Moja zdrowa rodzina. Wnioski płynące z projektu pilotażowego. Przewodnik po tym, co należy robić, a czego unikać przy tworzeniu własnego projektu

Transkrypt

1 Wniski płynące z prjektu piltażweg Mja zdrwa rdzina Przewdnik p tym, c należy rbić, a czeg unikać przy twrzeniu własneg prjektu Autr: PrPager

2 Unia Eurpejska, 2015 W celu jakiegklwiek wykrzystania lub reprdukcji zawartych tu materiałów nie bjętych EU, pzwlenie musi być uzyskane bezpśredni d psiadacza(y) praw autrskich. Infrmacje i pglądy zawarte w niniejszym dkumencie są pglądami i wyrazem wiedzy autra- PrPager i niekniecznie dzwierciedlają ficjalne stanwisk Kmisji. Kmisja Eurpejska nie gwarantuje dkładnści infrmacji zawartych w tym dkumencie. Ani Kmisja, ani żadna sba działająca w imieniu Kmisji nie mże być pciągana d dpwiedzialnści za mżliwe wykrzystanie infrmacji zawartych w niniejszym dkumencie. 2

3 Spis treści 1. O prjekcie Naukwy wymiar prjektu... 5 a. Przegląd literatury... 5 b. Kwestinariusz pczątkwy i kńcwy Realizacja prjektu... 6 a. Organizacja... 6 b. Zasięg prjektu... 8 c. Grupy dcelwe... 9 d. Przekaz... 9 e. Kncepcja... 9 f. Kalendarz...10 g. Wydarzenia prmcyjne...11 h. Rejestracja i selekcja uczestników...12 i. Dystrybucje...13 j. Narzędzia nline...17 k. Organizacja kwestinariusza pczątkweg raz kńcweg...18 l. Upwszechnianie wyników prjektu...19 m. Trwałść i mżliwść przenszenia prjektu...20 n. Wniski płynące z prjektu

4 1. O prjekcie Mja zdrwa rdzina t prjekt finanswany ze śrdków Unii Eurpejskiej stwrzny w celu zwiększenia knsumpcji warzyw i wców wśród trzech grup dcelwych: dzieci, sób starszych i kbiet w ciąży w Plsce i na Węgrzech. Prjekt stawia rdzinę w centrum swich działań, jak, że jedzenie jest w dużej mierze czynnścią spłeczną, a rdzina jest miejscem, w którym kształtują się prawidłwe nawyki żywieniwe. Chdził t, aby umżliwić cieszenie się smakiem, fakturą i klrami świeżych warzyw i wców. Osiągnięt t pprzez dystrybucję bezpłatnych wców i warzyw, a także z pmcą znanych szefów kuchni, którzy przygtwali przepisy kulinarne, a także infrmacje na temat wartści dżywczych prpnwanych ptraw. W prjekcie wzięł udział w sumie sób z 7000 gspdarstw dmwych z 4 reginów ze średnim dchdem gspdarstwa dmweg pniżej 50% średniej unijnej. Te reginy t Észak-Alföld i Észak-Magyarrszág na Węgrzech raz wjewództw kujawsk-pmrskie i pdkarpackie w Plsce. Szczególną uwagę pświęcn grupm spłecznym zagrżnym wykluczeniem w każdym z czterech reginów. Głównym przesłaniem Mjej zdrwej rdziny był t, że wce i warzywa są dbre dla naszeg zdrwia, smaczne, łatwe w przyrządzeniu i niedrgie, zwłaszcza, jeśli są kupwane w seznie. Na ptrzeby prjektu stwrzn dwie strny internetwe raz dwie strny na Facebku publikwan na nich pnad 400 pstów p plsku i węgiersku. Zrganizwan 27 knkursów na Facebku raz publikwan 13 histrii miesiąca. W trakcie prjektu udstępnin 43 przepisy p plsku i węgiersku i rzdan 5000 brszur z przepisami w bu językach. Materiały edukacyjne zstały przesłane d 217 szkół w Plsce raz d 285 szkół na Węgrzech. W ciągu pnad 7 miesięcy kł 20,3 kg różnych warzyw i wców trafił d każdeg z gspdarstw dmwych birących udział w prjekcie w Plsce, pdczas gdy na Węgrzech ilść ta wynsiła 18,6 kg. W sumie daje t pnad 136 tn wców i warzyw, które zstały dstarczne uczestnikm. W trakcie dystrybucji zrganizwan 21 ddatkwych działań. Na ptrzeby prjektu stwrzn 58 punktów dystrybucji, 31 na Węgrzech i 27 w Plsce. W sumie w 4 reginach zantwan pnad 350 wyników medialnych. Celem był zidentyfikwanie dbrych praktyk, które mgą być wykrzystane przy pwtórzeniu prjektu w innych eurpejskich miastach i reginach raz w usprawnieniu plityki i działań w tym bszarze. Właśnie dlateg pdręcznik, który trafił w Państwa ręce przedstawia rzwój, klejne etapy wdrażania raz wyzwania naptkane w związku z realizacją prjektu. Duż uwagi pświęcamy też zdbytym dświadczenim, dbrym praktykm raz wniskmm wyciągniętym z ewaluacji prjektu Mja zdrwa rdzina p t, by ułatwić replikację prjektu. 4

