MAŁA RETENCJA EWOLUCJA IDEI

Transkrypt

1 MAŁA RETENCJA EWOLUCJA IDEI Waldemar Mioduszewski Instytut Technologiczno-Przyrodniczy, Falenty

2 PLAN WYSTĄPIENIA 1. Wprowadzenie 2. Co to jest mała retencja? 3. Ewolucja poglądów i idei Znaleziska archeologiczne Water harvesting (zbiór plonów wody) Wetlands (stawy, zbiorniki) w USA Mała retencja IMUZ, ITP Program rozwoju małej retencji Natural Water Retention Measures (NWRM) Natural Small Water Retention Mesures (NSWRM) 4. Ocena oddziaływania małej retencji na środowisko i zasoby wodne 5. Podsumowanie

3 ZAŁOŻENIE W wyniku działalności gospodarczej człowieka nastąpiło: a) zmniejszenie naturalnej zdolności retencyjnej zlewni zwiększenie częstotliwości występowania powodzi i suszy b) niekorzystne zmiany środowiska przyrodniczego zanik mokradeł, zmniejszenie biologicznej różnorodności WNIOSEK Należy zwiększyć naturalną zdolność retencyjną zlewni ograniczyć szybki spływ wód opadowych i roztopowych, zwiększyć uwilgotnienie gleb, szczególnie organicznych, ograniczać niekorzystne oddziaływanie powodzi i suszy na uprawy rolne. Inaczej mówiąc realizować program małej retencji.

4 MAŁA RETENCJA = DZIAŁANIA DLA ZWIĘKSZENIA ZDOLNOŚCI RETENCYJNEJ ZLEWNI RZECZNEJ POPRZEZ OGRANICZANIE SZYBKIEGO SPŁYWU WÓD OPADOWYCH I ROZTOPOWYCH = GROMADZENIE WODY METODAMI PRZYJAZNYMI DLA ŚRODOWISKA PRZYRODNICZEGO W POSTACI WILGOCI GLEBOWEJ, WÓD POWIERZCHNIOWYCH (CIEKI), STAWY, ZBIORNIKI WODNE ORAZ WÓD PODZIEMNYCH = RETENCJA NIESTEROWALNA O NATURALNYM CHARAKTERZE (ROZWIĄZANIA TECHNICZNE I NIETECHNICZNE)

5 PRZYKŁADY GOSPODARKI WODNEJ (RETENCJONOWANIA WODY) 1500 lat przed naszą erą Map showing the canals and irrigation fields near Nippur (ca B.C.) Line drawing by the author from the tablet CBS in the University Museum, University of Pennsylvania Hypothetical layout of an agricultural cell in South Mesopotamia (Adapted from Postgate, 1994, p. 175, Fig. 9.1)

6 WATER HARVESTING ZBIÓR WODY WATER HARVESTING

7 PROGRAM USA NO NET LESS WETLANDS, lata 70. XX w. Decyzja Kongresu USA: przyznanie środków finansowych Wyznaczenie koordynatora: soil conservation service Opracowanie materiałów propagandowych (broszury, filmy itp.) Przyjmowanie zgłoszeń: analiza wykonalności Pomoc merytoryczna (projekt), prawna (uzyskanie niezbędnych pozwoleń), rzeczowa (wykonanie części prac), finansowa (W ciągu 3 lat wybudowano kilkadziesiąt tysięcy małych zbiorników wodnych).

8 Aktualne wyzwania w gospodarowaniu rolniczymi zasobami wodnymi MAŁA RETENCJA lata XX w. Prof. E. Dziewoński lata XX w. Mała retencja = małe zbiorniki wodne (zbiorniki melioracyjne) Programy małej retencji Ministerstwo Rolnictwa zbiorniki i piętrzenia Akcja kościelna (małe elektrownie wodne) NFOŚiGW konkurs na małą retencję (zbiornik wodny) Program rozwoju małej retencji (1995 r.) Porozumienie Ministra Rolnictwa z Ministrem Środowiska Wojewódzkie programy rozwoju małej retencji Programy odbudowy retencji wodnej w lasach

9 MAŁA RETENCJA w 1974 roku Do podstawowych zadań małej retencji należy: zatrzymanie względnie hamowanie odpływu wody w okresach jej nadmiaru, celem uzyskania zapasu na okres susz i zwiększonego jej zapotrzebowania; piętrzenie wody w kanałach i rzeczkach dla podwyższenia poziomu wód gruntowych; zaspokajanie z lokalnych źródeł potrzeb rolnictwa u zakresie nawodnień, zaopatrzenia wsi w wodę i ochrony przeciwpożarowej; poprawa warunków dla hodowli ryb; wykorzystanie obiektów dla celów rekreacyjnych; poprawa mikroklimatu, walorów krajobrazowych i możliwości rozwoju ptactwa wodnego.

