. Udział w badaniach był dobowolny i odbywał się za zgodą kieownictwa poszczególnych uzędów. Pacownice zatudnione na stanowiskach uzędniczych otzymały w zamkniętych kopetach komplet metod do wypełnienia. Łącznie ozdano 400 zestawów. Ich zwotność była óżna (w zależności od miasta, liczby zatudnionych osób) i wahała się od 30 do 70% (śed-

5 N 4 Stes i adzenie sobie z nim a nawyki żywieniowe 381 nio 50%). Po uwzględnieniu jakości wypełnionych kwestionaiuszy (baki w danych) analizy dokonano na infomacjach pochodzących od 160 espondentek. Śednia wieku populacji badanych kobiet wynosiła 39 lat (SD = 11,5). Ze względu na chaakte gupy badanych (pacownice administacji publicznej) dominowały osoby z wykształceniem wyższym (64%) oaz śednim (36%). Śedni ogólny staż pacy wynosił 17,12 lat (SD = 11,67), a na obecnym stanowisku 8,5 lat (SD = 8,25). Do pomiau zmiennych zastosowano: Kwestionaiusz Zachowań Związanych z Jedzeniem (KZZJ), Kwestionaiusz do Subiektywnej Oceny Cech Pacy (SOCP) oaz Inwentaz Radzenia Sobie (Mini-COPE). Aby uzyskać infomacje na temat nawyków żywieniowych badanych espondentów, zastosowano KZZJ (40). Nazędzie służy do pomiau zachowań związanych z jedzeniem osób doosłych i młodzieży (może też być stosowane u staszych dzieci). Ma zastosowanie w diagnozie zabuzeń w odżywianiu, a pzede wszystkim do pzewidywania skłonności do tycia. Kwestionaiusz pozwala ównież na ozóżnienie, czy objadanie się ma chaakte nawykowy czy emocjonalny. Punktem wyjścia do pac związanych z pzygotowaniem kwestionaiusza była liteatua i dostępne nazędzia zaganiczne Eating Disode Inventoy, The Eating Attitudes Test. Kwestionaiusz składa się z tzech skal: nawykowe pzejadanie się, emocjonalne pzejadanie się, estykcje dietetyczne. Kwestionaiusz Zachowań Związanych z Jedzeniem jest nazędziem samoopisu i zawiea 30 twiedzeń, na któe badani udzielają odpowiedzi tak lub nie. Na tej podstawie ustala się wynik ogólny, stanowiący sumę wszystkich punktów. Im wyższy wynik, tym więcej niepawidłowych nawyków żywieniowych (tendencji do pzejadania się bądź powstzymywania się od jedzenia) można się spodziewać u badanej osoby. Wyniki można odnieść do podanych pzez autoów śednich dla osób z nadwagą i wagą w nomie (40). Zgodność wewnętzna kwestionaiusza, miezona współczynnikiem alfa Conbacha, wynosi 0,89. Tafność wewnętzną kwestionaiusza spawdzono także pzez poównanie jego wyników w gupie kobiet z nadwagą i kobiet z wagą w nomie. Poównanie wyników tych gup ujawniło óżnice we wszystkich analizowanych wskaźnikach (40). Do oceny stesu zawodowego posłużono się Kwestionaiuszem do Subiektywnej Oceny Cech Pacy (SOCP) (41). Metoda ta pozwala zaówno na ocenę globalną poczucia stesu, jak i na wyodębnienie czynników, któe pzez badanych odczuwane są jako szczególnie uciążliwe i stesogenne. Kwestionaiusz składa się z 57 itemów opisujących óżne cechy pacy, któe gupują się w następujące czynniki: poczucie psychicznego obciążenia związane ze złożonością pacy, bak nagód w pacy, poczucie niepewności wywołane oganizacją pacy, kontakty społeczne, poczucie zagożenia, uciążliwości fizyczne, niepzyjemne waunki pacy, bak kontoli, bak wspacia, poczucie odpowiedzialności. Kwestionaiusz jest nazędziem samoopisowym badany odnosi się do poszczególnych pozycji kwestionaiusza popzez zakeślenie jednej z podanych odpowiedzi. Pzy każdej pozycji znajdują się cyfy od 1 do 5, któe okeślają stopień, w jakim dana cecha jest uciążliwa, iytująca i stesująca. Dla każdego stwiedzania cyfa 1 oznacza, że dana cecha w ogóle nie występuje na danym stanowisku, a cyfa 5 oznacza najwyższy stopień uciążliwości. Wskaźnikiem siły poczucia stesu jest suma ocen (punktów) zakeślonych pzez badanego. Im jest ona wyższa, tym większe jest poczucie stesu badanej osoby. Wynik suowy można ównież poównać z watościami w tabelach nom. Właściwości psychometyczne Kwestionaiusza do Subiektywnej Oceny Cech Pacy są satysfakcjonujące. Watość współczynników koelacji dla każdego stwiedzenia wynosi od 0,26 do 0,89, dla czynników od 0,51 do 0,88, a dla wyniku