5 2. Naukwy wymiar prjektu a. Przegląd literatury Kmitet Naukwy miał za zadanie przygtwać przegląd literatury, który dstarczy infrmacji na temat teg, c decyduje spżyciu warzyw i wców wśród dzieci, kbiet w ciąży i sób starszych raz w jaki spsób mżna zwiększyć knsumpcję. Przegląd literatury zstał party na przejrzeniu pprzednich badań raz strategii interwencyjnych (d 2000 rku, przegląd kncentruje się na Eurpie, ze szczególnym uwzględnieniem Plski i Węgier). Kmitet Naukwy pdkreślił, że raprt Światwej Organizacji Zdrwia (WHO) z 2002 rku zawiera tezę, że aż d 2,6 milina śmierci raz 31% chrób układu krążenia na całym świecie mże być związane z niedpwiednią knsumpcją warzyw i wców. W większści krajów zachdnich duża część ppulacji, włączając dzieci raz nastlatków, spżywa mniejszą niż zalecana ilść warzyw i wców. Badania wykazały, że nawyki żywieniwe i wielkść spżycia warzyw i wców w kresie nastletnim przekłada się na spżycie warzyw i wców w drsłym życiu nawyki z dzieciństwa i kresu młdści są pdtrzymywane w drsłści. Dcieranie d młdzieży niskim statusie spłeczn-eknmicznym raz d specyficznych grup dcelwych, takich jak kbiety w ciąży czy sby starsze również są kluczwymi wyzwaniami w tej dziedzinie. Przegląd literatury stwierdza, że inicjatywy prmujące prawidłwe dżywianie mgą degrać znaczącą rlę. Interwencje żywieniwe mgą pprawić indywidualne prefererencje, a także ułatwić dstęp d wców i warzyw. Badania i dświadczenia z całeg świata pkazują, że większśc teg typu prgramów prwadzi d zwiększenia spżycia warzyw i wców, przynajmniej krótkterminw. W istcie, d tej pry prjekty edukacyjne związane z dżywianiem dnisły umiakwany sukces w prmwaniu długterminweg spżywania dpwiedniej ilści wców i warzyw. T tylk zwiększa znaczenie dpwienieg zaplanwania interwencji w celu pprawienia nawyków pwiązanych ze zdrwiem. Istnieje ptrzeba większej liczby prównawczych, partych na terii, wielpzimwych badań na pzimie międzynardwym, które wezmą pd uwagę zarówn czynniki sbiste, jak i śrdwiskwe (rdzina, szkła, spłecznść lkalna, specyfika kraju) w długiej perspektywie czaswej badania pdłużne. Przegląd literatury ujawnia również brak interwencji, badań raz kwestinariuszy przeprwadzanych wśród sób starszych i w mniejszym wymiarze, wśród kbiet w ciąży. Należy pdjąć wysiłek prwadzenia badań, pdnszenia świadmści raz edukwania tych szczególnie wrażliwych grup dcelwych (birąc pd uwagę ich różne cechy i ptrzeby). Zadaniem Kmitetu Naukweg był również sprawdzenie, czy narzędzia edukacyjne używane w prjekcie są zgdne z wiedzą naukwą. Kmitet zaprjektwał kwestinariusze d bu badań w parciu przegląd literatury, a także służył gólnym wsparciem w trakcie realizacji prjektu raz w fazie upwszechniania jeg wyników, c ma znaczenie dla wiarygdnści każdeg prjektu. 5

6 b. Kwestinariusz pczątkwy i kńcwy Dwa kwestinariusze badające zwyczaje związane z rbieniem zakupów, gtwaniem i jedzeniem raz wpływ prjektu na każdy z wymieninych aspektów zstały przeprwadzne na pczątku i na kńcu prjektu, p zakńczeniu dystrybucji warzyw i wców. Pnad 3000 sób starszych, dzieci i młdzieży raz kbiet w ciąży w Plsce i na Węgrzech pdzielił się swimi dświadczeniami związanymi z zakupami, gtwaniem i jedzeniem a także tym, c dla nich znacza zdrwa dieta. Dzięki kwestinariuszwi pczątkwemu zgrmadzn pdstawwe infrmacje, natmiast w kwestinariuszu kncwym zebran dane prównawcze, aby cenić, czy prjekt (raz dystrybucja warzyw i wców) dniósł pżądany skutek. 3. Realizacja prjektu a. Organizacja 6

7 Kmitet naukwy Prf. Maria Barna Węgierskie Stwarzyszenie Żywieniwe Prf. Biró György - Węgierskie Stwarzyszenie Żywieniwe Dr hab. Aneta Kpeć - Uniwersytet Rlniczy w Krakwie, Wydział Technlgii Żywnści, Katedra Żywienia Człwieka Dr Biró Lajs - Węgierskie Stwarzyszenie Żywieniwe Dr Anna M. Malinwska - Uniwersytet Przyrdniczy w Pznaniu, Katedra Higieny Żywienia Człwieka Dr Ewa Piątkwska - Uniwersytet Rlniczy w Krakwie, Wydział Technlgii Żywnści, Katedra Żywienia Człwieka Człnkwie Kmitetu Naukweg zstali wybrani spśród najlepszych specjalistów zajmujących się żywieniem z ceninych akademickich śrdków badawczych w Plsce i na Węgrzech. Trje węgierskich naukwców należy d Węgierskieg Stwarzyszenia Żywieniweg, natmiast plscy naukwcy są związani z Uniwersytetem Rlniczym w Krakwie raz Uniwersytetem Przyrdniczym w Pznaniu. Ambasadrki prjektu : Alexandra Béres Trenerka fitness, sprtsmenka, związana ze zdrwym żywieniem Magda Gessler Słynna plska restauratrka, znana z prgramów kulinarnych Zespół kntraktra składa się z: Menedżera prjektu Zastępcy menedżera prjektu Osby dpwiedzialnej za ewaluację naukwą raz strategię kmunikacji. Realizacja i zarządzanie prjektem w Plsce łącznie z mediami spłecznściwymi, kmunikacją, rganizacją dystrybucji, raprtwaniem i dkumentacją (5 sób) Realizacja i zarządzanie prjektem na Węgrzech łącznie z mediami spłecznściwymi i kmunikacją (5 sób) Krdynatra lkalneg w reginie Észak-Magyarrszág na Węgrzech Krdynatra lkalneg w reginie Észak-Alföld na Węgrzech Krdynatra lkalneg w wj. kujawsk-pmrskim w Plsce Krdynatra lkalneg w wj. pdkarpackim w Plsce Persnelu ddatkweg w trakcie wydarzeń inaugurujących prjekt raz wydarzeń kńcwych. Zewnętrzny ewaluatr - Dr Agata Gruszecka-Tieśluk 7

8 b. Zasięg prjektu 4 reginy w Plsce i na Węgrzech ze średnim dchdem gspdarstwa dmweg pniżej 50% średniej unijnej Węgry Reginy: Észak-Alföld i Észak-Magyarrszág Plska Wjewództwa: kujawsk-pmrskie i pdkarpackie 8