10 PROGRAM ROZWOJU MAŁEJ RETENCJI Porozumienie Ministra Rolnictwa z Ministrem Środowiska, 1995 r. Priorytetowe kierunki działań z zakresu małej retencji Odbudowa, modernizacja i budowa urządzeń piętrzących: jazów, zastawek, mnichów, stopni na ciekach melioracyjnych podstawowych i szczegółowych, zlokalizowanych na zmeliorowanych użytkach zielonych i ornych Odbudowa, modernizacja i budowa budowli piętrzących i stopni przeciwerozyjnych Zatrzymywanie wód wiosennych roztopowych i opadowych w sadzawkach, potorfiach, oczkach wodnych i zaniżeniach terenowych, wyrobiskach żwiru, gliny i pospółki Odbudowa i modernizacja oraz budowa nowych sztucznych zbiorników wodnych o pojemności do 5 mln m 3 Odbudowa, modernizacja i budowa nowych stawów rybnych Piętrzenie istniejących małych jezior i magazynowanie dodatkowych zasobów wody w ilości do 5 mln m 3

11 MAŁA RETENCJA Mała retencja to różnego typu działania techniczne i nietechniczne, zwiększające zdolność retencyjną zlewni poprzez gromadzenie wody na powierzchni, w glebie i warstwach wodonośnych. Rok 1994 Rok 2014

12 MAŁA RETENCJA Systemy i metody retencjonowania zasobów wody w obszarach wiejskich Zasoby wodne Retencja krajobrazowa (siedliskowa) Retencja glebowa Wody gruntowe i podziemne Wody powierzchniowe Systemy i metody Systemy kształtujące właściwą strukturę użytkowania gruntów poprzez: 1. Układ pól ornych, użytków zielonych, lasów, użytków ekologicznych, oczek wodnych 2. Zalesienia, tworzenie pasów ochronnych, zadrzewień, zakrzaczeń, tworzenie bruzd i tarasów 3. Zwiększenie powierzchni mokradeł, torfowisk, bagien Systemy uprawowe kształtujące gospodarowanie wodą w profilu gleby: 1. Poprawa struktury gleby, zabiegi agromelioracyjne, wapnowanie, prawidłowa agrotechnika, odpowiedni płodozmian, zwiększenie zawartości próchnicy w glebie Systemy uprawowo - melioracyjne ograniczające odpływ powierzchniowy: 1. Ograniczenie spływu powierzchniowego 2. Zwiększenie przepuszczalności gleb 3. Zabiegi przeciwerozyjne, fitomelioracyjne i agromelioracyjne 4. Regulowanie odpływu z sieci drenarskiej 5. Stawy i studnie infiltracyjne, w tym dla odprowadzania wód deszczowych uszczelnionych powierzchni Hydrotechniczne systemy rozrządu i magazynowanie wód: 1. Małe zbiorniki wodne 2. Regulacja odpływu ze stawów, oczek wodnych 3. Gromadzenie wody w rowach melioracyjnych, kanałach, itp. 4. Retencjonowanie odpływów z systemów drenarskich 5. Zwiększenie retencji dolinowej

13 NATURAL WATER RETENTION MEASURES (NWRM) NATURALNA RETENCJA WODNA Typ Klasa Metody Modyfikacja ekosystemu Zmiany w użytkowaniu ziemi i zarządzanie gospodarką wodną Aktualne wyzwania w gospodarowaniu rolniczymi zasobami wodnymi Hydromorfologia (rzeki, jeziora, wody podziemne, mokradła) Rolnictwo Leśnictwo i pastwiska Tereny zurbanizowane Renaturyzacja i utrzymanie rzek, jezior, warstw wodonośnych Przebudowa zalewanych dolin, likwidacja wałów przeciwpowodziowych Odbudowa i utrzymanie łąk, pastwisk, pasów buforowych Ochrona gleb, mulczowanie, utrzymanie enklaw ekologicznych (zielone obszary) Zadrzewienia górnych terenów zlewni, przechwytywanie opadów, utrzymanie ciągłości lasów, strefy buforowe, działania dla poprawy jakości wody Zielone dachy, zbiór wody, przepuszczalne nawierzchnie ulic, deszczowe ogrody zbiorniki na wody deszczowe, odbudowa kanałów miejskich