ogólnego 0,89. Zgodność wewnętzna (alfa Conbacha) wynosi 0,64 (41). Inteesowało nas ównież, w jaki sposób espondenci zazwyczaj adzą sobie ze stesem. W tym celu posłużono się Inwentazem Radzenia Sobie (Mini- -COPE) (39,42). Kwestionaiusz jest kótszą wesją Wielowymiaowego Inwentaza COPE (The Coping Oientations to Poblems Expeienced) i służy do pomiau dyspozycyjnych stategii adzenia sobie ze stesem. Mini-COPE jest nazędziem samooceny składającym się z 32 twiedzeń wchodzących w skład 8 skal, z któych każda bada inną stategię adzenia sobie ze stesem: poszukiwanie emocjonalnego wspacia, zwot ku eligii, używanie alkoholu/nakotyków,

6 382 A. Potocka, A. Mościcka N 4 poczucie humou, planowanie, akceptacja, zapzestanie działań, koncentacja na emocjach i ich wyładowanie. Badani oceniają twiedzenia na 4-stopniowej skali: 1 pawie nigdy tak nie postępuję, 2 zadko tak postępuję, 3 często tak postępuję, 4 pawie zawsze tak postępuję. Każdą skalę ocenia się oddzielnie, dodając do siebie punkty za odpowiedź dla 4 twiedzeń wchodzących w skalę. Nie ma jednak bezpośedniej oceny częstotliwości ich stosowania, dlatego celowe wydaje się obliczenie dla każdej podskali watości śedniej (dzieląc sumę każdej skali pzez 4). Uzyskany wynik podlega intepetacji stosownie do pzyjętych zasad badania, zgodnie z któymi ocena 1 oznacza pawie nigdy tak nie postępuję; 2 zadko tak postępuję; 3 często tak postępuję; 4 pawie zawsze tak postępuję. Identyczna liczba stwiedzeń wchodzących w skład każdej z 8 stategii pozwala na dokonanie poównań inteindywidualnych i ocenę stategii pefeowanych pzez badanego. Zgodność wewnętzna kwestionaiusza, miezona współczynnikiem alfa Conbacha, wynosi 0,78 dla całej skali. Dla skal waha się od 0,92 do 0,66 (42). WYNIKI BADAŃ Zebane dane poddano analizie statystycznej w pogamie Statistica 8. Dla okeślenia zależności między zmiennymi obliczono współczynnik koelacji ang Speamana, natomiast do testowania óżnic ze względu na zmienne wykozystano test U Manna-Whitneya. Analizę statystyczną postanowiono ozpocząć analizą współwystępowania zmiennych wymienionych w pytaniach badawczych, aby wykyć, czy występują między nimi związki oaz jaki jest ich chaakte. W tym celu dokonano analizy paametów ozkładów zmiennych oaz pzepowadzono analizę koelacyjną. Z uwagi na istotną statystycznie ozbieżność ozkładów wszystkich zmiennych od ozkładu nomalnego postanowiono do dalszych analiz zastosować współczynnik koelacji ang Speamana. Następnie, w celu wykycia chaakteu zależności między zmiennymi, poównano watości współczynników koelacji Peasona z watościami koelacji ang Speamana. Uzyskane wyniki wskazują na istnienie ozbieżności między uzyskanymi dwoma typami współczynników koelacji, co oznacza, że zależności między zmiennymi nie mają chaakteu liniowego. Watości współczynników koelacji pezentują tabele 1. i 2. Tabela 1. Watości współczynników koelacji -Peasona i o-speamana między stesem zawodowym a nawykami żywieniowymi (istotne statystycznie na poziomie p < 0,05) Table 1. Speaman s (o) and Peason s () coefficients between occupational stess and eating habits (statistical significance p < 0.05) Nawyki żywieniowe Eating habits Stes zawodowy Occupational stess nawykowe pzejadanie habitual oveeating emocjonalne pzejadanie emotional oveeating estykcje dietetyczne dietay estiction nawyki żywieniowe (wynik ogólny KZZJ) eating habits (total scoe) o o o o Stes zawodowy (wynik ogólny SOP) / 0,22 0,28 0,28 0,29 ns. 0,19 0,26 0,31 / Occupational stess (SOP total scoe) Poczucie psychicznego obciążenia związane 0,20 0,25 0,26 0,28 ns. ns. 0,22 0,28 ze złożonością pacy / Mental wokoveload Bak nagód / Lack of ewad 0,19 0,21 0,19 0,20 ns. ns. 0,21 0,23 Poczucie niepewności wywołane oganizacją 0,18 0,19 0,26 0,27 ns. ns. 0,24 0,27 pacy / Inappopiate wok oganization Kontakty społeczne / Relationships at wok ns. ns. 0,22 0,23 0,17 0,24 0,21 0,25 Poczucie zagożenia / Sense of hazad ns. 0,23 0,22 0,28 ns. ns. 0,16 0,19 Uciążliwości fizyczne / Physical nuisances ns. ns. ns. ns. ns. ns. ns. ns.