9 c. Grupy dcelwe d. Przekaz e. Kncepcja 9

10 f. Kalendarz 10

11 g. Wydarzenia prmcyjne W lecie, przed wydarzeniem inaugurującym prjekt, zespół prjektu Mja zdrwa rdzina zrganizwał 14 wydarzeń prmcyjnych w 4 reginach birących udział w prjekcie, by pinfrmwać działaniach raz by przyjąć zgłszenia udziału. W większści przypadków wybran imprezy plenerwe lub wydarzenia pwiązane ze zdrwym dżywianiem i zdrwym stylem życia, które dbyły się w dużych miastach w każdym z reginów. Na ptrzeby prmcji ustawian stisk infrmacyjne raz rganizwan kącik dla dzieci. Zespół prjektu ubrany w dpwiednie kszulki zachęcał przechdniów d zapisania się d prjektu. Każdy, kt dwiedził stisk, zstał pczęstwany świeżym wcem. W kąciku dla dzieci rganizwan knkursy, quizy raz gry pwiązane z wcami i warzywami. Na niektórych z wydarzeń mżna był zasięgnąć prady dietetycznej u wykwalifikwaneg dietetyka. Równczesne wydarzenia inaugurujące prjekt 23 września 2014 w Truniu i Rzeszwie w Plsce raz w Miszklcu i w Debreczynie na Wegrzech pdzielne były na dwie cześći: ficjalną sesję z udziałem urzędników, zaintereswanych strn raz mediów ran raz ppłudniwe wydarzenie skierwane d szerszej spłecznści ze stiskiem Mjej zdrwej rdziny. Osby, które dwiedziły stanwisk, mgły pczęstwać się świeżymi, seznwymi wcami raz zapisać się d prjektu. Wśród sób uczestnicząccyh w ficjalnej części znaleźli UE 2014/Marta Sitkiewicz Wydarzenie prmcyjne w Inwrcławiu, Plska r. UE 2014/Kinga Varga Wydarzenie inaugurujące prjekt w Miszklcu, Węgry r. się przedstawiciele lkalnych władz, m.in. zastępca prezydenta raz przedstawiciele Wydziału Zdrwia w Truniu, Prezydent Rzeszwa raz deputwana d Parlamentu Eurpejskieg, Elżbieta Łukacijewska. W Miszklcu i Debreczynie becna była 11

12 Alexandra Béres, ambasadrka prjektu. W trakcie sesji zaprezentwan prjekt, dbyła się dyskusja, a także część ze zdrwym cateringiem. Wydarzenia sptkały się za zaintereswaniem lkalnych mediów. Pdczas każdeg z wydarzeń zebran c najmniej kilkadziesiąt zgłszeń d prjektu. Jednak rzeczywisty wpływ wydarzeń prmcyjnych jest trudny d szacwania, pnieważ nie ma mżliwści pwiązania rejestracji nline z tymi wydarzeniami (np. zgłszenia wysłane przez ludzi zachęcnych d zapisania się d prjektu przez swich znajmych lub rdzinę, która wzięła udział w wydarzeniu prmcyjnym). h. Rejestracja i selekcja uczestników Rdzina mgła zstać zakwalifikwana d prjektu pd warunkiem, że w jej skład wchdziła przynajmniej jedna sba z grup dcelwych, tj. kbieta w ciąży lub matka dziecka d 1 r.ż., dzieck w wieku lat, sba w wieku 65 lat lub starsza. Ważna była też lkalizacja dpwiednie rzprszenie gegraficzne. W sumie 6281 gspdarstw dmwych w Plsce i 4818 na Węgrzech zgłsił się d prjektu, jednak przynajmniej 20% rejestracji był niekmpletnych, nieczytelnych lub pchdzących d sób, które nie spełniają warunków uczestnictwa w prjekcie. Nie wszystkie sby zakwalifikwane d prjektu debrały dwie pierwsze paczki, być mże ze względu na niezadwlenie z pwdu ilści warzyw i wców. Ostatecznie te sby zstały zastąpine sbami z listy rezerwwej, które należą d grup dcelwych i nie zstały wcześniej przyjęte d prjektu. UE 2014/Marta Sitkiewicz Osby te wypełniły kwestinariusz pczątkwy i zstały ddane d bazy danych. W sumie 7000 tysięcy gspdarstw dmwych reprezentujących sób znalazł się na liście uczestników. T dświadczenie pkazał kniecznść lepszeg wyjaśniania zaintereswanym rdzinm czeg mgą się spdziewać w ramach prjektu (zbacz: Wniski płynące z prjektu ). Należy upewnić się, że na każdym z frmularzy rejestracyjnych infrmujemy ludzi prawie d chrny danych sbwych, np. ich śledzenia, uaktualniania, pprawiania raz uzyskujemy zgdę uczestników na przetwarzanie danych, zgdnie z rzprządzeniem (KE) N 45/2001: exuriserv.d?uri=oj:l:2001:008:000 1:0022:EN:PDF UE 2015/Magdalena Geraga Dystrybucja wców i warzyw, Inwrcław, Plska 12

13 i. Dystrybucje Należał wybrać dystrybutrów, którzy: Byli w stanie dstarczyć paczki d wszystkich punktów dystrybucyjnych Byli w stanie zagwarantwać ich dpwiednią jakść Zaferwali knkurencyjną cenę. Punkty dystrybucyjne znajdwały się np. w szkłach, rganizacjach pzarządwych i śrdkach pmcy spłecznej, gdzie większść persnelu zgdziła się na bezpłatne wydawanie paczek. W większści przypadków punkty dystrybucyjne, znajdujące się w większych miastach w danym reginie były twarte przez 5 d 7 gdzin w dniu dystrybucji. Na Węgrzech utwrzn 31 punktów (średni 110 uczestników w każdym z punktów), w Plsce działał 27 punktów (średni 130 uczestników przypisanych d punktu). W większych miastach znajdwały się 2 lub 3 punkty. Każda z rdzin birących udział w prjekcie była infrmwana dystrybucji i twarzyszących jej działaniach z kilkudniwym wyprzedzeniem. Wymagał t dpwiedniej liczby pracwników i zwiększenia nakładu pracy w związku ze zwiększną liczbą telefnów, maili i pytań zadanych za pśrednictwam strny na Facebku. Regularny mnitring i ewaluacja były prwadzne we współpracy z punktami dystrybucyjnymi, m.in. pprzez wizyty krdynatrów lkalnych w punktach dystrybucyjnych mieli ni szansę na sbiste sptkanie uczestników prjektu i rzmwę z nimi. W jaki spsób zapewnić dpwiednią jakść warzyw i wców: Należy wybierać wce i warzywa, które dług zachwują świeżść i są wytrzymałe w trakcie transprtu. Odpwiednie pakwanie i dstarczanie paczek bezpśredni przed dystrybucją. Ciągła kntrla jakści pprzez zbieranie pinii d uczestników, punktów dystrybucyjnych raz krdynatrów lkalnych. Prpnwanie ddatkwej paczki wtedy, gdy uczestnik zgłaszał zastrzeżenia c d jakści trzymanych warzyw i wców (sytuacje marginalne). W jaki spsób rganizwać każdą z dystrybucji? Ustalanie dat dstawy raz gdzin twarcia punktu z punktem dystrybucyjnym i z dstawcą Skład paczki zależy d pry rku raz sytuacji na rynku wcw-warzywnym (np. dstępnści prduktów, ich jakści) Aktualizacja list uczestników Zaprszenie uczestników p dbiór Dstarczenie wytycznych punktm dystrybucyjnym raz dstawcy Organizacja ddatkwych działań (np. prady dietetyczne) Kntrla jakści we współpracy z krdynatrami lkalnymi Zbieranie infrmacji zwrtnych d dstawców, punktów dystrybucyjnych, krdynatrów reginalnych i uczestników prjektu Sprawzdania dla Dyrekcji Generealnej ds. Zdrwia i Bezpieczeństwa Żywnści Kmisji Eurpejskiej 13