14 Naturalne (nietechniczne) metody Aktualne wyzwania w gospodarowaniu rolniczymi zasobami wodnymi Techniczne elementy małej retencji NATURAL SMALL WATER RETENTION MEASURES (NSWRM) Naturalna mała retencja wodna Retencja planistyczna, użytkowanie zlewni, zalesienia, mokradła renaturyzacja rzek, odtwarzanie dolin rzecznych Zwiększenie retencji glebowej, poprawa struktury gleb, rotacja roślin, zwiększenie części organicznych w glebie, rolnictwo ekologiczne Retencjonowanie wód podziemnych poprzez ograniczanie spływu powierzchniowego stosując metody nietechniczne Retencja wód powierzchniowych: odbudowa jezior i naturalnych stawów, rewitalizacja rzek, ochrona stawów i małych zbiorników wodnych Mikro- i małe zbiorniki wodne, sztuczne stawy, podpiętrzanie jezior Budowa stopni i jazów dla podwyższenia poziomu wody w rzece Gospodarka wodna na systemach melioracyjnych regulacja odpływu z systemów odwadniających Sztuczne uzupełnianie warstw wodonośnych budowa stawów i rowów infiltracyjnych

15 OCENA WPŁYWU DZIAŁAŃ MAŁEJ RETENCJI NA ZASOBY WODNE I ŚRODOWISKO PRZYRODNICZE (1) Specyfikacja Zalesienia terenów o nieprzepuszczalnych gliniastych glebach Zalesienia terenów o przepuszczalnych piaszczystych glebach Wpływ na Wpływ na Zagrożenia Wody Wilgoć powierzchniowe glebowa Wody podziemne Krajobraz Biologiczna różnorodność Odbudowa lasów bagiennych w dolinach rzek Pasy roślinności drzewiastej na terenach intensywnie użytkowanych rolniczo) Jakość wody ++ +/ +/ Zanik niektórych gatunków roślin (chwastów) + +/ +/ Zmniejszenie zasilania wód podziemnych Unifikacja krajobrazu, zanik niektórych cennych roślin Rozwój gatunków obcych Poprawa struktury zwięzłych gleb gliniastych Intensyfikacja produkcji rolniczej Poprawa struktury lekkich gleb piaszczystych Zmniejszenie zasilania wód podziemnych Ograniczanie spływu powierzchniowego z terenów użytkowanych rolniczo (budowa grobelek lub rowków na drodze spływu wód powierzchniowych) / Zmniejszenie dopływu osadów do doliny rzecznej Stosowanie poplonów na glebach gliniastych + + +/ Zmniejszenie zasilania wód podziemnych Strefy buforowe wzdłuż rzek i jezior Zmniejszenie powierzchni upraw rolnych Regulacja odpływu z obiektów drenarskich Podpiętrzanie wody w ciekach (budowa progów) Procesy redukcyjne w glebie, przy dłużej utrzymującej się wysokiej wilgotności Straty w plonach w wyniku nadmiernego uwilgotnienia

16 EVALUATION OF THE IMPACT OF SMALL RETENTION MEASURES ON WATER RESOURCES AND ENVIRONMENT (2) Specyfikacja Gospodarka wodna na dolinowych systemach melioracyjnych Wpływ na Wpływ na Zagrożenia Wody Wilgoć powierzchniowe glebowa Wody podziemne Krajobraz Biologiczna różnorodność Jakość wody Intensyfikacja produkcji rolnej Budowa mikrozbiorników na rowach Nadmierny wzrost wilgotności użytków rolnych Stawy i rowy infiltracyjne Zanieczyszczenie wód podziemnych Suche małe zbiorniki Obniżenie plonów po wystąpieniu powodzi Zbiorniki retencjonujące wody z obiektów drenarskich Zmniejszenie areału użytków rolnych Odbudowa meandrów rzecznych w dolinach, napełnianie w okresie wysokich stanów Zmiana użytkowania terenu Budowa małych zbiorników na rzekach Przekształcenia cennych ekosystemów, utrudnienia w migracji ichtiofauny Zbiorniki kopane w obniżeniach terenowych Przekształcenia cennych ekosystemów Odbudowa zniszczonych zbiorników wodnych Przekształcenie ekosystemu w mniej cenny Renaturyzacja rzek Podtopienia użytków rolnych Odbudowa, renaturyzacja mokradeł Zmniejszenie zasilania cieków Działania przeciwerozyjne Zmiany w cennych ekosystemach Slala: +++ duży wpływ, ++ średni wpływ, + mały wpływ, +/ negatywny lub brak wpływu