7 N 4 Stes i adzenie sobie z nim a nawyki żywieniowe 383 Tabela 1. Watości współczynników koelacji -Peasona i o-speamana między stesem zawodowym a nawykami żywieniowymi (istotne statystycznie na poziomie p < 0,05) cd. Table 1. Speaman s (o) and Peason s () coefficients between occupational stess and eating habits (statistical significance p < 0.05) cont. Nawyki żywieniowe Eating habits Stes zawodowy Occupational stess nawykowe pzejadanie habitual oveeating emocjonalne pzejadanie emotional oveeating estykcje dietetyczne dietay estiction nawyki żywieniowe (wynik ogólny KZZJ) eating habits (total scoe) o o o o Niepzyjemne waunki pacy / Disageeable ns. ns. ns. ns. ns. ns. ns. ns. woking conditions Bak kontoli / Lack of contol ns. 0,24 0,18 0,20 0,17 0,21 0,21 0,27 Bak wspacia / Lack of suppot ns. 0,17 0,22 0,21 ns. ns. 0,20 0,21 Poczucie odpowiedzialności / Sense ns. ns. ns. ns. ns. ns. ns. ns. of esponsibility KZZJ Kwestionaiusz Zachowań Związanych z Jedzeniem / The Eating Habits Questionnaie. ns. nieistotne / not significant. Tabela 2. Watości współczynników koelacji -Peasona i o-speamana między stategiami adzenia sobie ze stesem a nawykami żywieniowymi (istotne statystycznie na poziomie p < 0,05) Table 2. Speaman s (o) and Peason s () coefficients between coping stategies and eating habits (statistical significance p < 0.05) Nawyki żywieniowe Eating habits Stategie adzenia sobie ze stesem Coping stategies nawykowe pzejadanie habitual oveeating emocjonalne pzejadanie emotional oveeating estykcje dietetyczne dietay estiction nawyki żywieniowe (wynik ogólny KZZJ) eating habits (total scoe) o o o o Poszukiwanie emocjonalnego wspacia / ns. ns. 0,21 0,19 0,16 ns. 0,17 0,16 / Emotional suppot seeking Zwot ku eligii / Tuning to eligion ns. ns. ns. ns. ns. ns. ns. ns. Używanie alkoholu/nakotyków / ns. ns. ns. ns. ns. ns. ns. ns. / Alcohol/dugs use Poczucie humou / Sense of humo ns. ns. ns. ns. ns. ns. ns. ns. Planowanie / Planning 0,18 0,16 ns. ns. ns. ns. ns. ns. Akceptacja / Acceptance ns. ns. ns. ns. ns. ns. ns. ns. Zapzestanie działań / Behavioal ns. ns. ns. ns. ns. ns. ns. ns. disengagement Koncentacja na emocjach i ich wyładowanie / 0,18 0,20 0,23 0,22 ns. ns. 0,18 0,19 / Focus on and venting emotions Objaśnienia jak w tabeli 1 / Abbeviations as in Table 1. Z podwyższonym poziomem stesu zawodowego współwystępują wszystkie niekozystne nawyki żywieniowe (o-s = 0,17 0,29), co oznacza, że im wyższy subiektywny poziom stesu zawodowego, tym więcej niekozystnych nawyków żywieniowych u espondentów. Z analizy zależności między poszczególnymi czynnikami stesogennymi występującymi w śodowisku pacy a poszczególnym typami nawyków żywieniowych wynika, że:

8 384 A. Potocka, A. Mościcka N 4 nawykowe pzejadanie się współwystępuje z odczuwaniem psychicznego obciążenia złożonością pacy (o-s = 0,25), bakiem nagód w pacy (o-s = 0,21), poczuciem niepewności związanym ze sposobem zoganizowania pacy (o-s = 0,19), poczuciem zagożenia (o-s = 0,23), poczuciem baku kontoli nad pacą (o-s = 0,24) oaz poczuciem baku możliwości zwócenia się o wspacie i otzymania go od współpacowników i pzełożonych (o-s = 0,17); pzejadanie się emocjonalne współwystępuje z odczuwaniem psychicznego obciążenia złożonością pacy (o-s = 0,28), bakiem nagód w pacy (o-s = 0,20), poczuciem niepewności związanym ze sposobem zoganizowania pacy (o-s = 0,27), kontaktami społecznymi (o-s = 0,23), poczuciem zagożenia w pacy (o-s = 0,28), poczuciem baku kontoli nad pacą (o-s = 0,20) oaz bakiem wspacia (o-s = 0,21); estykcje dietetyczne współwystępują z odczuwaniem silniejszego stesu związanego z kontaktami społecznymi (o-s = 0,24), poczuciem zagożenia (o-s = 0,16) oaz