14 W jaki spsób pdkreślić wartść edukacyjną prjektu i uatrakcyjnić dystrybucje: Pdstawwe badania lekarskie Prady dietetyczne Prezentacje na temat zdrweg dżywiania w kresie ciąży i z zakresu pierwszej pmcy dla niemwląt Knkursy lub krótkie ankiety z pytaniami takimi, jak: Czy więcej witaminy C znajduje się w jabłku czy w ziemniaku? Czy więcej prwitaminy A znajduje się w pmarańczy, marchwi czy selerze? C zachęciłby cię d jedzenia większej ilści warzyw i wców? W jakiej pstaci najchętniej jadasz wce? Oferwanie atrakcyjnych nagród, np. blenderów Rzdawanie brszury z przepisami Rzdawanie gadżetów prjektu: treb, ultek, przypinek, ntatników Gadżety prjektu mgą być wysyłane d punktów dystrybucyjnych lub d lkalneg dstawcy warzyw i wców, a następnie rzdawane uczestnikm prjektu. Daty dystrybucji, skład paczek wcw-warzywnych, waga paczek i prcent ich dbiru w bu krajach prezentujemy w pniżej tabeli: Plska Węgry Data Owce i warzywa Wag a Prcent dbiru paczek Data Owce i warzywa Waga Prcent dbiru paczek grudzień 9-15 grudzień mandarynki, marchew 1.5 kg 70% 9-19 grudzień mandarynki, dynia 1.5 kg 75% styczeń styczeń jabłka, ziemniaki 2 kg 50% styczeń pmarańcze, ziemniaki 2 kg 70% luty 9-13, luty jabłka, kiwi, cebula, buraki 3 kg 55% 10-12, luty jabłka, buraki 3 kg 80% marzec 16-20, marzec pmarańcze, marchew, seler 2.3 kg 66% 10-12, marzec jabłka, dymka 1.5 kg 77% kwiecień maj czerwiec kwiecień maj czerwiec rzdkiew, szczypirek, jabłka, banany czerwna kapusta, buraki, rzdkiew, pry, cytryny kalafir, kapusta, ziemniaki, górki, gruszki 3.2 kg 4.3 kg 84% 74% 4 kg 72% 14-16, kwiecień 12-14, maj 8-12 czerwiec gruszki, marchew zielne jabłka, rzdkiew zielny grszek, wiśnie 3 kg 90% 3.8 kg 3.8 kg 84% 81% Waga całkwita na sbę 20.3 kg Waga całkwita na sbę 18.6 kg Średnia waga paczki w trakcie 7 dystrybucji 2.9 kg Średnia waga paczki w trakcie 7 dystrybucji 2.66 kg 14

15 Pczątkw niektórzy uczestnicy nie byli zadwleni z ilści warzyw i wców, jaką trzymywali i przestali dbierać swje paczki. W związku z tym całkwitą ilść warzyw i wców przewidzianą w ramach prjektu na jedneg uczestnika wydan w 7, a nie w 12 paczkach, zmniejszając tym samym liczbę wizyt w punktach dystrybucyjnych. Całkwity prcent biru paczek zstał zwiększny d 69% w Plsce i 81% na Węgrzech dzięki: Organizwaniu wydarzeń ddatkwych i działań edukacyjnych w trakcie dystrybucji. Prpnwaniu dwóch paczek uczestnikm, którzy przychdzili pd kniec dystrybucji daneg dnia. Zmniejszał t liczbę niedebranych paczek. T rzwiązanie był chwalne przez uczestników. Oferwanie mniejszej liczby, ale za t większych paczek. Narzędzia wykrzystywane w prjekcie Materiały prmcyjne takie jak rll-upy, przenśne stanwiska, plakaty, brszury i ultki były używane w trakcie wydarzeń prmcyjnych. Ultki zawierały papierwą wersję frmularza zgłszeniweg. Trby, przypinki i brszura zstały ddane d paczki w trakcie pierwszej dystrybucji warzyw i wców. Aby utrzymać uczestników w prjekcie, a także liczyć na zaintereswanie mediów i partnerów w dłuższym wymiarze czaswym, wyskiej jakści narzędzia stwrzne d prmcji prjektu pwinny zstać uwzględnine w całściwej kncepcji. Lepszym rzwiązaniem jest dystrybucja narzędzi edukacyjnych przez całą długść trwania prjektu niż dstraczanie ich za jednym razem. Materiały edukacyjne dla nauczycieli By zachęcić uczniów szkół pnadpdstawwych d rzmwy zdwym stylu życia przygtwan 4 scenariusze zajęć. Nauczyciele mgą krzystać z tych gtwych d użycia przewdników p żywieniu i aktywnści fizycznej w trakcie pracy z dziećmi i młdzieżą w wieku lat. Dzięki prpnwanym schematm zajęć, uczniwie mgą także rzwinąć umiejętnści interpersnalne raz nauczyć się współpracy. Materiały edukacyjne dla nauczycieli zstały publikwane na strnach prjektu raz na Facebku. Szkły pnadpdstawwe w reginach birących udział w prjekcie zstały zachęcne d krzystania z materiałów mailw i telefnicznie. Uczniwie krzystający z materiałów edukacyjnych mieli szansę wziąć udział w knkursie. 69 uczniów z Plski przesłał plakaty, filmy, zdjęcia, artykuły, lg i inne prace dtyczące zdrwej diety. Autrzy najlepszych prac, a także nauczyciel, który zmtywwał największą liczbę uczniów d przesłania prac wygrali gadżety prjektu, praktyczne przybry kuchenne raz wybrane przez siebie książki kucharskie. Na Węgrzech 270 uczniów w wieku Wśród autrów prawidłwych dpwiedzi wyłnin 5 sób, które trzymały vuchery na sprzęt sprtwy. Brszura z przepisami Przysmaki miesiąca Przepisy na 12 dań głównych, przystawki i desery zawart w ultce wachlarzwej tak, by zainspirwać uczestników prjektu Mja zdrwa rdzina d wypróbwania nwych pmysłów na zdrwszą dietę. Ambasadrki prjektu, Magda Gessler i Alexandra Béres przystswały niektóre ze swich przepisów na tradycyjne plskie i węgierskie dania, włączając więcej warzyw i wców d kuchni każdeg z krajów. T innwacyjne pdejście miał pkazać, że 15