17 KTO MOŻE (POWINIEN) WDRAŻAĆ PROGRAM MAŁEJ RETENCJI INSTYTUCJA ADMINISTRACJA RZĄDOWA, SAMORZĄD, RZGW, WZMiUW, PLANOWANIE SPOŁECZEŃSTWO, PRZYRODA, EKOLOGIA SPOŁECZNOŚĆ LOKALNA, GMINY, MIASTA ZAKRES ZADAŃ Tworzenie prawa, stymulowanie działań Urządzanie przestrzeni, zalesienia, zbiorniki wodne (?) Retencja dolinowa (p.powodz.) Mokradła, bagna Renaturyzacja cieków, regulacja odpływu, odbudowa oczek itp. Zabiegi przeciwerozyjne Zagospodarowanie przestrzenne, ograniczanie spływu powierzchniowego (tereny uszczelnione), małe zbiorniki wodne Układ pól, zabiegi agrotechniczne, wapnowanie, OSOBY PRYWATNE I FIZYCZNE agromelioracja, eksploatacja systemów melioracyjnych (ROLNICY) (regulowanie odpływu z sieci drenarskiej Scale: +++ meaningful impact, ++ medium i rowów) impact, małe zbiorniki + small impact, +/ negative or no impact

18 REALIZACJA PROGRAMU MAŁEJ RETENCJI METODA A Podjęcie decyzji politycznej (szczebel ministrów) Opracowanie map potrzeb małej retencji Opracowanie programów małej retencji Wskazanie lokalizacji inwestycji i konstrukcji budowli Opis możliwych działań nietechnicznych Wskazanie potencjalnych źródeł finansowania Indywidualna realizacja inwestycji i poszukiwanie środków finansowych METODA B Podjęcie decyzji politycznej (szczebel rządowy) Przyznanie środków finansowych (parlament) i wyznaczenie koordynatora (odpowiedzialnego) Przygotowanie i rozpowszechnienie materiałów o zaletach małej retencji i zakresie wsparcia, jakie może być udzielone Przyjmowanie propozycji i ocena merytoryczna dotycząca możliwości realizacji danej inwestycji Pomoc finansowa i merytoryczna przy projektowaniu i realizacji inwestycji

19 PODSUMOWANIE 1. Mała retencja poprawia bilans wodny zlewni. Działania techniczne i nietechniczne są elementami zarządzania ryzykiem powodziowym i ograniczania skutków suszy. Nie zastępują jednak stosowanych metod ochrony przed powodzią i suszami. 2. Mała retencja jest działaniem wspierającym wdrażanie Dyrektyw Unijnych, jak: Ramowa Dyrektywa Wodna, Dyrektywa Azotanowa, Dyrektywa Przeciwpowodziowa oraz polityki UE, w tym ograniczenie skutków zmian klimatu, ochrony bagien, utrzymanie obszarów Natura Mała retencja powinna być wdrażana na terenach rolnych oraz zurbanizowanych, powinny być wykorzystywane metody techniczne i nietechniczne. Stąd też wdrażanie małej retencji może być realizowane przez wiele instytucji oraz organów samorządowych i państwowych. 4. Szczególną rolę w gospodarce wodnej odgrywają obszary rolnicze, w tym systemy melioracyjne. Niezbędne jest propagowanie idei małej retencji, w tym gospodarowania wodą na obiektach melioracyjnych, zarówno przez służby melioracyjne, jak i doradztwa rolniczego. 5. Projekt Prawa wodnego jak i obecne Prawo nie obejmują problematyki małej retencji, ograniczając się do zarządzania głównie wodami płynącymi. Wskazane jest uzupełnienie prawa. 6. Program rozwoju małej retencji powinien obejmować zestaw środków prawnych, edukacyjnych i finansowych stymulujących podejmowanie prac na rzecz poprawy bilansu wodnego.

20 DZIĘKUJĘ PAŃSTWU ZA UWAGĘ Inwestor i wykonawca programów małej retencji i ochrony mokradeł