poczuciem baku kontoli nad pacą (o-s = 0,21). Reasumując, szczególnym źódłem stesu zawodowego istotnie koespondującym z niekozystnymi nawykami żywieniowymi jest poczucie psychicznego obciążenia związanego ze złożonością pacy, bak kontoli oaz poczucie niepewności wywołane oganizacją pacy. Wśód espondentów częściej doświadczających tudności w wykonywaniu pacy, boykających się ze zbyt dużą ilością obowiązków, niedostosowaniem tempa pacy oaz poczuciem niewykonania zadania (poczucie psychicznego obciążenia) można się spodziewać większych niepawidłowości w nawykach żywieniowych. Podobną zależność zaobsewowano u pacowników, któzy w pacy mają dokładnie wyznaczone pzewy, muszą pzychodzić i wychodzić o okeślonej godzinie oaz któych paca polega na powtazaniu tych samych czynności (bak kontoli). Niewłaściwe nawyki żywieniowe chaakteystyczne były dla osób odczuwających niepewność wywołaną oganizacją pacy pzejawiającą się w postaci pzezucania się z zadania na zadanie, odczuwanej pesji czasu, pośpiechu, nazuconego ytmu oaz poczucia bycia zaskakiwanym zadaniami. Współczynniki koelacji pzedstawione w tabeli 2. wskazują na występowanie istotnych statystycznie zależności między nawykami żywieniowymi a tzema stategiami adzenia sobie ze stesem. Z występowaniem i ilością nawyków dotyczących odżywiania najsilniej związana jest stategia adzenia sobie ze stesem, któa polega na koncentowaniu się na emocjach i podejmowaniu pób ich wyładowania (o-s = 0,19), oaz stategia polegająca na poszukiwaniu emocjonalnego wspacia (o-s = 0,16). Im więcej negatywnych nawyków żywieniowych, tym częściej espondentki w sytuacji stesu ujawniają swoje emocje i zaniepokojone częściej staają się uzyskać wspacie emocjonalne od pzyjaciół, kewnych (np. popzez ozmowę). Analiza zależności między poszczególnymi podtypami niekozystnych nawyków a stategiami adzenia sobie ze stesem wykazała, że z nawykowym pzejadaniem się wiąże się tendencja do koncentacji na emocjach i możliwości ich wyładowania (o-s = 0,20) oaz bak planowania działań w obliczu stesu (o-s = 0,16). Osoby, któe często myślą o jedzeniu i taktują jedzenie jako badzo ważną część swojego życia, częściej ujawniają swoje uczucia, częściej koncentują się na emocjach, a mniej na poblemie (zadziej opacowują plan pzeciwdziałania tudnościom). Z pzejadaniem się podyktowanym stanem emocjonalnym wiążą się stategie adzenia sobie ze stesem ównież związane z emocjami i polegające na koncentacji na emocjach i sposobie ich wyładowania (o-s = 0,22) oaz na poszukiwaniu emocjonalnego wspacia (o-s = 0,19). Kolejnym kokiem była póba odpowiedzi na pytanie, czy osoby, któe odczuwają duży stes w pacy, óżnią się w zakesie nawyków żywieniowych oaz sposobów adzenia sobie z sytuacjami stesującymi od osób z pzeciętnym poziomem odczuwanego stesu. W tym celu wyodębniono spośód badanych espondentów osoby, któych wyniki uzyskane w Kwestionaiuszu Subiektywnej Oceny Pacy po pzeliczeniu na steny kwalifikowano jako wysokie (gupa piewsza). Osoby, któych wyniki wskazywały na pzeciętny poziom odczuwanego stesu, włączono do gupy dugiej. Ponieważ, jak już wspomniano na początku pzedstawienia wyników, między zmiennymi istnieją zależności nieliniowe, postanowiono w analizie istotności óżnic zastosować test U Manna-Whitneya, któy jest dobym niepaametycznym zamiennikiem testu t (43,44). Śednie watości wyników dla badanych zmiennych uzyskanych w wyóżnionych gupach i statystyki U Manna-Whitneya pezentuje tabela 3. Na podstawie wyników w tabeli 3 można stwiedzić, że poziom subiektywnie odczuwanego stesu zawodowego w sposób istotny statystycznie óżnicuje występowanie i odzaje niekozystnych nawyków żywieniowych wśód espondentów w badanej gupie.