16 warzywa i wce są isttną częścią wielu smacznych, pżywnych, zbilanswanych I niedrgich psiłków. Ambasadrki Mjej zdrwej rdziny degrały kluczwą rlę w prjekcie ze względu na rzpznawalnść i wpływ jaki mają na dżywianie lkalnych spłecznści. Są ne dbrze znane i pwiązane z dziedzinami takimi jak gtwanie i zdrwe jedzenie wyskiej jakści. Bardz ważne jest t, żeby pinfrmwać ambasadrki/ambasadrów, że niektóre z ich przepisów muszą być zaadaptwane tak, by mgły znaleźć się w materiałach prmcyjnych prjektu piltażweg prmująceg zdrwe dżywianie. Przepisy nie pwinny zawierać alkhlu, a składniki takie jak śmietana pwinny zstać zastąpine przez ich mniej tłuste dpwiedniki. Należy unikać zbyt dużej ilści cukru w deserach należy prsić mniej ciasta i więcej wców. Ostateczna wersja brszury pwinna zstać zweryfikwana przez Kmitet Naukwy by ustalić, czy przepisy są dpwiednie, a także, by uniknąć świadczeń zdrwtnych 1 w infrmacjach na temat wartści dżywczych 2. Należy zabezpieczyć dpwiednią ilść czasu na przygtwanie i weryfikację przepisów, które pwinny zstać wydrukwane i rzdane uczestnikm w trakcie pierwszej dystrybucji. Równlegle, należy publikwać listy zakupów w wersji elektrnicznej. Lista zakupów Lista z wcami i warzywami dstępnymi w danym miesiącu zstała przygtwana p t, by wspmóc kupwanie seznwych i niedrgich prduktów. Lista zakupów zawiera też dpwiadające prezentwanym warzywm i wcm przepisy z ultki wachlarzwej. UE 2015/Marta Sitkiewicz

17 j. Narzędzia nline Strny internetwe Stwrzn dwie strny prjektu, na których ukazywały się infrmacje na temat cmiesięcznych dystrybucji, wydarzeń twarzyszących raz knkursów. Strny były prwadzne p plsku i p węgiersku. Partnerzy prjektu (rganizacje pzarządwe raz instytucje wspierajace prjekt) miały na każdej ze strn swją zakładkę. Każda ze strn składała się ze: Strny głównej z pwitaniem na strnie O nas pis prjektu Działania infrmacje na temat bieżących wydarzeń i knkursów, a także histrie miesiąca. Przepisy na każdy miesiąc przygtwane przez ambasadrki prjektu Dział z narzędziami prjektu d ściągnięcia, m.in. z materiałami edukacyjnymi dla nauczycieli. Odnśniki d prjektów partnerskich Infrmacje kntaktwe Strny na Facebku Dzięki strnm na Facebku prjekt zyskał zaangażwaną spłecznść internetwą. Strny pełniły ważną rlę w kmunikacji z uczestnikami na temat wydarzeń, dystrybucji i knkursów, pzwalały także dpwiadać na pytania i kmentarze. Na strnach zamieszczan m.in. interesujące wiadmści na temat warzyw i wców, materiały edukacyjne raz zachęcan d dyskusji na tematy związane ze zdrwym stylem życia. W sumie publikwan pnad 400 pstów, w tym 27 knkursów, a także zaprszeń d dyskusji zdrwych nawykach żywieniwych. Knkursy pierały się zazwyczaj na prstym pytaniu (np. Które z wymieninych warzyw nie pwinny być przechwywane w ldówce: pmidry, marchew czy kalafir? ) lub zachęcie d dkńczenia zdania (np.: Gdybym był wcem, byłbym..., Jem wce i warzywa, pnieważ... ). Organizwan także knkursy dla dzieci, np. knkursy plastyczne w których prszn dzieci naryswanie ulubineg wcu, alb stwrzenie kmpzycji wcw-warzywnej. Zwycięzcy trzymywali gadżety prjektu, takie jak trba, ntatnik czy przypinka lub przydatne gadżety kuchenne (np. wyciskaczkę d cytryn czy bieraczkę d warzyw). Regularnie publikwan histrie z najważniejszymi wydarzeniami w prjekcie z mijająceg miesiąca. T pzwalał pdtrzymać zaintereswanie prjektem zarówn ze strny uczestników, jak i partnerów. 17

18 Elementy dstarczne N Dstarczn 1 Plakaty w frmacie A2 d wywieszenia w szkłach, przychdniach, klubach raz parafiach (500 PL & 500 HU+ EN wersja w frmie elektrnicznej) 2 Składana brszura w frmacie A4 (5000 PL & 5000 HU+ EN wersja w frmie elektrnicznej) 3 Ultka z frmularzem rejestracyjnym (5000 PL & 5000 HU+ EN wersja w frmie elektrnicznej) 4 Rll-upy (PL & HU)- 5 prmcyjnych + 5 gólnych dla każdeg kraju 5 Przenśne stanwiska (2PL & 2HU) 6 Płócienne trby (5000 PL & 5000 HU) 7 Strny internetwe (PL & HU) 8 Słw wstępne ambasadrek prjektu 9 Materiały edukacyjne dla nauczycieli (EN, HU, PL) + ich prmcja w szkłach 10 Ultka z przepisami - (5000 PL & 5000 HU+ EN wersja w frmie elektrnicznej) 11 Listy zakupów (HU, PL, EN) 12 Przegląd literatury 13 Wyniki kwestinariusza pczątkweg 14 Strategia kmunikacji + strategia upwszechniania wyników prjektu 15 Wyniki kwestinariusza kńcweg, zestawine z wynikami kwestinariusza pczątkweg 16 Regularne raprty i sprawzdania ze sptkań/knferencji 17 Ewaluacja prjektu (zewnętrzna) 18 Pdręcznik replikacji k. Organizacja kwestinariusza pczątkweg raz kńcweg Uczestnicy, którzy wysłali zgłszenie d prjektu, byli prszeni wypełnienie kwestinariusza dtycząceg ich nawyków związanych z jedzeniem, zakupami raz gtwaniem. Pd kniec prjektu uczestnicy wypełniali kwestinariusz kńcwy, któreg zadaniem był zebranie infrmacji, które mżna prównać z danymi zebranymi w pierwszym kwestinariuszu. Link d kwestinariusza zstał wysłany drgą mailwą, a papierwą wersję kwestinariusza przesłan d punktów dystrybucyjnych tak, by sby bez dstępu d internetu również mgły wziąć udział w badaniu. Uczestnicy nie byli chętni d wypełniania kwestinariusza kńcweg, dlateg przygtwan dkładne wytyczne dla pracwników punktu dystrybucyjneg, w jaki spsób należy zachęcać d wypełnienia kwestinariuszy. Wytyczne były ważne w tych punktach, w których pracwnicy prjektu nie mgli pjawić się sbiście. Wśród uczestników, którzy wypełnili kwestinariusz kńcwy, wylswan kilka nagród sprzętów kuchennych, c dla niektórych sób stanwił ważny bdziec zachęcający d udziału. Należy pamiętać tym, że kwestinariusze papierwe t dść uciążliwa frma zbierania danych ze względu na kniecznść wprwadzania danych d systemu w przypadku kwestinariusza Mjej zdrwej rdziny był t kilkaset kwestinariuszy, każdy zawierający 55 pytań. Tylk 68% dpwiedzi w kwestinariuszu Mjej zdrwej rdziny mgł zstać użytych d badania prównawczeg, ze względu na trudnści wynikające z mżliwści 18

19 płączenia dpwiedzi w kwestinariuszu pczątkwym knkretneg gspdarstwa dmweg z jeg dpwiedziami w kwestinariuszu kńcwym. Organizując dwa badania kwestinariuszwe należy pstępwać w taki spsób, by zwiększyć prawdpdbieństw, że: Ci sami uczestnicy wypełnią ba kwestinariusze Kwestinariusz pczątkwy będzie mżna zestawić z kwestinariuszem kńcwym Każdemu z uczestników należy nadać unikalny numer identyfikacyjny, a także zebrać ddatkwe dane, takie jak miejsce zamieszkania, liczba człnków rdziny, rk urdzenia człnków gspdarstwa dmweg p t, by móc z całą pewnścią zidentyfikwać knkretne gspdarstw dmwe. l. Upwszechnianie wyników prjektu Plan dtyczący upwszechniania wyników pwinien zstać pracwany na pczątku drugiej płwy prjektu w celu ustalenia i zrganizwania działań związanych z głszeniem wyników prjektu, jeg rezultatów i metd wśród tak wielu zaintereswanych instytucji i rganizacji, jak t tylk mżliwe, na pzimie krajwym i eurpejskim. Rezultaty prjektu są upwszechniane za pmcą strny prjektu, strn na Facebku, a także publikwane na strnie Dyrekcji Generalnej ds. Zdrwia i Bezpieczeństwa Żywnści. n.htm#fragment1. Wydarzenia zamykające prjekt w Warszawie i Budapeszcie Wydarzenia kńcwe zrganizwan w bu stlicach p t, by pinfrmwać zaintereswane strny, np. władze czy instytucje dpwiedzialne za kształtwanie plityki związanej ze zdrwiem wynikach prjektu i zwiększyć prawdpdbieństw wpływu ustaleń płynących z prjektu na plitykę krajwą w tym zakresie. Oba wydarzenia zstały zrganizwane w Ministerstwie Zdrwia właściwym dla daneg kraju jest t z wielu względów bardz krzystna lkalizacja. 20 października dbyła się knferencja w Budapeszcie, w której wzięł udział 47 sób, w wydarzeniu zamykającym prjekt w Warszawie (27 października) uczestniczył natmiast 38 sób. Wśród uczestników znaleźli się reprezentanci uniwersytetów i śrdków badawczych, władze, działacze rganizacji pzarządwych, pracwnicy śrdków pmcy spłecznej, przedstawiciele uniwersytetów trzecieg wieku raz blgerzy. Zespół prjektu zaprezentwał główne załżenia prjektu, cele, przebieg, wniski płynące z realizacji prjektu. Następnie Kmitet Naukwy przedstawił wyniki badań związanych z prjektem. Wart uwzględnić czas na dyskusje z uczestnikami knferencji na temat rezultatów prjektu. Osby i rganizacje zaintereswane prjektem, które z różnych względów nie mgły uczestniczyć w wydarzeniach kńcwych trzymały infrmacje za pśrednictwem maila. Rzesłan także kmunikat praswy (p plsku i p węgiersku). Wydarzenie kńcwe w Brukseli Decydenci unijni, stwarzyszenia, dziennikarze raz inne zaintereswane strny związane z edukacją, zdrwiem raz sektrem spłecznym zstali zaprszeni na wydarzenie zamykające prjekt, które dbył się 16 grudnia 2015 rku w Brukseli. 19