9 N 4 Stes i adzenie sobie z nim a nawyki żywieniowe 385 Tabela 3. Wyniki analiz testem U Manna-Whitneya dla nawyków żywieniowych w zależności od poziomu stesu zawodowego Table 3. Diffeences in eating habits in elation to the occupational stess level (the Mann-Whitney U-test) Zmienne pzeciętny wysoki Vaiable U Z p modeate high n = 59 n = 73 Nawykowe pzejadanie się / Habitual oveeating 2,76 2,77 3,52 2, ,50 2,250 0,020 Emocjonalne pzejadanie się / Emotional oveeating 3,81 2,28 5,10 2, ,50 2,988 0,010 Restykcje dietetyczne / Dietay estiction 3,76 2,70 4,18 2,29 ns. ns. n.s. Nawyki żywieniowe (wynik ogólny KZZJ) / Eating 10,34 6,20 12,79 5, ,50 2,607 0,009 habits (KZZJ total scoe) Objaśnienia jak w tabeli 1 / Abbeviations as in Table 1. Poziom odczuwanego stesu zawodowego Occupational stess level M SD M SD Analiza testem angowym U Manna-Witneya wykazała istotne óżnice w występowaniu niekozystnych nawyków żywieniowych między gupami z wysokim i śednim subiektywnym poziomem stesu zawodowego (U = 1583,50, p < 0,05). U espondentów odczuwających wysoki poziom stesu zawodowego częściej obsewowano niekozystne nawyki dotyczące odżywiania (M = 12,79, SD = 5,60) niż u espondentów odczuwających pzeciętny poziom stesu zawodowego (M = 10,34, SD = 6,20). Niekozystne nawyki częściej występujące w gupie z wysokim subiektywnie odczuwanym poziomem stesu zawodowego to pzejadanie się nawykowe (M = 3,52, SD = 2,49) i pzejadanie się emocjonalne (M = 5,10, SD = 2,53). Osoby badziej zestesowane w sytuacjach zdenewowania i niepokoju częściej sięgają po jedzenie, a sposób ich odżywiania się w dużej mieze zależy od nastoju w poównaniu z osobami o pzeciętnym poziomie stesu. Respondenci pzeżywający duży stes w pacy częściej myślą o jedzeniu, podjadają w tajemnicy pzed innymi oaz taktują jedzenie jako badzo ważną część swojego życia w poównaniu z osobami odczuwającymi stes zawodowy na poziomie pzeciętnym. OMÓWIENIE Rezultaty pezentowanych badań potwiedzają wyniki uzyskiwane pzez innych badaczy w zakesie zależności między stesem, adzeniem sobie ze stesem a nawykami żywieniowymi (9,10,12,27,28,33,36,37). Badania autoek niniejszego atykułu potwiedzają występowanie istotnych zależności między wysokim poziomem stesu a posiadaniem negatywnych nawyków żywieniowych podobne wyniki uzyskała Ogińska-Bulik (12), gupy badawcze pod kieownictwem Hudd (27), Latinena (28), Nishitani (36) i Bunnea (36) oaz Geeno i Wing (33). W badaniach wykazano ównież, że z szeegu stesoów zawodowych najsilniej z negatywnymi nawykami żywieniowymi wiąże się poczucie psychicznego obciążenia pacą, bak kontoli nad nią oaz poczucie niepewności. Wyniki te są zgodne z wynikami badań Nishitani, Sakakibay i Akiyamy, któe wykazały istotną zależność między pzeciążeniem pacą i jej wysokimi wymaganiami a pzejadaniem się i otyłością (36) oaz z wynikami Bunnea, Chandola i Mamota, w któych uzyskano istotną zależność między psychicznym pzeciążeniem pacą a otyłością (37). Badania autoek niniejszego atykułu wykazały ównież związek baku poczucia kontoli nad pacą z częstszym występowaniem i większym nasileniem negatywnych nawyków żywieniowych. Wynik ten można poównać do ezultatów uzyskanych pzez Ogińską-Bulik (12), któa wykazała, że z goszymi nawykami żywieniowymi wiąże się słabsza kontola wolicjonalna w sytuacji planowania i podejmowania decyzji (12). W tym miejscu należy zaznaczyć óżnicę między mechanizmami wpływającymi na pocesy kontoli w pzytaczanych badaniach wyniki autoek niniejszej pacy dotyczą bowiem stopnia kontoli nad pacą okeślanego dla espondentów pzez ogany/osoby nadzędne, natomiast w badaniach Ogińskiej-Bulik kontola dotyczy indywidualnej tendencji do oientacji na działanie/stan, któe wpływają na efektywność siły woli (47). Uzyskanie zbliżonych wyników co do związku kontoli z negatywnymi nawykami żywie-