20 Knferencja była pświęcna dwóm prjektm piltażwym: Mjej zdrwej rdzinie raz We lve eating. Zespół prjektu przygtwał listę zaprsznych gści: dziennikarzy raz rganizacji zajmujących się tematyką żywienia i aktywnści fizycznej. Następnie rzesłan maile save the date wraz z gólnym planem knferencji (miesiąc przed wydarzeniem). Ekipa prjektu wysłała również maile z przypmnieniem, a także dzwniła d zaprsznych sób. Knferencja była kazją d pdzielenia się dświadczeniami i wniskami płynącymi z bu prjektów. Ddatkw specjaliści z zakresu żywienia z rganizacji z siedzibą w Brukseli pdzielili się swim dświadczeniem z zakresu żywienia i interwencji w celu pprawy nawyków żywieniwych. P wystąpieniach był czas na dyskusję raz rekmendacje dtyczące ewentualnych przyszłych prjektów. Wystąpienia, a także dyskusja dbywały się w języku angielskim, bez tłumaczenia. Uczestnikm zaferwan pwitalną kawę raz pczęstunek w trakcie przerwy biadwej. Na recepcji były dstępne narzędzia z bu prjektów, takie jak ultki czy brszury. Wydarzenie pwinn zstać zrganizwane tak, by uwzględnić ptrzeby gści przybywających zza granicy. Wart zadbać t, by uczestnicy mieli mżliwść pwrtu wieczrnym ltem, bez kniecznści ddatkweg nclegu w Brukseli. Knferencje Uczestnictw w knferencjach związanych z żywieniem musi być zaplanwane z dużym wyprzedzeniem. Temat i szkic wystąpienia muszą zstać wysłane rganizatrm knferencji na dług przed wydarzeniem. Na Węgrzech wyniki prjektu Mja zdrwa rdzina zstały przedstawine przez dra Lajsa Biró na knferencji Węgierskieg Stwarzyszenia Dietetyków (HAD) 26 września 2015 raz na knferencji Węgierskieg Stwarzyszenia Żywieniweg w dniach 8-10 października W Plsce wyniki prjektu zstaną zaprezentwane na knferencjach w 2016 rku. m. Trwałść i mżliwść przenszenia prjektu Narzędzia prjektu Wszystkie narzędzia prjektwe zstały przygtwane w językach nardwych, tj. plskim i węgierskim, ale również w języku angielskim, c sprawia, że nie tylk sby psługujące się plskim lub węgeirskim, ale również sby angljęzyczne mgą z nich skrzystać. P tłumaczeniu z angielskieg na inne języki nardwe narzędzia mgą być wykrzystywane w całej Eurpie. Dłżn wszelkich starań, aby uzyskać praw d własnści intelektualnej na terenie Unii Eurpejskiej lub, jeśli ptrzebne są ddatkwe zgdy na pnwne użycie materiałów (tak jak w przypadku autrek przepisów kulinarnych), zaznaczn t w materiałach. Każde z narzędzi zawiera szczegółwą ntę dtyczącą praw autrskich. Pdbne inicjatywy Zebran infrmacje na temat pdbnych inicjatyw i prjektów w celu skntaktwania się z nimi i prmcji narzędzi i wyników prjektu Mja zdrwa rdzina. Przesłan im maile zawierające krótki pis prjektu, dane kntaktwe raz narzędzia edukacyjne wraz z zachętą d ich publikacji. Oddźwięk nie był duży jedynie kilka pdbnych prjektów zdecydwał się na publikację infrmacji Mjej zdrwej rdzinie, część z nich nie dpwiedziała na zaprszenie, a część chciała wynagrdzenia za teg typu prmcję. 20

21 n. Wniski płynące z prjektu Rzczarwanie wielkścią paczki Wielu uczestników był rzczarwanych ilścią bezpłatnych wców i warzyw, które trzymywali w ramach prjektu i w związku z tym przestali dbierać paczki. Mim, że dłżyliśmy starań, żeby zakwalifikwani uczestnicy mieszkali mżliwie blisk punktów dystrybucyjnych, dla niektórych z nich kszty związane z djazdem d punktu przekraczały wartść trzymywanej paczki. Niektórzy uczestnicy prjektu pstrzegali g w kategriach pmcy spłecznej lub prównywali d działalnści banków żywnści. Knkursy i działania ddatkwe twarzyszące cmiesięcznym dystrybucjm nie tylk pdkreśliły edukacyjny wymiar prjektu, ale były też ddatkwą zachętą dla uczestników, by debrać paczkę. Ograniczenie liczby dystrybucji z 12 d 7 na rzecz większych paczek przyczynił się d wzrstu satysfakcji uczestników, jednak część sób które zrezygnwały z uczestnictwa należał zastąpić sbami z list rezerwwych. Należy upewnić się, że ilść ferwanych wców i warzyw nie jest zbyt symbliczna, tak, by prpnwana paczka miała faktyczny wpływ na dietę rdziny. Pwinn się infrmwać uczestników tym, jakiej wielści paczki mgą się spdziewać. Wart zaprpnwać ddatkwe działania, takie jak prady dietetyczne, prezentacje na temat zdrweg stylu życia itp. Na etapie prmcji prjektu, kiedy uczestnicy są zarejestrwani, należy pdkreslać, że celem prjektu jest edukacja, zmiana zachwań związanych z żywieniem raz zbieranie danych. Należy dpilnwać, by ten aspekt prjektu zstał zrzumiany przez uczestników, chć czywiście materialne zachęty takie jak np. knkursy z nagrdami mgą pmóc. Organizacja dystrybucji W Plsce większść uczestników pchdziła z gółu spłeczeństwa z dwóch reginów birących udział w prjekcie, c był przyczyną wielu wyzwań zarówn jeśli chdzi rganizację dystrybucji, jak i kmunikację. Prcent dbiru paczek na Węgrzech był wyższy, pnieważ uczestnicy i tak byli w stałym kntakcie z rganizacjami, które zstały punktami dystrybucji. Z pragmatyczneg punktu widzenia zalecane jest krzystanie z metdy wypracwanej na Węgrzech, c pzwli uniknąć wielu prblemów lgistycznych. Szkły, uniwersytety trzecieg wieku raz inne instytucje edukacyjne są bardziej dpwiednimi punktami dystrybucyjnymi niż np. rganizacje charytatywne czy śrdki pmcy spłecznej, jak, że te statnie są kjarzne głównie z działaniami pmcwymi, a nie edukacyjnymi. Należy zwrócić szczególną uwagę na przygtwanie wytycznych dla lkalnych dstawców raz punktów dystrybucyjnych. Czas, dpwiednia jakść wców i warzyw raz pmc w rzładwywaniu paczek przy transprcie są kluczwe z lgistyczneg punktu widzenia. Nie należy dystrybuwać wców i warzyw latem, kiedy mżna spdziewać się wyskich temperatur ze względu na ryzyk zepsucia, zwłaszcza, gdy punkty dystrybucji nie psiadają chłdni d przechwywania twaru. 21