10 386 A. Potocka, A. Mościcka N 4 niowymi wydaje się więc niewystaczające i wymaga, w dalszych dociekaniach naukowych, ozstzygnięcia kwestii, któy z mechanizmów waunkujących poczucie kontoli nad pacą jest wiodący w wyznaczaniu zależności stes nawyki żywieniowe. W pezentowanych badaniach uzyskano ównież potwiedzenie występowania istotnych związków między sposobami adzenia sobie ze stesem a nawykami żywieniowymi. Podobnie jak w pacach Ogińskiej-Bulik wykazano istotny związek między stategiami adzenia sobie ze stesem a nawykami żywieniowymi osoby, któe częściej w pocesie adzenia sobie ze stesem podejmują stategie skoncentowane na emocjach, częściej mają negatywne nawyki żywieniowe w postaci tendencji do nawykowego i emocjonalnego pzejadania się (12). WNIOSKI Pzepowadzona analiza statystyczna i uzyskane na jej podstawie wyniki pozwalają stwiedzić, że: Występują istotne statystycznie zależności między nawykami żywieniowymi a subiektywnym poziomem stesu zawodowego w badanej gupie pacowników im wyższy subiektywny poziom stesu zawodowego, tym badziej niekozystne nawyki żywieniowe obsewowano u badanych espondentów. Szczególnym źódłem stesu zawodowego istotnie koespondującym z niekozystnymi nawykami żywieniowymi jest poczucie psychicznego obciążenia związanego ze złożonością pacy, bak kontoli oaz poczucie niepewności wywołane oganizacją pacy. Występują istotne statystycznie zależności między nawykami żywieniowymi a wybanymi stategiami adzenia sobie ze stesem im większa koncentacja na emocjach (odczuwanie silnych, pzykych emocji i ich uzewnętznianie, okazywanie niepokoju i świadomość, że jest to widoczne dla otoczenia), im częstsze poszukiwanie emocjonalnego wspacia (ozmowa z najbliższymi, oczekiwanie współczucia i zozumienia ze stony innych) w obliczu stesu, tym gosze nawyki żywieniowe obsewowano u espondentów. Poziom subiektywnie odczuwanego stesu zawodowego w sposób istotny statystycznie óżnicuje występowanie i odzaje niekozystnych nawyków żywieniowych u espondentów w badanej gupie u espondentów odczuwających wysoki poziom stesu zawodowego częściej obsewowano niekozystne nawyki dotyczące odżywiania (emocjonalne i nawykowe pzejadanie) niż u espondentów odczuwających pzeciętny poziom stesu zawodowego. W sytuacjach zdenewowania i niepokoju osoby badziej zestesowane częściej sięgają po jedzenie, a sposób ich odżywiania się w dużej mieze zależy od nastoju w poównaniu z osobami o pzeciętnym poziomie stesu (emocjonalne pzejadanie). Respondenci pzeżywający duży stes w pacy częściej myślą o jedzeniu, podjadają w tajemnicy pzed innymi oaz taktują jedzenie jako badzo ważną część swojego życia w poównaniu z osobami odczuwającymi stes zawodowy na poziomie pzeciętnym (pzejadanie nawykowe). Istnienie istotnych statystycznie zależności między jakością nawyków żywieniowych a poziomem odczuwanego stesu i adzenia sobie z