22 Firmy które dstarczały wce i warzywa w Plsce w ramach prjektu Mja zdrwa rdzina generalnie wywiązywały się ze swich bwiązków terminw, a wce i warzywa były zazwyczaj dpwiedniej jakści. Na Węgrzech w trakcie statniej dystrybucji w czerwcu grszek zaferwany uczestnikm był niedpwiedniej jakści i musiał zstać wymieniny. Kmunikacja z uczestnikami Na Węgrzech tylk kł 36% uczestników pdał swje adresy mailwe tak niski prcent sprawił, że infrmwanie ich klejnych dystrybucjach, a także uzyskanie dpwiedzi w badaniu kwestinariuszwym stał się wyzwaniem. Organizacje partnerskie pmagały w nawiązaniu kntaktu, jednak cała prcedura wymagała wyknania wielu telefnów raz wysyłania licznych wiadmści tekstwych. W Plsce uczestnicy, którzy pdali jedynie numer telefnu zstali pprszeni w trakcie rzmwy telefnicznej pdanie swjeg adresu mailweg. Rejestracja uczestników pprzez rganizacje partnerskie kazała się bardziej efektywna niż rekrutacja uczestników z gółu spłeczeństwa. Twrzenie grup uczestników, skupinych wkół jednej rganizacji partnerskiej t najbardziej efektywny spsób na właściwą kmunikację i udaną dystrybucję. Birąc pd uwagę mówine prblemy ze skntaktwaniem się z uczestnikami, którzy nie pdali swjeg adresu mailweg, mżna wyciągnąć wnisek, że zgłszenia bez adresu mailweg nie pwinny być akceptwane. Taka strategia mże jednak wykluczyć z prjektu znaczną liczbę sób niskim statusie spłeczn-eknmicznym, pdczas gdy zachęcenie ich d udziału w prjekcie jest wyzwaniem samym w sbie. Zasby ludzkie i finanswe Należy upewnić się, że psiadamy dpwiednie zasby ludzkie birąc pd uwagę bciążenie spwdwane: Organizacją dystrybucji, łącznie z ustaleniami z dstawcami i punktami dystrybucyjnymi każdrazw przed klejnymi dystrybucjami Uzupełnianiem listy uczestników i byciem z nimi w stałym kntakcie Odpwiadaniem na pytania zadawane drgą telefniczną i elektniczną, np. pprzez media spłecznściwe Wprwadzaniem danych z papierwych kwestinariuszy d bazy danych. W zależnści d umiejętnści związanych z bsługą kmputera wśród uczestników prjektu, ta czynnść administracyjna mże zająć duż czasu. Przy bliczaniu ksztów rzdawania warzyw i wców bezpłatnie nie należy zapminać ddatkwych ksztach dystrybucji takich jak srtwanie, pakwanie, przechwywanie raz transprt. Te wszystkie czynniki muszą być wzięte pd uwagę przy ustalaniu ceny. Knkursy raz działania ddatkwe miały kluczwe znaczenie, jeśli chdzi pdtrzymywanie zaintereswania prjektem, jednak wymagają ne ddatkweg budżetu, np. na nagrdy w knkursach. 22

23 Artykuły naukwe z wynikami prjektu Kmitet Naukwy pwinien publikwać artykuły z wynikami prjektu w dpwiednich czaspismach naukwych, jednak taka publikacja częst wiąże się z ksztami. Bezpłatne artykuły mgą być publikwane z dużym późnieniem, nawet d rku d ich złżenia. Kmitet Naukwy złżył artykuł w kilku czaspismach, żeby zwiększyć szanse na jeg publikację. Kmunikacja z partnerami, zaintereswanymi strnami i mediami Jednym z najisttniejszych wnisków płynących z prjektu jest wartść różneg typu wydarzeń jak spsbu na kmunikację i nawiązywanie kntaktów. We wszystkich wydarzeniach prmcyjnych na pczątku prjektu brali udział nie tylk ptencjalni uczestnicy, ale również media, a także przedstawiciele rganizacji i instytucji spłeczeństwa bywatelskieg. Organizacje te nierzadk stawały się partnerami prjektu i pmagały w jeg realizacji. Niektóre z nich degrały ważną rlę w trakcie rejestracji uczestników, inne kazały się kluczwe przy rganizacji dystrybucji warzyw i wców. Punkty dystrybucyjne dgrywają isttną rlę w utrzymywaniu stałeg kntaktu z uczestnikami, ale także w zbieraniu ich pinii, wsparciu ddatkwych działań raz kntrli jakści i ilści dstarcznych prduktów. Lkalne media, zwłaszcza prasa kazały się dsknałym źródłem wiadmści na temat prjektu, zwłaszcza w mniejszych miejscwściach. Media zasięgu gólnkrajwym nie były zaintereswane publikwaniem infrmacji prjekcie. Prmcja prjektu wśród lkalnych gazet, strn internetwych raz blgów pwiązanych ze zdrwym stylem życia zawcwała pnad 350 wzmiankami w mediach w 4 reginach birących udział w prjekcie. Mnitring mediów pwinien być prwadzny regularnie, również p t, żeby wychwycić materiały prezentujące prjekt w złym świetle. Dpóki tylk jeden artykuł przedstawia prjekt negatywnie, najlepszą strategią jest brak działania chyba, że inne media zaczną wypwiadać się w pdbnym tnie. Zarządzanie Ze względu na eksperymentalny charakter prjektów piltazwych i testwanie różnych narzędzi niezwykle isttne są takie zagadnienia jak elastycznść, wyska reaktywnść i skuteczna kmunikacja między zespłem prjektu, uczestnikami, a także subkntraktrami. Realizwanie dkładnie teg sameg mdelu w różnych krajach mże nie być najlepszym rzwiązaniem, jak, że należy wziąć pd uwagę specyfikę daneg kraju i kntekst lkalny. W trakcie trwania prjektu kazał się, że lkalny kntekst był niezbędny d realizacji prjektu. Krdynatrzy lkalni degrali kluczwą rlę dzięki swjej becnści w danym reginie raz dzięki bezpśrednim kntaktm. Krdynatrzy mgli trzymywać więcej zadań d wyknania, zwłaszcza w późniejszych etapach prjektu. Narzędzie d rejestracji n-line raz strny prjektu pwinny być administrwane lkalnie. Bardz isttna jest współpraca z ekspertami z daneg kraju, np. ze spłecznścią naukwą, rganizacjami lkalnymi czy krdynatrami d sameg pczątku, pnieważ t ni najlepiej znają knktest spłeczny daneg reginu i wiedzą, w jaki spsób najskuteczniej dtrzeć d grup dcelwych. 23

24 Chcesz wiedzieć więcej? Tu znajdziesz narzędzia i wyniki prjektu: n.htm#fragment1 Tu przeczytasz innych prjektach piltażwych: n.htm 24