nim daje podstawę do podejmowania działań mających na celu popagowanie wiedzy dotyczącej związku między stylem jedzenia a stesem u pacowników óżnych gup zawodowych. Uwzględnienie edukacji w tym zakesie (np. pogamów pofilaktycznych kieowanych do osób aktywnych zawodowo) pozwoliłoby w dalszej pespektywie zmniejszyć yzyko wystąpienia nie tylko otyłości, ale i innych choób cywilizacyjnych (np. cukzycy, nadciśnienia czy choób układu kążenia) w gupie osób objętych takimi pogamami. W tym miejscu należy wspomnieć o oganiczeniach, jakie wiążą się z omawianymi badaniami. Po piewsze, pzekojowy chaakte badań nazuca ostożność w intepetacji wyników (nie można wnioskować o zależności pzyczynowo-skutkowej między analizowanymi zmiennymi). Po dugie, wyniki badań nie mogą być genealizowane na inne gupy osób, ponieważ odnoszą się do konketnej gupy pacowniczej. Dodatkowym oganiczeniem jest niezbyt duża liczebność gupy badawczej, co ównież nazuca ostożność w intepetacji wyników i wysnuwania na ich podstawie wniosków. PIŚMIENNICTWO 1. Gawęcki J., Hyniewiecki L.: Żywienie człowieka. Podstawy nauki o żywieniu. Tom 1. Wydawnictwo Naukowe PWN, Waszawa Sęk H.: Zdowie behawioalne. W: Stelau J. [ed.]. Psychologia. Podęcznik akademicki. Tom 3. Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, Gdańsk 2002, ss Wold Health Oganization: Diet, nutition and the pevention of chonic diseases. WHO technical epot seies 916, Geneva 2003 [cytowany 22 czewca 2009]. Ades:

11 N 4 Stes i adzenie sobie z nim a nawyki żywieniowe Gifft H., Washbon M.B., Haisom G.G.: Nutition behaviou and change. Pentice Hall, London Gedich K.: Deteminationts of nutitional behaviou: a multitude of leves fo successful intevention? Appetite 2003;41: Bisogni C.A., Falk L.W., Madoe E., Blake C.E., Jastan M., Sobal J. i wsp.: Dimensions of eveyday eating and dinking episodes. Appetite 2007;48: Contento I.R.: Nutition education: linking eseach, theoy, and pactice. Asia Pac. J. Clin. Nut. 2008;17: Jeżewska-Zychowicz M.: Zachowania żywieniowe i ich uwaunkowania. Wydawnictwo SGGW, Waszawa Pilska M., Jeżewska-Zychowicz M.: Psychologia żywienia. Wybane zagadnienia. Wydawnictwo SGGW, Waszawa Babicz-Zielińska E.: Role of psychological factos in food choice. A eview. Pol. J. Food Nut. Sci. 2006;15: Macht M.: How emotions affect eating: a five-way model. Appetite 2008,50: Ogińska-Bulik N.: Psychologia nadmienego jedzenia. Pzyczyny, konsekwencje, sposoby zmiany. Wydawnictwo UŁ, Łódź Some E.: Wpływ jedzenia na nastój. Wydawnictwo Ambe, Waszawa Seeling M.S.: Consequences of magnesium deficiency on the enhancement of stess eactions. Peventive and theapeutic implications. J. Am. Coll. Nut. 1994;13: Odowąż-Sypniewska G., Pate A., Guszka M.: Rola magnezu w ustoju. In Vito Exploe 2005;1: Ogińska-Bulik N.: Jeśli zamiezasz schudnąć. Pogam oddziaływań psychologicznych wspomagających edukcję nadwagi. Wydawnictwo WSHE, Łódź Ogińska-Bulik N.: Emocje jako pzyczyna nadmienego jedzenia. Zesz. Nauk. WSHE w Łodzi 2000;8: Some E.: Wpływ odżywiania na zdowie kobiety. Wydawnictwo Ambe, Waszawa Toes S.J., Nowson C.A.: Relationship between stess, eating behavio and obesity. Nutition 2007;23: Adam T.C., Epel E.S.: Stess, eating and ewad system. Physiol. Behav. 2007;91: Epel E., Lapidus R., Macewen B., Bownell K.: Stess may add bite to appetite in women: a laboatoy study of stess induced cotisol and eating behavio. Psychoneuoendocinology 2001;26: Żukowska Z., Kuo L.E., Kitlinska J.B., Tilan J.V., Li L., Bake S.B. i wsp.: Neuopeptide Y acts diectly in the peiphey on fat tissue and mediates stess induced obesity and metabolic syndome. Nat. Med. 2007;13: Weinstein S.E., Shide D.J., Rolls B.J.: Changes in food intake in esponse to stess in men and women: psychological factos. Appetite 1997;28: Wolf G.E., Cosby R.D., Robets J.A., Wittock D.A.: Diffeences in daily stess, mood, coping, and eating behavio in binge eating and nonbinge eating college women. Addict. Behav. 2000;25: Geliebte A., Avesa A.: Emotional eating in oveweight, nomal weight, and undeweight individuals. Eat. Behav. 2003;3: Spoo S.T.P, Bekke M.H.J., Van Stien T., Van Heck G.L.: Relations between negative affect, coping and emotional eating. Appetite 2007;48: Hudd S., J. Dumlao D., Edmann-Sage D., Muay D., Phan E., Soukas N. i wsp.: Stess at college: Effects on health habits, health status and self-esteem. Coll. Student J. 2000;34: Laitinen J., Ek E., Sovio U.: Stess-elated eating and dinking behavio and Body Mass Index and pedictos of this behavio. Pev. Med. 2002;34(1): Kik C.: Poskamianie smoka diety. Wydawnictwo Ravi, Łódź Canetti L., Bacha E., Bey E.M.: Food and emotion. Behav. Pocesses 2002;60: Gutowska-Wyka A.: Radzenie sobie ze stesem a zwyczaje żywieniowe u młodzieży z nadwagą i z wagą w nomie. Zesz. Nauk. WSHE w Łodzi 2001;1: Milczaek M., Schneide E., Gonzales E.R.: OSH in figues: Stess at wok-facts and figues. Euopean Risk Obsevatoy Repot. Euopean Agency fo Safety and Health at Wok, Luxemboug Geeno C., Wing R.R.: Stess-iduced eating. Psychol. Bull. 1994;115: Vasse R.M., Nijhuis F.J.N., Kok G.: Associations between wok stess, alcohol consumption and sickness absence. Addiction 1998;93: Cheng Y., Kawachi I., Coakley E.H., Schwatz J., Colditz G.: Association between psychosocial wok chaacteistics and health functionig in Ameican women: pospective study. B. Med. J. 2000;320: Nishitani N., Sakakibaa H., Akiyama I.: Eating behavio elated to obesity and job stess in male Japanese wokes. Nutition 2009;25: Bunne E.J., Chandola T., Mamot M.G.: Pospective effect of job stain on geneal and cental obesity in the Whitehall II Study. Am. J. Epidemiol. 2007;165: Cox T., Giffiths A., Rial-Gonzales E.: Badania nad stesem związanym z pacą [apot]. Euopejska Agencja Bezpieczeństwa i Zdowia w Pacy, Uząd Oficjalnych

12 388 A. Potocka, A. Mościcka N 4 Publikacji Wspólnot Euopejskich, Luksembug 2006 [cytowany 24 czewca 2009]. Ades: eu/pl/publications/epots/ Juczyński Z., Ogińska-Bulik N.: Nazędzia pomiau stesu i adzenia sobie ze stesem. Pacownia Testów Psychologicznych, Waszawa Ogińska-Bulik N., Putyński L.: Kwestionaiusz Moje Zwyczaje Żywieniowe konstukcja i właściwości psychometyczne. Acta Univ. Lodz. Folia Psychologica 2000;4: Dudek B., Waszkowska M., Meecz D.: Ochona zdowia pacowników pzed skutkami stesu zawodowego. Instytut Medycyny Pacy, Łódź Juczyński Z.: Nazędzia pomiau w psychologii zdowia. Pzegl. Psycholog. 1999;42: Bzeziński J.: Metodologia badań psychologicznych. Wydawnictwo Naukowe PWN, Waszawa Bedyńska S., Bzezicka A.: Statystyczny dogowskaz. Paktyczny poadnik analizy danych w naukach społecznych na pzykładach z psychologii. Wydawnictwo SWPS Academica, Waszawa 2007